Равиш ва феъл стилистикаси - Лингвистика - Рефераты

Равиш ва феъл стилистикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

361.5 KB

Равиш ва феъл стилистикаси Р е ж а : 1. Равишларнинг ўзгармаслиги. 2. Равишларда синонимия. 3. Равишларда даража ва уларнинг услубий хусусиятлари. 4. Феълнинг сўз туркумлари доирасида миқдорий ва вазифавий имкониятларига кўра алоҳида мавқега эга эканлиги. 5. Феълдаги грамматик категориялар стилистикаси. Замон шаклларининг услубий хусусиятлари. 6. Майл шаклларининг услубий хусусиятлари. 7. Шахс-сон шаклларининг услубий хусусиятлари. 8. Бўлишли-бўлишсизлик шакллари стилистикаси.

Равиш Равишларга хос бўлган грамматик хусусиятлар ва бу хусусиятларга боғлиқ ҳолда содир бўладиган лексик-семантик ўзгаришлар ўзбек тилшунослигида ўрганилган ва ўқув адабиётларига киритилган. Бу тадқиқотлар орасида. С.Фузаиловнинг ушбу сўз туркумини ўрганишга бағишланган номзодлик диссертациясини ва «Ўзбек тилида равишлар» номли асарини алоҳида кўрсатишимиз мумкин. 1 Лекин шу пайтга қадар равишлар семантик-стилистик ва функционал-стилистик йўналишда тадқиқот объекти бўлган эмас. Ёзилган айрим мақолалар эса бу вазифаларни талаблар даражасида ҳал этиб бера олган эмас. 2 Бу сингари бирликларнинг грамматик хусусиятлари ҳақида деярли барча дарсликлар ва ўқув қўлланмаларида сўз юритилган. Аммо уларнинг стилистик хусусиятлари тўғрисидаги фикрларни деярли учратмаймиз. Ўзбек тилида равишлар услубияти ва меъёри ҳақида олимларимиз ҳалигача ўз мулоҳазаларини билдиришган эмас. Бунинг сабаблари бор, албатта. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқлар томонидан яратилган «Ҳозирги ўзбек адабий тили» дарслигида шундай фикрлар баён этилган: «Равишлар мустақил сўз туркуми сифатида ўзига хос морфологик белгиларга эга. Бундай белгилардан бири равишларнинг ўзгармаслигидир: равишлар бирор сўзга боғланганда, формаси ўзгармайди. Улар таркибид учрайдиган кўплик, эгалик ва келишик аффикслари ҳам форма ясовчи сифатида қатнашмайди. Бу аффикслар равишнинг ўз хилига киради. Яъни шу аффикс билангина у сўз равиш ҳисобланади. Масалан: бирдан, бирга, кунда, чалқанчасига, бирданига, ёнламасига, қаторасига каби равишлардаги келишик ва эгалик аффикслари ўз асл маъно ва вазифасини йўқотган». 3 1 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореф. дис... канд.филол.наук.- М.,1953. Шу муаллиф. Ўзбек тилида равишлар. Ҳозирги замон ўзбек тили курсидан материаллар.- Тошкент: Фан, 1953. 2 Каримов С., Бўриев С. Ўзбек тилида пайт равишининг услубияти // Ўзбек тилшунослиги масалалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001, 65-67-бетлар. 3 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили, I қисм. – Т.: Ўқитувчи, 1980, -бет.

«Равишнинг асосий белгиси унинг ўзгармаслигидир,- дейилади «Ўзбек тили грамматикаси»да,- яъни равиш бирор сўз билан боғланиб, бирикма ҳосил қилганда, ўз формасини ўзгартирмайди, ҳеч қандай сўз ўзгартувчи аффикс олмайди». 4 Мана шу масала олимларимизнинг равишлар стилистикасини таҳлил этишдан чўчишларига сабаб бўлгандир. Бунинг устига равишларнинг маъно англатиши бирмунча аниқ бўлиб, синонимик хусусиятлари кўзга кам ташланади. Бу масаланинг иккинчи томони. Аммо қандай мушкулликлар бўлишидан қатъий назар, ўзбек тилидаги равишлар стилистикаси хусусида сўз юритиш лозим ва унга зарурият деб қараймиз. Равишлардаги белгини, хусусан ҳаракатнинг белгисини ифода этиш хусусияти ва бу жараёнда белгиларни даражалаб кўрсатиш имкониятининг мавжудлиги ҳамда бунинг натижасида вужудга келган синонимик вариантлар ва услублараро функционал чегараланишлар ушбу сўз туркумининг ҳам стилистик ресурслари етарли даражада эканлигидан далолат берали ва бу ресурсларни келажакда тадқиқот объекти сифатида ўрганиш долзарб масала бўлиб туради. Равишлардаги ана шу ўзгармаслик унинг қўлланишидаги услубий хилма- хиллик бўлишини чегаралайди. Шу билан бирга, уларнинг нутқ жараёнидаги меъёрлашишини, турғунлашишини осонлаштиради. Илмий адабиётларда равишлар англатган маънолари жиҳатидан ҳолат- тарз, ўрин, пайт, мақсад, миқдор даража равишларига ажратилган ва шу тарзда талқин қилинган. Биз ҳам анънани бузмасдан, ушбу тартиб асосида уларни қараб чиқамиз. Ҳолат равиши. Ўзбек тилида иш-ҳаракатнинг бажарилиш тарзини кўрсатадиган бир қанча равишлар мавжуд ва улар миқдор жиҳатдан равишларнинг бошқа турларига нисбтан кўпчиликни ташкил этади. Улардаги услубий имкониятларни таҳлил этиш мақсадида А.Ҳожиевнинг “Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати” (Тошкент,1974) га мурожаат қиламиз. 4 Ўзбек тили грамматикаси, 1 том, 528-бет.

Ўзбек тилида абадий, мангу, умрбод, тоабад, илалабад равишларининг маънолари бир-бирига яқин ва шунинг учун бир синонимик қаторни ташкил этади. Улар орасида абадий стилистик жиҳатдан нейтрал ва барча услубларда баравар қўлланилади: Шу кўзлар юлдуздай абадий кулсин, / Баҳор йўлларингга тўшасин чечак (Зулфия.Келинчак). Газ эса абадий музликлар қаърида ётган ўсимликлар ва дарахтлар қолдиқларини чириши оқибатида пайдо бўлган. («Зарафшон» газ.). Умрбод равиши ҳақида ҳам шуни айтиш мумкин: Сенинг дилларингга бергай ул ором, / Севгим армуғони бўлур умрбод . (Зулфия, Палак). Қўшиқдай Осиё, қайноқ Африка / Қўлга-қўл берганин маҳкам умрбод . (Зулфия. Салом, Миср). Аммо кейинги пайтларда ҳуқуқ соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар, жазони либераллаштириш билан боғлиқ бўлган тадбирлар умрбод сўзининг Жиноят кодексига атама сифатида кириб келишини ва расмий услубга хосланишини тақозо этди: Мазкур Фармонга биноан мамлакатимизда 2008 йилнинг 1 январидан жиноий жазо тури сифатида ўлим жазоси бекор қилинади ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси жорий қилинади. («Зарафшон» газ.). Мангу, тоабад, илалабад равишларида экспрессивлик оттенкаси кучли бўлиб, бу уларнинг тарихийлиги билан боғлик ва бадиий матнларда фаол қўлланилади: Бир тасалли: Мангу сарғайиш билмай / Дилда бир баҳор очиб ҳар сўзинг (Зулфия. Оташпарастлар). –Фақир ҳам розимен, устод, тоабад розимен... Табаррук бошларига қўнган ҳумо қуши бул зоти шарифни тоабад тарк этмагай. Тегсанг... ота қарғишига учраб тоабад бадном бўлурсен! (ОЁ). Гарчи бу рвишлар бир синонимик қаторда деб ҳисобланса ҳам, уларнинг стилистик қиймати бир хилда эмас. Абадий музликлар ўрнида мангу музликлар дейиш мумкин бўлгани ҳолда илмий матнларда бу тарзда қўлланилмайди. Чунки баённинг ахборот характерида экспрессив оттенкаси бўлган сўзни қўллашга эҳтиёж йўқ. Умрбод қамоқ жазоси ўрнида абадий қамоқ жазоси ни ҳам қўллаб бўлмайди. Чунки умрбод сўзида абадий га

нисбатан аниқлик оттенкаси бор. Тоабад, илалабад сўзларида юқори услубга хос оҳанг мавжуд ва уни асосан бадиий услубда қўллаш мумкин. Шошилинч семемаси остида бирлашадиган апил-тапил, наридан-бери, шоша-пиша жуфт сўзлари ҳам ҳаракатнинг тарзини ифода этади ( Апил-тапил ўнг чўнтагини ковлади. Т.Мурод) ва ўзро синоним бўлади: апил-тапил - шоша-пиша : Ўлим даҳшатидан қўрқиб – ўз жонини апил-тапил топшириб қўяди (ТМ) - Ўлим даҳшатидан қўрқиб – ўз жонини шоша-пиша топшириб қўяди. Улрга шошилиб сўзи ҳам синоним бўлади: Шошилиб кетаётганингизда оёғингиз остида аллақаёқдан сакраб тушган чигиртка пайдо бўлади (ЎХ) . Аммо бу синонимлик одамларнинг ҳаракатига нисбатан қўлланганда амалга ошиши мумкин. Шаҳноза шошилиб уйга кирди-да, бошига ҳарир рўмол ёпиб чиқди (ЎХ). Шунинг учун ҳам Эрга баҳордан бўтана бўлиб, шоша-пиша , қироғига сиғмай оққан ариқлар тиниқлашади (Ў.Х) бу ҳаракат белгиси ариқнинг оқишига кўчирилган бу ҳолат юз бермайди. Яна шошилинч сўзи синоним бўлади: — Хэх! - деди кулиб, Қуръонни шошилинч варақлади (ЎХ). У тиббий атамага айланганда бу ҳолат юз бермайди: Йўлда бораётган колоннага шошилинч ёрдам керакдир (ЎХ) - Йўлда бораётган колоннага шошилинч ёрдам керакдир. Бу синонимик муносбатларда айрим стилистик нозикликлр мавжуд. Масалан, шошилмоқ да ҳаракатнинг тезлиги, шу билан бирга, бу ҳаракатда тартиб мавжуд. Бунга қарама қарши тарзда шоша-пиша ва апил-тапил тезликни, аммо бу тез ҳаракатда пала-партишлик мавжудлигини англатади. Бу стилистик муносабатлар уларнинг нари-бери билан бўлган муносабатида айниқса сезилди: Снаряд қутиларию тошлардан наридан-бери қўнқайтириб ясалган “уйча”дан туриб, ҳар куни бир хил манзарани кўрасан (ЎХ) . Наридн-бери га шунчаки, юзаки, зўрама-зўраки, номига сўзлари синоним бўлиши мумкин: Снаряд қутиларию тошлардан шунчаки қўнқайтириб ясалган “уйча”дан туриб, ҳар куни бир хил манзарани кўрасан - Снаряд қутиларию тошлардан юзаки қўнқайтириб ясалган “уйча”дан туриб, ҳар куни бир хил манзарани кўрасан - Снаряд қутиларию тошлардан зўрама-зўраки қўнқайтириб ясалган

“уйча”дан туриб, ҳар куни бир хил манзарани кўрасан - Снаряд қутиларию тошлардан номига қўнқайтириб ясалган “уйча”дан туриб, ҳар куни бир хил манзарани кўрасан. Аммо улар ҳаракатнинг бажарилишини ифода этишдаги нозикликларга кўра ўзаро фарқланади: шунчаки, юзаки, зўрма-зўраки, номига сўзларида ҳаракатнинг ташқи таъсир, тазйиқ остида бажарилиши англашилса, наридан-бери да вақт тиғизлиги, эринчоқлик, дангасалик оттенкалари мавжуд. Шунинг учун ҳам бу синонимик муносабат ҳамма вақт амалга ошавермайди. Масалан: Шунчаки гап-да! Эсимдан ҳам чиқиб кетди... (ЎХ) дейиш мумкин бўлгани ҳолда Наридан-бери гап-да! Эсимдан ҳам чиқиб кетди... деб бўлмайди. Равишлрнинг ушбу турида субъектив муносабат ифодалаш кучли бўлганлиги сабабли улар кўпинча сўзлашув, бадиий ва оммабоп услублар доирасида фаолдир. Аранг,зўрға, зўрғатдан, базўр, зўрба-зўр, ўлиб-тирилиб синонимик қаторида аранг ва зўрға синонимияси кучли: Ўзини кулгидан аранг тийди. (ТМ). У қалтирар, оёғида зўрға турар эди (ОЁ). Базўр ҳам синоним бўлади: Парда очилганда бир киши зўрға сиғадиган, рахларига мис тасма қоқлиган кичиқроқ эшик кўринди - Парда очилганда бир киши базўр сиғадиган, рахларига мис тасма қоқлиган кичиқроқ эшик кўринди.. "Ниҳоят бу қари тулки кўнглидаги бор гапни айт-ди!"–Али Қушчи вужудини қамраб олган титроқни зўрға босиб, чолга юзланди - "Ниҳоят бу қари тулки кўнглидаги бор гапни айт-ди!"–Али Қушчи вужудини қамраб олган титроқни базўр босиб, чолга юзланди (ОЁ) . Аммо базўр нинг ўзга тил элементи эканлиги ва талаффуздаги зўрға га нисбатан ноқулайлик унинг қўлланишилини чегаралайди. Бу сўзларда китобийлик оттенкаси мавжуд. Уларга синоним бўладиган бир амаллаб эса, аксинча, сўзлашув услубига хосланган: Ораларида Будённий қиличидан бир амаллаб жон сақлаб қолгани қанчайкин? Бир амаллаб қаддини ростлади (ЎХ). Шундай бўлса-да, революционерлар кечаси соат бир яримларда бир амаллаб дарвозани очади. Мўмин- мусулмонлар ўрис жаллодлари зулми остида бир амаллаб кун кечирди (ТМ).

Лекин бир амаллаб ҳам инсон ҳаракатига нисбатан қўлланилиши билан ўзига хослик касб этади ва бу ҳаракатнинг охирги кучни сарфлаб амалга оширилганлигини ифода этади. Бир синонимик уяда турадиган атрофлича, ҳар томонлама, ҳар тарафлама, батафсил, муфассал, мукаммал, тўла, тўлиқ, тўла-тўкис равишлари китобий услубларга мойиллиги билан ажралиб турди. Улар айниқса расмий ва илмий баёнда қўл келади: атрофлича : Суд ҳайъати ишни атрофлича кўриб чиқиб, И.Қаршиевни 1.959.000 сўм жаримага тортди ҳамда икки йил муддатга аҳлоқ тузатиш ишлари тайинланиши лозим топди . («Зарафшон» газ.). Бир ўқувчи ёки талабага атрофлича тавсифнома ёзиш (ДТС); ҳар томонлама: Мустақил Ўзбекистон давлатини ҳар томонлама ривожлантириш, иқтисодий мустақиллигини таъминлаш кўп жиҳатдан замон талабига жавоб берадиган раҳбар ва мутахассисларни тайёрлаш сифатига боғлиқ. У раҳбарлар ташкилотни одамлар, таркибий масалалар, технология, ресурслар каби ҳар томонлама ўзаро боғлиқ элементлар тўплами деб қарашни назарда тутадилар. (Р.Валижонов); мукаммал: Дарҳақиқат, Наврўз халқ педагогикаси, анъаналари, бошқача сўз билан айтганда, халқ одобномаси, халқ одатномасининг ҳар томонлама мукаммал , ёрқин ифодасидир. Иккинчидан, қамоққа олишга санкция бериш ваколатини судларга ўтказиш инсоннинг шахсий ҳуқуқини янада мукаммал таъминлашга эришишимизга кўмаклашади. («Зарафшон» газ.); тўла, тўлиқ: Қуйидаги тажрибага эга бўлиши керак:- - матнни тўлиқ таржима қилиш. Олий таълим муассасаси қуйидагилар учун масъулиятни тўла ўз зиммасига олади (ДТС) Бу равишларнинг бадиий матнларда учаши ҳам ифодадаги ана шу расмий оҳанг билан боғлиқ: Демократия — қонун-қоидаларни тўла-тўкис бажариш демакдир, қонун-қоидалар чегарасидан чиқмаслик демакдир (ТМ). Ҳандаса илмининг асосларига бағишланган бу қисмда, Али Қушчи нуқта, чизиқ, сатҳ, тўғри ва эгри чизиқ, мутасави, тўғри мутасави чизиқлар ва ниҳоят доира тушунчаларига батафсил тўхтаган, лекин табиат масалаларига доир иккинчи қисмини ҳали бошлай олмаган эди (ОЁ).

Бир тизимни ташкил этадиган бемалол, бамайлихотир, бафуржа, баҳузур сўзлари орасида бемалол оғзки нутқда кўп учраши, қолганлари эса китобийлиги, айни пайтда, бадиий услуб самарали қўлланилиши билан ажралиб туради: Батамом бемалол ўтди. Боиси, ит… боғлоқлик бўлди. – Бизга... беш юлдуз яхши! – деб юборди. - Хўп, сиз омонатингизни бемалол топшириб келаверинг. Энди, бемалол оёқ узатсам бўлади (ТМ). Агар унга инонсалар, инониб илму идрок билан бамайлихотир шуғулланишга қўйиб берсалар, у ҳозир ҳам вафосиз ҳокимият, бу тожу тахтдан бажону дил воз кечар эрди... (ОЁ). Ҳаракатнинг белгиси ва хулосанинг қатъий ифодаси сифатида илмий услубда ҳам фаол қўлланилади: Масалан, Ёқутистон ўрмонларида ўсадиган тилоғоч дарахти 52 даража совуққа бемалол чидайди (С.Мустафаев) . Бизнинг шароитда бемалол қўлласа бўладиганлари “тўрт мақсад” ва “7-С” тамойилларидир. (Р.Валижонов). Бетма-бет, юзма-юз, рўпара, бўбарў, бақамти синонимик тизимида бетма- бет, юзма-юз, рўпара сўзлари оғзаки нутқ учун хосланган: Врач билан бетма- бет бўлиб ўтирди. Райком Эсонов Мирзахўжаева билан юзма-юз ўтирди. Юзма-юз ўтирди. Бир-бирига тикилди. КПСС билан олов... юзма-юз бўлди! Шу қизлари қурғур, ўйламай-нетмай, номаҳрам эркакларга рўпара қилади-да (ТМ). Бўбарў, бақамти бирликлари бошқа тил элементлари бўлганлиги туфайли кам қўлланилади в асосан бадиий нутқда учрайди. Равишларнинг синонимик қаторини ташкил қиладиган ва ҳаракатнинг бажарилишида кескинликни, аниқликни ва қатъиятни ифода этадиган бутунлай, буткул, батамом, тамомила, тамоман, тамом, мутлақо, паққос, биратўла, кушод сўзлар доирасида ҳам функционал чеграланиш мавжуд. Масалан, тамомила, мутлақо расмий услубда ( Кейин, Opол номи… тамомила ғойиб бўлди! — Хонимлар ва жаноблар! — деди Мадиев. — Кейинги йилларда иқтисодий ва маънавий, сиёсий турмушимиздаги тарихий ўзгаришлар, улкан бурилишлар ўзбек халқи ҳаётини тамомила ўзгача баҳолашга эҳтиёж уйғотмоқда. Т.Мурод). Шунинг учун бирор мамлакат жорий этиш учун бошқа бирор давлатнинг моделини кўчириб олиш мутлақо

нотўғри эканлиги хақиқатга мос тушади (Р.Валижонов); батамом, тамом, буткул бадиий услубда: У тор хонани оҳиста айланиб фалак илмининг мураккаб қонунларини идрок этаркан, ҳибсда ётгани батамом эсидан чиқар, кўнглидаги барча ташвиш, барча ғам-андуҳ гўё тўзғиб кетар, ҳатто қалбидаги сўнмас дард, энаси Тиллабиби тўғрисидаги нотинч ўйлар ҳам хаёлидан кўтарилар эди. Шундан кейин ҳазратнинг чеҳраси батамом очилиб кетиб, яна бир истак билдирди: шаҳзода туну кун Кўксаройда ўлтиравермай, гоҳо -гоҳо фуқарога ҳам кўриниб турмоғи даркор. (ОЁ). У ҳамон кўзини юмиб турар, иссиқ ҳаммом ва яхши таомдан кейин унинг аъзойи бадани тамом бўшашган, зирқираб оғриган оёқларири қалтирар, кўз олдини туман босиб, хаёли чувалиб борар, агар шаҳзода ижозат берса, у ҳозир "шилқ" этиб йиқиларди- ю, уйқуга кетарди... Маъюс хаёлларга чўмган Хуршида бону қўлидаги оғуни тамом эсидан чиқарган эди, даҳлизда шип-шип оёқ товушини эшитиб ҳушига келди (ОЁ). Иккиси олдига рост келсанг буткул , / Ташбиҳга мазмунни жуфтлаш ҳам маҳол (Зулфия. Қўшиқ). Бу куйчига тан бериб, буткул / Қўшиғини кутди булбул .(Зулфия.Уни Фарҳод дер эдилар) фаол учрайди. Тамом ва буткул равишлри поэтик матнларга хосланган. Ушбу олмошнинг бутунлай оғзаки нутқда кўпроқ учрайди ва унда экспрессив оттенка кучли: Орол номи бутунлай йўқолди. У — бутунлай янги уй (ТМ) . Равиш ясовчи қўшимча –лай тушиб қолганда ҳам баъзан маъно англашилаверади, аммо равишнинг бу қисқарган шакли ҳатто озғаки нутқда ҳам кам қўлланилади: Аҳмедовни мақтайвриб бутун кўкка кўтариб юборди каби . Ушбу қўшимчада сўз ясашдан ташқари, белгини кучайтириш хусусияти ҳам сезилди. Шу туфайли у бадиий услубда маҳсулдор қўлланилади: Ҳа, мавлоно Муҳиддин расадхонанинг энг пастки ошёнасида ўтириб, бу ғаройиб олат ва устур лоблар ёрдамида кўкка тикилганда фоний дунё ташвишлари хаёлидан бутунлай кўтарилар, дили бўлакча бир завқ ва ҳайратга тўлар, назарида, ҳудудсиз коинот билан, аллақандай илоҳий кучлар билан, милт-милт ёнган сирли ситоралар билан узоқ ва осуда суҳбат қилар эди... (ОЁ). Ҳаракатнинг бажарилишидаги қатъиятни ифода этиш мақсадида

илмий ва оммабоп услубларда ҳам қўлланилади: Моддий неъматлар яратиш, маҳсулот ишлаб чиқариш, халқда хизмат кўрсатиш тизимларида якка ҳокимликни бутунлай йўқотиш ва улар орасида ҳақиқий иқтисодий ишлаб чиқариш рақобатини вужудга келтириш зарур (Р.Валижонов). Биров араб мамлакатларида хотин-қизлар ҳаётини кўкларга кўтарса, бошқаси бутунлай аксини гапиради . («Зарафшон» газ.). Ўзаро синонимик муносабатда бўлган дараксиз, бедарак равишлари сўзлашув нутқида фаол қўлланилади. Уларнинг достонлар матнида кўп учраши ҳам ана шу билан изоҳлнади: Ёлғиз болам бедарак бўп кетарми, / Бунда юрти вайрон бўлиб ётарми (Алпомиш). Юртинг Нўғойда, сан бедарак эмассан, - деб бир сўз деди (Кунтуғмиш). Кунботир билан қ ир қ йигитнинг “овга борамиз”, деб дараксиз кетганига хавотир бўлиб, бир неча амалдор буларни ахтариб, товда чиқ қ ан эди (Ойсулув). Отларга қўшилиб, предмет ёки ҳаракат блгисини кўрсатадиган бе- ва –сиз қўшимчалари ушбу ҳолатда мавҳумликни ифода этаётган бўлса, сўз ўзагининг қаватланиши йўқлик маъносининг қатъий ифода этилишига кўмклашади: Қабрларни ном- нишонсиз қолдирганлари камдай, «Яна шундай такрорласам, жиноий жавобгарликка тортинглар», деган тилхат ёздириб оларди. Ном-нишонсиз кўмиб ташлайдилар (ТМ). Йўқ, бу кўраётганлари туш эмас, у чиндан ҳам гўрдай совуқ, ярим қоронғи ғорда турар, атрофини қора чакмон кийиб, юз- кўзларини қора мато билан танғиб олган, соқол-мўйловлари ўсиб кетган қароқчисифат одам лар қуршаб олган, улар орасида уч ойдан бери дом- дараксиз кетган девқомат Қаландар Қарноқий ҳам бор эди... (ОЁ) Ҳаркатнинг амалга оширилиш тарзини ифодалайдиган дарров, дарҳол, тез, тездан, бирпасда, бир зумда, бир лаҳзада, зумда, лаҳзада бирликлари семантикасида қатъият мавжуд. Қўлланилишида эса услублараро чегараланади. Дарров сўзлашув услубига хосланган: — Эй, бизнинг молимиз шу вақтгача закот бўлмаган, энди акамиз ўғилли киши бўлиб, дарров бизнинг молимизни закот қиладиган бўлибди-да! Калма айтиб дарров бўлгин мусурмон, / Ҳийла қилсанг, мен бўл бошинг оларман (Алпомиш) .

Кампири дарров турди (ТМ). Бир зумда, бир лаҳзада ва дарҳол равишларида дарров га нисбатан экспрссивлик кучли ва китобий характерда. Шунинг учун ҳам бадиий услубда фаол қўлланилади: Шаҳриёри фалак-иқтидор Мирзо Улуғбек Кўрагоний ҳазратлари амр этмишларким, Кўксаройда дарҳол ҳозиру нозир бўлғайсиз! Сиз отлиқ ҳировул билан дарҳол йўлга чиққайсиз!.. Бир зумда тоғу тош орасида жилғалар шарқиради. Қалъа катта эмас, ундаги ҳамма ўйлар, тор кўчалар бир-бирига туташиб кетар, томда ўйнаган болалар бир зумда бутун қалъани айланиб чиқишар эди (ОЁ). Лекин Али Қушчи узангини топиб, типирчилаган отга ўзи сапчиб минди-да, жиловини қўлига олди: у «қушчи» номини бекорга олмаган, аълоҳазратлари билан овга чиққан пайтларида, не-не асов тулпорларни жиловлаб, бир лаҳзада ўзига ўргатиб оларди!.. Бир лаҳзада уйлари тўйхонага айланди. (ОЁ). Дарҳол расмий оҳангга эга: Унда, ўша усталарингизни чақириб, дарҳол тузаттиринг! (ТМ). Тез, илдам, жадал, шитоб, шахт, зудлик билан синонимик қаторида тез барча услубларда учрайди. Сўзлашув услубида: тез бўл; тез-тез бўл, имиллама. Бадиий услубда: Нима учун тўда тез эътибор қозонади, тез кўзга кўринади? (ТМ). Илмий услубда: Ҳозирги давр бошқарувида иқтисодий демократияга асосланган ишлаб чиқариш рақобати қанчалик тез ривожланса, шунчалик тез бозор иқтисодиёти самарадорлиги кўзга ташлана бошлайди (Р.Валижонов) каби. Тез асосида ясалган тезда, тезлик билан равишлари ҳам фаол: 1983 йили англиялик математик Ч. Беббидж ҳорзирги замонавий ҳисоблаш техникаси — “аналитик машиналар” намунаси лойиҳасини ишлаб чиқди ва унинг ёрдамида ўша даврда бошқариш қарорлари тезлик билан қабул қилина бошланди (Р.Валижонов). Тезда қайтамен. Дадангизга шикаст етмайди, тезда қайтади, деган эдингиз (ОЁ). У даража кўрсаткичи билан ҳам қўлланилади: Бизни шаҳримизни кўрган одам... тезроқ омонатимни топшириб... шу шаҳардан макон топсам дейди! (ТМ). Синонимик муносабатга киришув жараёнида шаклдаги мослик ҳам сақланади. Масалан, тезлик билан – шитоб билан – шахт билан : Мирзо

Улуғбек шитоб билан ўрнидан турди. Боғларни шовуллатган совуқ изғирин, гўё уни тўхтатмоқчи бўлгандай шитоб билан кўксига урилар, чанг-тўзон ва чархпалак хазонлар юз-кўзларни аёвсиз савалар эди!.. Амир, елкасида қора хуржун, ойсимон эгри қиличини эшикка шарақлатиб уриб, шахт билан кириб келди-да, пойгакка тиз чўкиб, сажда қилди (ОЁ). Лекин кейинги икки бирликда тезлик билан га нисбатан экспрессивлик кучли. Бунинг устига тез ўзаги асосидаги равишлар умуман ҳаракатнинг белгисини англатса, илдам, шитоб, шахт равишлари инсоннинг ҳаракат тарзи билан боғланган: Хуршида бону дадасини, хусусан бир кундаёқ эгик қаддини ростлаб, бурунгидай илдам одимлаб, нуфузли меҳмонларни ўзи кутиб олиб, ўзи кузатиб қўяётган буваси Салоҳиддин заргарни кўрганида, негадир қайта-қайта Қаландарнинг гаплари эсига тушар ва мавлоно Али Қушчини ўйлар эди... Ойсиз, зим-зиё тунда юриш қийин, оёқ остидаги тошлар ғачир-ғучир қилар, ариқ бўйидаги тол шохлари юзларига урилар, Қаландар эса, ҳеч нарсага парво қилмай тобора жадаллаб борарди (ТМ). Шунинг учун улар ўртасидаги синонимияда бу оттенкалар пайқалади. Жадал равиши илмий ва оммабоп услубларда қўлланилади: Уларга ўзини обрўсизлантириб қўйган маъмурий-буйруқбозлик тизими тузоқдан қатьиян халос бўлишнинг, жадал ўзгариб бораётган иқтисодий шароитларга мос бўлган янги муассасалар тизимини тезлик билан жорий этишни бирдан-бир йўли деб қаралди (Р.Валижонов). Шундай қилиб, хорижий ва маҳаллий сармоядорлар қўлни-қўлга беришиб, жадал ишга киришдилар («Зарафшон» газ.). Тўсатдан, тўсиндан, қўққисдан, бехосдан, бирдан, бирданига, дабдурустдан, ногаҳон, кутилмаганда, баногоҳ, иттифоқо, дафъатан, илкисдан, туйқусдан, туюқсиндан, фавқулодда, лоп этиб синонимик қатори равишлар тизимида энг самарали бўлиб, кутилмаганда содир бўлган воқеани англатади. Улар орасида бирдан равиши энг фаол ҳисобланади ва барча услубларда қўлланилади: Бирдан қозиқдай қоқилиб қолди. Ботир фирқа бирдан сергак бўлди. Бирдан эсини йиғиб олди (ТМ). А.Ҳожиев илкисдан,

туйқусдан, туюқсиндан равишларини диалектал деб кўрсатади: Етай деганда чап солди, / Илкисдан бурилиб кетиб (Алпомиш). Лоп этиб да кутилмаганликдан ташқари ҳаракатнинг жуда тезлик билан амалга ошганлиги оттенкаси ҳам ифода этилади: Бонунинг эсига лоп этиб отаси берган рисола тушди (ОЁ). Бирданига, бехосдан, лоп этиб, қўққисдан равишлари оғзаки сўзлашувда, тўсатдан, дабдурустдан, ногаҳон, кутилмаганда, баногоҳ, иттифоқо, дафъатан, фавқулодда равишлари китобий услубларда қўлланилади. Тўсатдан расмий оттенкага эга. Масалан, тўсатдан вафот этмоқ каби. Бадиий услубда: Уни дабдурустдан танимай қолган аълоҳазратлари шайхулисломнинг: –Амир Жондор тархон?–деганини эшитиб, бир сапчиб тушди. Ногаҳон, дафъатан, баногоҳ, иттифоқо сингари эскирган равишлар ҳам бадиий матнларга хосланиб қолган: Ғорга ҳайрат билан тикилиб қолган Али Қушчининг эсига... ногаҳон Ургут тоғларида Мирзо Улуғбек билан ов қилиб юрганларида кўрган бир ғор тушди. Бобоси Амир Темур бундай ҳолатларда ғанимнинг ҳировул қўшинларини олдинга ўтказиб юборар, сўнг баногоҳ жаронғир ва баронғир суворийлари билан қуршаб олиб, қопқонга туширар эди. Баногоҳ кўзи ушатилган патирга тушиб, кўнглидан яна ўша фикр ўтди: "Оғу "... Ҳозир китобни очганда дафъатан кўзи тушган илк мисралар... тушида кўрган қонли калладан ҳам даҳшатли эди... Унинг касалманд чеҳрасида теран бир маҳзунлик акс этди, овози кутилмаганда ғамгин ва самимий оҳанглар касб этиб, қалтираб кетди: –Аммо...-сиздан яширмаймен, мавлоно (ОЁ). Ҳаддан ташқари, жуда, ғоятда маъноларини берувчи фавқулодда равишида муболаға оттенкаси мавжуд: Фавқулодда қаққайиб қолди (ТМ) . Ундаги бу оттенка қўлланиш кўламини кенгайтирган. Равишдаги ва сифатдаги маънони кучайтиришга хизмат қилган: Шу боисдан билмоқчимен: сиз фақирни ким деб биласиз?–шаҳзоданинг овози фавқулодда ғамгин эшитилди. Барваста гавдасини сипоҳий либосларга сиқиб кийинаркан, Қашқирнинг фавқулодда юмшоқ, мулойим овозини эшитди (ОЁ).

Хомуш, маъюс равишлари ҳам ўзаро синонимик муносабатда. Хомушлик умуман инсоннинг руҳий ҳолатини ифода этса, маъюслик тушкунлик, умидсизлик маъносида бўлиб, асосан юзда акс этган ифодани билдиради: Лекин эрталабдан қовоғи очилмай, хомуш юрган Мирзо Улуғбек тоққа чиққач, пешанасидаги ажинлари ёзилиб, лабига кулгу югурди. Али Қушчи бу серҳашам ва сержило хонани томоша қиларкан, хаёлига бир фикр келиб, маъюс кулимсираб қўйди. Мирзо Улуғбек, деди-ю, хаёлига яна бир фикр келиб маъюс жилмайди (ОЁ). Шунинг учун ҳам маъюс юз ва маъюс тикилмоқ каби ҳолатларда гапда аниқловчи ҳам, ҳол ҳам бўлиб келаверади. Т.Мурод уни инсон қалбига нисбатан ҳам қўллаган: Бо тир фирқани кўнгли... шомдан-да маъюс бўлди, шом дан-да мунгли бўлди. А.Ҳожиев луғатида берилган яхши, дуруст, тузук, бинойи, бинойидек, жойида, соз, нозандай (ноппа-нозандай), (ноппа-нозин), боп, бопта, ажабтовур, авло, пошшахон, қойил, қойилмақом сўзларида ҳам ҳаракат белгисини англатиш хусусияти мавжуд. Улар орасида энг фаол қўлланиладигани яхши сўзи бўлиб, ҳам предметнинг, ҳам ҳаракатнинг белгисини кўрсатади: яхши бола яхши ўқийди каби. У услубий жиҳатдан нейтрал сўз ҳисобланади: Қоровуллар билади-да, арча ёғоч яхши ёнади. – Ҳали-ҳозирча, областни яхши ўрганганим йўқ. — Йиғилиш яхши ўтдими? Масалан, интеллектуал лар изғирин шамол нималигини яхши билади (ТМ). А.Ҳожиев бинойи, нозандай, пошшахон, қойилмақом сўзларининг оддий сўзлашувга хос эканлигини айтади. Мисол: – Бинойи қилибсиз, хўп бинойи қилибсиз (ТМ) . Ажабтовур ни ҳам шу қаторга қўшиш мумкин: Ҳа, одам мавзолейдан чиқиб... ажабтовур бўлиб қолади! (ТМ). Қойил сўзи бўлмоқ, қолмоқ сўзлари билан мустаҳкам бирлашиб кетган ва фразеологик бирликнинг таркибий қисмига айланган: — Мен сизнинг ақл- заковатингизга... обкомдаёқ қойил бўлиб эдим! Ўрага қараб ўтирди-ўтирди... ўзига-ўзи қойил бўлди (ТМ). Дуруст, тузук сўзларида китобийлик, расмийлик оттенкаси мавжуд.

Ўрин равиши. Ҳаракатнинг бошланиш нуқтасини, йўналиш томонини кўрсатадиган ўрин равишлари ўзбек тилида тарз равишларидек кўп эмас. «Умуман, нарса-предметнинг бирор ерда мавжуд бўлишини билдирганда, - деб қайд этилади «Ўзбек тили грамматикаси»да. – равиш ҳаракат маъносини билдирадиган сўзларга тааллуқли бўлиши шарт эмас». 5 Бу эса пайт равишларининг гапда бир қадар автоном эканлигидан ва предикативлик вазифасини ўз зиммасига олиши мумкинлигидан далолат беради ва бу ўз навбатида, равишларнинг бу турининг стилистик имкониятларини кенгайтиради. Таъкидланганидек, кўп миқдорни ташкил этмаса-да, ўрин равишлари ўртасида ҳам синонимик муносабат мавжуд. Уларнинг айримларини кўриб ўтамиз. Масалан: А.Ҳожиев луғатида қайд этилган олд(ида), ҳузур (ида), ён(ида), қош(ида) синонимик қаторида олдида равиши услубий жиҳатдан нейтрал ҳисобланади: Райкомни машинаси баҳайбат дарвоза олдида бел бўлди. Эрон хотин-қизлари ушбу қарорни эшитиб, Теҳрондаги Франция элчихонаси олдида намойиш ўтказибди (ТМ) . Ушбу равишнинг услубий нейтраллиги ва фаол қўлланиши уни аниқ ўринни англатиш доирасидан ташқарига олиб чиқиб, умуман ҳаракатнинг бажарилган ўрнини мавҳум тарзда ифода этади. Биз Гиппократ олдида қасам ичганмиз. Бутун партактив олдида , афкор омма олдида шундай қилди (ТМ). Бу ҳолат синонимик муносабатларда ҳам сезилади. Масалан, аниқ ўринни ифодалаганда олд равишига қош сўзини синоним сифатида қўллаш мумкин бўлгани ҳолда, у мавҳум маънони англатганда бу синонимия стилистик ғализликни келтириб чиқаради. Масалан: Колхоз идораси қошида оёқ илди. Чойнак қошида ўтирди (ТМ) - Колхоз идораси олдида оёқ илди. Чойнак олдида ўтирди. Қиёслаймиз: Гиппократ олдида қасам ичганмиз - Гиппократ қошида қасам ичганмиз. Ўрин маъноси умуман ифода этилганда олд ва ён равишлари вазифадошлик нуқтаи назаридан бир-бирига жуда яқинлашади: Ботир фирқани ёнидан жой олди - Ботир фирқани олдидан жой олди; Бутун партактив олдида , афкор 5 Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Т: Фан, 1975, 538-б.

омма олдида шундай қилди - Бутун партактив қошида , афкор омма қошида шундай қилди; Бир маҳаллар Мирзо Улуғбекнинг фармони билан бу қасри олийга илк бор қадам қўйганида вужудини шундай зўр бир ҳаяжон чулғаб олган эдики, бояги мармар ҳовузларнинг ёнидан ўтаётганда оёқлари қалтираб кетган эди (ОЁ) - Бир маҳаллар Мирзо Улуғбекнинг фармони билан бу қасри олийга илк бор қадам қўйганида вужудини шундай зўр бир ҳаяжон чулғаб олган эдики, бояги мармар ҳовузларнинг олдидан ўтаётганда оёқлари қалтираб кетган эди. Ҳаракат бажарилган ўринни мавҳум, умумий тарзда ифода этиш олд сўзини кўмакчига айлантирган: олдини, олдига, олдида, олдидан каби. Бундай пайтда унинг синонимик муносабатга киришиш имкониятлари ҳам тораяди. Олдига, олдида, олдидан вариантларига расмийлик оттенкаси ва образлилик мавжуд бўлган ҳузурига, ҳузурида, ҳузуридан сўзлари синоним бўла олади: Бир зум гўзалликнинг ҳузурида жим / Самовий ҳисларга бўлиб қолдим банд (А.Орипов). Мана, кун ботиб, намози асрга азон айтилди ҳамки, ҳануз ҳузурига таклиф қилмади (ОЁ) . Илмий ва расмий услубларда у олдига қўймоқ тарзида турғунлашган ва уни бошқа маънодош сўзлар билан алмаштириб бўлмайди: Илмий атамашуносликда менежмент деганда шун дай ижтимоий-иқтисодий жараён тушуниладики, унинг натижасида ўз олдига қўйилган мақсадларга фирма ресурсларига раҳбарлик қилиш орқали эришилади. “7-С” тамойили корхона, фирма, хўжалик ўз олдига қўйган иқтисодий натижага эришиш учун қўйидаги йўналишларда иш олиб боришини назарда тутади (Р.Валижонов). Олдин равиши илгари, олға сўзларига синоним бўлиши мумкин: У идеал ҳокимлик типларига тавсиф берди ва қоидалар асоси да таркиб топган тартиб кишиларни ташкил қилишнинг энг самарали шакли — бюрократия (тўрачилик) деган ғояни илгари сурди.Ҳозирги биринчи ўринга мустақиллик, ташаббускорлик, онгли таваккалчиликка тайёргарлик илгари сурилаётган бир даврда янги хўжалик юритиш шароитида раҳбар меҳнатининг моҳият ва аҳамиятига унинг роли ва табиатига муносабатни

ўзгартириш керак (Р.Валижонов). Илгари равишининг илгари сурмоқ тарзда турғунлишиши унинг ҳам маъносида мавҳумлашиш содир бўлганлигидан ва кўмакчига ўтганлигидан далолат беради. Олдин, илгари сўзларига нисбатан олға китобий характерга эга: Йўқ қоринни олға сурди. Йўқ қоринни олға сураман дея... кетига чалқайиб қолди. Йўқ қоринни тағин-да олға сурди. Кўкрагини олға шиширди. Олға , ўзбек хотин-қизлари, олға ! Оролпаноҳ Мадиев бир ўнгга таъзим этди, бир чапга таъзим этди, бир олға таъзим этди (ТМ) Олд негизида ҳосил бўлган сўзларнинг ўрин маъносини англатиш доирасидан чиқиб, пайт маъносини бериши ҳам уларнинг тилимизда семантик маъноларининг кенгая бораётганлигидан далолат беради. Бундай пайтда улар аввал ўзакли сўзларга синоним бўлади: Плазмолизга учраган ҳужай ра сув билан таъминланса, дарҳол у олдинги ҳолатига қайтиши мумкин. Хромасомаларнинг редупликацияси туфайли, уларнинг сони янги ҳосил бўлган ҳужайраларга тақсимлангунга қадар икки баробар ортади Редукцион бўлиниш споралар ҳосил бўлиши олдидан спорангийлар; жинсий гаметалар ҳосил бўлиши олдидан гаметангийлар ва ниҳоят уруғланиш вужудга келган зиготанинг бўлинишидан содир бўлади (С.Мустафаев). Бирор нарсанинг ниҳояси, сўнггини ифодаловчи охир сўзи негизида ясалган охирда, охиригача сўзлари ҳам равиш саналади: Йўқ, мен охиригача бораман. Мен охиригача курашаман! Охиригача чида, худо берган кунгача чида! (ТМ). Унга синоним бўладиган интиҳо сўзи экспрессив оттенкага, ниҳоя китобий характерга эга: Одамзотни ибтидоси-да ғойибда бўлади, интиҳоси-да ғойибда бўлади (ТМ). У ҳатто ҳинд мунажжимлари яратган машҳур "Сидҳаита" нинг таржимасини ҳам ниҳоясиг а етказолмади... (ОЁ). Худди шу синонимик муносабатлар равиш туркуми доирасидаги баланд/юқори/юксак, узоқ/олис/йироқ; орқа/кет/орт; паст/қуйи; ўрта/ора, тўғри/қарши,рўпара бирликларида ҳам мавжуд ва улар ҳам тадқиқот учун қизиқарли материаллар бера олади.

Пайт равиши. Грамматикага оид дарслик ва қўлланмаларда пайт равишига ҳам равишларнинг маъно турларидан бири сифатида қаралади ва унинг ҳаракат, ҳаракатнинг бажарилиши, юзага келиш пайтини билдиришга хизмат қилиб, қачон? қачондан бери? сингари саволларга жавоб бўлиши, гапда кўпингча ҳол – пайт ҳоли ва баъзан кесим вазифасида келиши таъкидлаб ўтилади. Масалан: мен бугун кутубхонага бораман = кутубхонага борадиган куним – бугун каби. Шу маънода тилимиздаги энди, сўнг, кейин, илгари, ҳануз, эрталаб, тунов кун, ҳалигача, кеча, бугун, аллақачон, аввал, қадим, ҳамон, кечаси, кундузи, индинга, ҳар куни, куни билан, йилдан йилга, қишин-ёзин каби сўзлар равишлар саналади. Пайт равишларида ҳам синонимик имкониятлар мавжуд ва бу ҳолатнинг нутқ жараёнида аҳамияти катта. Масалан, сўнг (сўнги), ахир (охирги), кейин (кейинги) сўзларини олиб қарайлик. Йиғилиш сўнгида гапир, йиғилиш охирида гапир дейиш мумкин, аммо адоқ, ниҳоя, пираворд, интиҳо сингари пайт маъносини ифода этувчи равишларни улар ўрнида қўллаб бўлмайди. Бу ушбу сўзлардаги семантик-стилистик оттенкалар ва уларнинг экспрссивлик даражаси билан боғлиқ. Равишлардаги бу каби сон ва сифат жиҳатдан кўплик ва ранг-баранглик, ўз навбатида, уларнинг функционал танланиш ва чегараланишларини келтириб чиқаради. Масалан, пираворд расмий услубда, интиҳо ва ниҳоя бадиий, оммабоп услубларда кўпроқ қўлланилишининг сабаби ҳам ана шунда. Илгари, аввал, олдин, қадим, бурун равишларини олиб қарайлик. Бу равишлар умумий маънода иш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган пайтгача содир бўлганини ёки бўлмаганини бидирса ҳам, ана шу содир бўлганлик ёки бўлмаганликни англатиш нуқтаи назаридан матнда фарқланишини пайқаш қийин эмас. Масалан, А.Ҳожиевнинг «Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати» китобида бу ҳақда шундай ёзилган: « Аввал , олдин сўзлари контекст ёки бошқа бирор восита ёрдамисиз ўтмиш маъносини аниқ ифодалай олмйди.

Илгари, бурун, қадим сўзлари эса ўтмиш маъносини аниқ ифодалй олади. Илгари сўзи кўпинча аввал, олдин сўзларига нисбатан узоқроқ ўтмишни ифодалаш учун қўлланади. Олдин кўпроқ оддий сўзлашувга хос. Бурун сўзи илгари сўзига нисбатан ҳам узоқроқ ўтмишни билдиради. Лекин илгари, аввал, олдин сўзларига нисбатан кам қўлланади. Қадим сўзи бурун сўзига нисбатан ҳам узоқ ўтмишни билдиради». 6 Мана шу айтилганлар айнан равишлар услубиятининг ўзидир. Синонимик муносабатлар доирасида олдин ва аввал 7 равишлари бир- бирига яқин туради: Олдин кўзларини чўқиб уйди, кейин қаноти билан уядан суриб чиқарди. Рисқул. Буйрагингни қўй, олдин хабарингни айт! (Зулфия. Ой тутилган тунда). Аввал Зубаржаднинг бошига ўнг қўлини қўяди. (Зулфия. Ой тутилган тунда). Али Қушчи аввал тортиниб, кейин эса хиёл дадилланиб, ҳамма сўроқларга жавоб берди. Бобоси эса аввал унинг пешонасидан чўлп- чўлп ўпди (ОЁ). Уларга синоним бўладиган бурун сўзи сўзлашув нутқида фаол. Шунинг учун ҳам халқ оғзаки ижоди намуналарида, бадиий матнларда учрайди: Дарвеш. Ташлатишдан бурун бир ҳикоя эшит... Девона. Оқйигит билан Эшмирза ўйланмасларидан бурун қандай яхши одамлар эди-я, ҳеч қачон йиғлаганини кўрган эмасман (Зулфия. Ой тутилган тунда). Бурунги кунимиз ҳам тузук экан, ишимиз соп зўрга тушди. Алпомишга кўринмай кетди. Алпомишдан бурун Қултойга етди. Шу ёмон чубир билан биздан бурун келибсан (Алпомиш). Илгари эса бир маъносида уларга синоним бўлади: Бу сўзни эшитиб: — Аҳмоқ қалмоқ, илгари мени кўрибмидинг, ё менинг билан бўлсуҳбат бўлибмидинг, ё бизинг кўзини боқиб, бизникида етим-метим юрибмидинг? Пойганинг бошида тортиб бойласанг, Ўн беш кун илгари берман ҳайдасанг (Алпомиш). Бемаҳал, бевақт, бемаврид синонимик қаторидаги сўзлар семантик оттенкаларига кўра ўзаро фарқланади. Бемаҳал равиши керак бўлмаган вақтда маъносини билан ажралиб туради: Шу сабаб, шизофрения – партия- ҳукумат учун бамисоли бемаҳал қичқирган хўроз бўлади (ТМ). Мусофирман, 6 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати.- Т.: Ўқитувчи, 1974, 8-б. 7

қирқ газ чўкди кўнгилим, Бемаҳал етмади қайтайин ўлим (Алпомиш) . Бундай вақтда у бемаврид сўзига синоним бўлади: Бемаврид шодликдан қайнади, тошди! Ва деди: “Кўрингиз, мана, олий зот, Спитамен ўлди! Қирқилди боши!” (М.Али. Спитамен). Сўзлари бемаврид эканини билиб, дарров хатосини тузатди (ЎХ). Бемаҳал сўзи одатдаги вақтдан кеч бўлганда бевақт сўзига синоним бўлади: Ёлғиз юриб кўп йўлларни оламан, Хориб- чарчаб бемаҳалда келаман. Кун бевақт бўлди, бемаҳал борган меҳмоннинг иззати, обрўйи бўлмайди, бугун мен сизларнинг қўшхоналарингда ётайин, эртанги сўнг туриб кетайин. Тун қоронғи, бевақт бўлиб боради, Қўнар фурсат энди яқин келади. Бевақт бориб бахмал уйга киради, Шул замонда Барчинойни кўради (Алпомиш). Лекин бевақт сўзи ўлимнинг аниқловчиси бўлиб келганда бунинг аксини, яъни эрта маъносини билдиради: Қуруқ туҳматдан, бевақт ўлимдан сақлашни Тангридан илтижо қилди (ЎХ). Пайт равишлари синонимлари қаторида доим, доимо, ҳамиша, ҳамма вақт, ҳар доим, ҳар маҳал, ҳар вақт, нуқул, мудом, бирдай, яккаш, яланг, ҳадеб, ўнгкай сўзлари ҳам салмоқли ўрин тутади. Улар орасида доим сўзи оғзаки нутққа хос. Бадиий нутқда ҳам поэтик талаб билан қўлланилади: Гарчанд мен туғилган ермас бу тупроқ, / Лекин хотирада яшайди доим . (Зулфия. Жасорат). Унинг варианти ҳисобланадиган доимо да расмийлик, кўтаринкилик оттенкаси мавжуд, шунинг учун илмий ва расмий матнларда айнан шу тарзда қўлланилади: Бундан эса шундай хулоса чиқади: бундай ходимни доимо мажбурлаш, назорат қилиш, жазолаш ва жарима солиш билан қўрқитиб туриш зарур. Раҳбарлар ва ишчиларнинг тақдири бир деб қаралади, улар ҳатто бир ошхонада овқатланадилар ва доимо бирга бўладилар. Бошқариш ҳақидаги фан доимо ҳаракатда бўлади (Р.Валижонов). Нуқул сўзи ҳам сўзлашув услубида фаол: нуқул кулади,нуқул илжаяди, нуқул гапиради, нуқул овқат ейди каби. У гапда ҳолдан кўра кўпроқ аниқловчилик вазифасини бажаради: Нуқул гўдаклар билан / Қолган кунлар ҳам битди (Зулфия. Икки ўртоқ). Нуқул асл, қимматбаҳо мол. / Ўн сидирға кўйлак, беш рўмол (Зулфия. Зайнаб ва Омон). Хонақоҳнинг эшигида, нуқул

оқ жома кийган муридлар даврасида... оппоқ соқоли кўксига тушган, баланд бўйли, ниҳоятда кўҳлик бир чол унга ўткир кўзларини қадаб турарди (ОЁ). Мудом, яккаш равишларида образлилик кучли ва улар бадиий матнларга хос: Мудом жўшқин умрим ҳукмида юрган, / Қадрига етмаган пинҳон шеъримдир (Зулфия. Экрандаги юрак). Ботир фирқа энди... яккаш ўзи ўйлади. (ТМ). Ҳадеб ўтириши жонига тегди (ТМ). Унга қуёш, чечак ва денгиз / Куйлар яккаш , «Сен жануб ёқда!» (Зулфия. Рус аёллари). Ҳаракатнинг бажарилишидаги узлуксизликни ифода этувчи ҳамиша сўзида китобий оттенкаси кучли ваш у туфайли расмий ва илмий услубларда кўпроқ ишлатилади. Бадиий услубда ҳам ана шу услубларга хос бўлган вазият ифодасида қўлланилади: Ку-ку-лукс-кланлар ҳамиша бошдан-oёқ оппоқ либосга бурканиб юради. Шу сабаб, ўзларини ҳамиша мен ҳақ деб билади. Тўда ҳамиша айбдор излайди… ҳамиша гуноҳкор излайди. Ана шу икки тоифа ҳамиша курашиб келади. Эл-юрт ҳамиша ғояларга ишониб келди, ғояларга суяниб келди (ТМ). Иқтисод аниқ фан сифатида иқтисодий нуқтаи назардан тўла ахборотларга эга бўлиб, ҳар қандай ҳолатда ўзини ақлли тутадиган сунъий шахс сифатида гавдаланади ва у иқтисодчилар учун ҳамиша саждагоҳ бўлиб хизмат қилади (Р.Валижонов). Таркибида олмошлар иштирок этадиган ҳамма вақт, ҳар вақт, ҳар доим равишларида амалдаги ҳаракатни таъкидлаш оттенкаси кучли: Ҳамма вақт бедор сув! Куйдор шалола. / Сен бу тупроқда жонсан, ҳаётсан (Зулфия. Сўроқлайди шоирни шеърим). Саркардалар ичида яшар у ҳар вақт . / Хотирадан силинмас шуҳрати, шони! (Зулфия. Княгиня М.Н.Волконская). Миқдор-даража равишлари сифатида қараладиган сўзларнинг аксарият қисми нафақат равишларга, балки сифатларга ҳам тегишли бўлиб, улардаги белгининг, яъна ҳаракат ёки нарса-ҳодиса белгисининг оз-кўплигини ифода этади. Шунинг учун бу ўринда уларнинг фақат ҳаракат билан боғлиқ жиҳатларига эътибор қаратилади. Равишларга қўшилиб, амалга ошаётган ҳаракатни бироз муболағали тарзда ифодалашга, бажарилишини кучайтириб, таъкидлаб ўтишга,

миқдорнинг кўп ёки озлигини кўрсатишга хизмат қиладиган айни, авжи, роса, жуда, энг сўзлари тизимида энг, жуда, роса бирликлари оғзаки нутққа хослиги билан ажралиб туради: энг кўп гапирган шу бўлди, жуда маза қилдик, роса кулишдик, энг кейин каби . Кейинги икки ҳолатда ҳам улар аслида равишларга қўшилган: жуда кўп маза қилдик, роса кўп кулишдик каби. Аммо кучайтириш оттенкаси равишлар тушиб қолиб, уларнинг вазифасини ҳам бу кучайтирувчи воситалар ўз зиммасига олади. Яна: Жуда бўлади-да! Шундай қўли гул усталаримиз бор, боплаб ташлайди. Жуда бўлса – ватанга она сўзини қўшиб айтса бўлади (ТМ). Даража-миқдор равиши пайт, ўринни, тарзни ифодалвчи равишлардаги белги-хусусиятларни кучайтирувчи восита сифатида қатнашади ва нутқда қаватланган равишлар пайдо бўлади: пайт маъносининг кучайтирилиши: Шу боисдан-да, одамзотни жони энг олдин... оёқдан узилади (ТМ) - Шу боисдан- да, одамзотни жони олдин... оёқдан узилади . Энг олдин қоровулхонага кириб боради (ТМ)- Олдин қоровулхонага кириб боради . Миқдорни ифодаловчи равишларга қўшилганда ҳам маънони кучайтиради: Улар зеб-зийнатларини кўрсатмасинлар, магар эрларига ё оталарига, ё эрларининг оталарига, ё ўғилларига, ё эрларининг ўғилларнга, ё ўзларининг оға-иниларига, ё ўзларининг оға-иниларига, ё оға-иниларининг ўғилларига, ё опа- сингиларининг ўғилларига, ё ўзлари каби аёлларга, қўл остидаги чўриларга, ё аёллардан беҳожат бўлган, яъни жуда кексайиб қолган ёки ақлсиз-девона эркак хизматкор қўлларга, ё аёлларнинг авратларидан хабардор бўлмаган гўдакларгагина кўрсатишлари жоиздир. (ТМ) . Сўзнинг такрорланиши маънони янада кучайтиради: Ўйлари эса ҳаётдан жуда-жуда олис бўлади (ТМ). Ҳаракатга нисбатан субъектив муносабат ифодаланади: Одам зот айни пишиб, етилиб кўз юммайди (ТМ) . Бу оттенка роса орқали бироз кучлирок ва муболағалироқ берилади ва мақтанчоқлик, мағрурланиш оттенкаси юзага чиқади: Украинада очарчиликка қарши курашиб, роса тажриба тўплаганмиз (ТМ).

Ҳаракат белгисининг кучайтирувчи ва равиш вазифасини бажарувчи ҳар қанча, ҳарчанд, қанча сўзлари ўзаро синонимик муносабатда бўлади: Аммо- лекин биз совет халқи шугина қисқа вақт мобайнида оламшумул муваффақиятларни қўлга киритдик, бу билан бутун совет халқи, шу жумладан, озод Шарқ хотин-қизлари ҳар қанча фахрлансалар арзийди... озод Шарқ хотин-қизлари ҳар қанча фахрлансалар арзийди... (ТМ). Энасининг бу қилиқларидан уялган Али Қушчи ҳарчанд илтимос қилмасин, ялиниб- ёлвормасин, ҳатто қаттиқ-қуруқ сўзламасин, фойда бермас, Тиллабиби: "Бўталоғим!" деб қичқирганича орқасидан югургани югурган эди... (ОЁ). Аммо ҳар қанча услублараро нейтраллиги, ҳарчанд бадиий бўёқдорлиги билан ўзаро фарқланади. Бир маъноси билан уларга синоним бўладиган қанча сўзи ҳам услубий жиҳатдан нейтрал ҳисобланади: Ҳа, у ўз умрида қанча хатолар қилмасин, қанча янглишмасин, илм-маърифат йўлида қирқ йил қилган меҳнати зое кетмабди (ТМ) . Ҳаракатнинг белги-хусусиятларини англатувчи равишлар силсиласида ҳеч, асло, асти, сира, мутлақо, зинҳор, бутунлай, ҳаргиз, тақир, заррача, тирноқча синонимик қатори ҳам салмоқли ўрин тутади. Улардан ҳеч барча услубларда фаол қўлланилади: Баҳоримга ёғгач ҳеч эримас қор, / Гулдай шеър ёзмадим атрлар сочиб... (Зулфия. Кечир ёшлик). Ҳеч баҳор, тупроқда уйғониш / Ўтдими қалбимнинг ёнидан? (Зулфия. Кечир, баҳор). У кўнглига тугиб қўйган гапларини айтишга ийманар, бу гаплар усиз ҳам аранг ўтирган отасининг ўксик руҳига озор беришидан чўчир, айни замонда Қаландар Қарноқийнинг сўзлари ёдидан ҳеч кўтарилмас эди (ОЁ). Асло, ҳаргиз поэтик услубга, асти сўзлашув услубига хос: Дердим асло ўлмас бургут босган из. / Шу қайрилмас қанотларда учабер (Зулфия. Қишлоқ врачи). Қаро ер бағрига эссиз, бу дўстга алвидо денглар, / Чироғинг учмагай ҳаргиз , яшайсан биз аро денглар (Зулфия. Дўстга марсия). Эндиликда у шарманда қиз, /Келинликка ярамас ҳаргиз ! (Зулфия. Зайнаб ва Омон). – Асти қўйинг, минг шукур, /Туғади офат – уруш (Зулфия. Икки ўртоқ).

Ҳеч, асло, сира, ҳаргиз сўзлари ўзаро синоним бўлади: Умри жовид йўқдир асло устивор олам аро, Кетди кўплар, биз кетурмиз, топқусен сен ҳам фано (ОЁ) - Умри жовид йўқдир ҳаргиз устивор олам аро, Кетди кўплар, биз кетурмиз, топқусен сен ҳам фано.. У Амир Камолиддинга ишонар, унинг қалъа калитини шаҳзодага қаршиликсиз топширишини сира кутмаган, чунки уни ўзининг энг содиқ амирларидан бири деб ўйларди!.. (ОЁ) - У Амир Камолиддинга ишонар, унинг қалъа калитини шаҳзодага қаршиликсиз топширишини ҳеч кутмаган, чунки уни ўзининг энг содиқ амирларидан бири деб ўйларди - У Амир Камолиддинга ишонар, унинг қалъа калитини шаҳзодага қаршиликсиз топширишини асло кутмаган, чунки уни ўзининг энг содиқ амирларидан бири деб ўйларди. Зинҳор бадиий услубга хосланган: Нигоҳим йўлдадур, келгайми деб, зинҳор билмайсен, Кўнгил оҳин билурми деб, кутармен, ёр, билмайсен (ОЁ) . Бу сўз такрор қўлланиб, жуфтлашганда инкор оттенкаси яна ҳам кучаяди: – Амир Темур тошлари... эҳтиёт бўлмоқ керак... зинҳор-базинҳор эҳтиёт бўлмоқ керак (ОЁ) . Бутунлай ва мутлақо равишлари синонимик муносабатда бўлади, аммо бутунлай оғзаки, мутлақо эса китобий мазмунга эга: Ҳа, мавлоно Муҳиддин расадхонанинг энг пастки ошёнасида ўтириб, бу ғаройиб олат ва устур лоблар ёрдамида кўкка тикилганда фоний дунё ташвишлари хаёлидан бутунлай кўтарилар, дили бўлакча бир завқ ва ҳайратга тўлар, назарида, ҳудудсиз коинот билан, аллақандай илоҳий кучлар билан, милт-милт ёнган сирли ситоралар билан узоқ ва осуда суҳбат қилар эди... (ОЁ) - Ҳа, мавлоно Муҳиддин расадхонанинг энг пастки ошёнасида ўтириб, бу ғаройиб олат ва устур лоблар ёрдамида кўкка тикилганда фоний дунё ташвишлари хаёлидан мутлақо кўтарилар, дили бўлакча бир завқ ва ҳайратга тўлар, назарида, ҳудудсиз коинот билан, аллақандай илоҳий кучлар билан, милт-милт ёнган сирли ситоралар билан узоқ ва осуда суҳбат қилар эди... Ўзаро синонимик муносабатда бўлган жуда, ғоят, ғоятда, бағоят, ниҳоятда, бениҳоя, ашаддий, ўткетган, тоза, роса, хўп(хўб), бирам, чунон,

беқиёс, мислсиз, обдан, ўбдан, чандон, зап, кўп, ўта, уввло, бисёр, ёмон, камоли, киройи, ўлгу(н)дай, ўлардай, ўларча, қаттиқ сўзлари ҳам ҳаракатга боғлиқ бўлган белги-хусусиятларни кучайтириб, ошириб кўрсатишга хизмат қилади: Аммо Шароф Рашидовни гапларидан ғоят таъсирланди (ТМ) . Ким бўлса-да, хўп айтиб эди (ТМ) . Бу равишлар баъзан оғзаки нутқда қаватланган ҳолда ёки юкламалар билан биргаликда келади ва улар ёрдамида ҳаракат белгисининг экспрессивлиги яна ҳам ортади: Суви тоза ҳам тиниқ оқди. Жуда ёмон яраланди! – деди Бо тир фирқа (ТМ) Пайт маъносини ифода этадиган бирпас, бир оз, озгина, андак, сал, пича сўзларида ҳам белгининг даражасини кўрсатиш хусусияти мавжуд. Масалан: Ўз эл-юртингиз эмасми, одамга пича ботар экан. - Вақт пича ўтибди, – деди Ботир фирқа. – Пичагина ўтибди. - Мен пича айта оламан, ўpтоқ Рашидов. - Пича тийилсанг-чи, қанақа боласан, ўзи? Аниғи, пича ўтиргиси келди (ТМ). Ўзбек тилидаги атайлиб, атай, атайин, атайдан, жўрттага, жўртта, махсус, қасддан, азза-базза сўзлари ҳаракатнинг нима мақсадда амалга оширилганлигини билдиради. Улардан атай негизидаги равишлар ва жўрттага равиши оғзики нутққа, махсус ва қасддан эса китобий нутққа хосланган. Синонимик муносабатлар эса қуйидагича: атай, атайлаб – жўрттага: Оч нигоҳинг тушсин деб атай , / Аланганинг гулидай чақнай (Зулфия. Йўлдаги инсонга). Атайлаб тош емагандир, ахир! Қурбоной хола атай гапни бошқа ёққа бурди. (ЎХ). У жўрттага "султони соҳибқирон", деди ва бу гапи шаҳзодага ёққанини сезиб, давом этди (ОЁ). Махсус ва қасддан сўзлари ҳам синонимик муносабатга киришади. Аммо қасддан нинг ўрнида махсус ни қўллаши мумкин бўлган ҳолда, махсус нинг ўрнида қасддан қўллаб бўлмайди: Эрта-индин совуқ тушса, ўқувчилар ўртасида норозилик кайфиятини туғдириш учун қасддан шундай қилди. Башарти совет печкасини қасддан бузган тақдирда ҳам уни тарбиялаш керак (ЎХ). У тўртинчи курс давомида-умумкасбий ва ихтисослик фанларини ўрганиш жараёнида, шунингдек, мазкур стандартдаги уни бажаришга ажратилган махсус вақт мобайнида бажарилади (ДТС). Ўлик ташийдиган махсус самолёт бўлади,

дейишади. Ўлик ташийдиган махсус самолёт бўлади, дейишади (ЎХ). Шунинг учун ҳам маъно оттенкасига кўра қасддан кўпроқ атай ўзакли сўзларга яқин: - Йиғлама, - деди раҳми келиб. - Атайлаб қилмадим-ку, жинни! Отинг нима? (ЎХ) - - Йиғлама, - деди раҳми келиб. - Қасддан қилмадим-ку, жинни! Отинг нима? Аммо бу қоидани ҳамма ҳолатларга ҳам қўллаб бўлмайди: Қизча ҳам илтижо қилади чунон. – / Раҳмат Ҳурилиққо, атай келамиз . (Зулфия. Қуёшли қалам). Атайлаб сўзи махсус га синоним бўлиши мумкин: Ҳовли ўртасида бир вақтлар дадам атайлабдан Бешариқдан қавас қилиб олдириб келган қўқонгуллар яшнаб ётибди (ЎХ) - Ҳовли ўртасида бир вақтлар дадам махсус Бешариқдан қавас қилиб олдириб келган қўқонгуллар яшнаб ётибди. Айрим мисоллар таҳлилида равиш сўз туркумига оид ясама сўзларда ҳам синонимик муносабатлар мавжудлигини кузатиш мумкин. Масалан бу ҳолат -ларча, - ларчасига қўшимчалари ўртасида кузатилади. Бу имконият форс- тожик тилидан кириб келган – она қўшимчасининг бу сафга қўшилиши билан янада кенгаяди Бу қўшимчанинг ўзбек тилидаги – лар ва –часига қўшимчаларига тенг келиши илмий адабиётларда қайд қилиб ўтилган. 2 5 Дабдурустдан қараганда шундайлиги ҳам тўғри. Аммо қатор мисолларни таҳлил қилиб, тил фактларини меъёр призмасидан ўтказа бошлагандан сўнг бу қарашнинг айрим изоҳталаб ўринлари ҳам маълум бўлиб қолади. Мисолларга мурожаат қиламиз: айёрона – айёрларча – айёрча - айёрчасига, беадабона – беадабларча, биродарона – биродарларча, баҳодирона – баҳодирларча, ботирона – ботирларча – ботирчасига, гўдакона – гўдакларча – гўдакчасига, дўстона – дўстларча – дўстчасига, золимона – золимларча, иблисона – иблисчасига – иблисларча, мағрурона – мағрурларча, мардона – мардларча – мардчасига, мастона – мастча, мағрурона – мағрурчасига, моҳирона – моҳирларча – моҳирчасига, паҳлавонона – паҳлавонларча, тажаввузкорона – тажаввузкорларча, фирибгар – фирибгарларча – фирибгарчасига, фақирона – фақирларча, хоинона – хоинларча, қаҳрамонона 2 5 Ўзбек тили грамматикаси, 1 том, 532-бет.

– қаҳрамонларча – қаҳрамончасига каби вариантлар тилимизда яшаб келаётганлиги имло луғатларда қайд этилган. Аммо адибона, бадбахтона, бетарафона, донишмандона, дилбарона, диловарона, девкорона, жоҳилона, жинояткорона, жасурона, зоҳидона, заифона, иғвогарона, исёнкорона, камтарона, лутфкорона, мулойимона, маъсумона, мажнунона, музаффарона, маккорона, мутакаббурона, муғомбирона, маъюсона, намойишкорона, ожизона, одилона, ошкорона, оқилона, пайғамбарона, разилона, риёкорона, ситамкорона, санъаткорона, ташаббускорона, такаббурона, фидокорона, холоскорона, хиёнаткорона, холисона, эҳтиёткорона, ғойибона, ғолибона, ғарибона каби сўзларга – ларча, -часига қўшимчаларининг қўшилишини ўзбек тили ва имло ва морфем луғатларида учратмадик. Бундан ана шу сўзлар доирасида улар синоним эмас экан, деган хулоса келиб чиқмайди. Фақатгина шу нарсани таъкидлаш зарур бўладики, мисоллар таҳлилида бу уч қўшимча синонимиясида нутқий меъёр асосий ўринга чиқиши маълум бўлиб қолади. Бошқача айтганда, бу сўзларнинг деярлик барчасига, фақатгина ошкор ва ғойиб сўзларини истисно қилган ҳолда, - ларча қўшимчасини қўшиш тўғри бўлади ва уларнинг ишлатилишини меъёр ҳисоблаш мумкин. Лекин – часига қўшимчаси ҳақида бу гапни айтиш ҳамма вақт ҳам тўғри эмасдай кўринади. Масалан, биз нутқимизда сўзларни, гарчи грамматик жиҳатдан қўпол хато ҳисобланмаса-да, бадбахтчасига, бетарафчасига, гўдакчасига, дадилчасига, жоҳилчасига, заифчасига, муҳибчасига, мулойимчасига, масъумчасига, музаффарчасига, маъюсчасига, намойишкорчасига, ожизчасига, ошкорчасига, оқилчасига, олимчасига, разилчасига, ситамкорчасига, тажаввузкорчасига, хоинчасига, холисчасига, ғойибчасига, ғарибчасига тарзида қўллашга одатланган эмасмиз. Айрим ҳолатларда баъзи шахслар ва бадиий адабиёт тилида қўлланганда ҳам уларни оммалашган, бинобарин, меъёрлашган деб айтиш қийин. Бу қўшимчаларнинг ишлатилишида баъзан юқорида айтилганларнинг аксини кўриш ҳам мумкин. Мас.: деҳқончасига, деҳқонларча тарзида

тилимизда фаол ишлатилиши билан бирга деҳқонона дейиш меъёрлашган эмас. Уларга айрим мисоллар келтириш билан чегараланамиз: Учала ўғил ҳам сеники-ку! (Тангабекага маккорона жилмайиб қарайди) (Зулфия. Ой тутилган тунда). Бу кўргиликлардан юраги лахча чўғ бўлган Қаландар, ўрнидан туриб кетди, телбаларча атрофига тикилиб, яна ўтирди (ОЁ). –Хушомадни биласен, тулки!–деди шаҳзода мастона кулимсираб (ОЁ) . Бу қўшимчалар ёрдамида ясалган сўзларда услубий чегараланиш мавжуд. –ларча, -часига оғзаки, -она китобий оттенкага эга. Масалан, расмий услубда: Яъни, бировга кўр-кўрона ишониб, кўр-кўрона кафиллик бера олмайди. Ўзбекистон Республикаси Мудофаа ва Соғлиқни сақлаш вазирликлари, Давлат тест маркази билан биргаликда жойлардаги чақирув комиссияларининг самарали ишлашини ташкил қилсинлар, чақирувчиларнинг сифатли ва холисона тиббий кўрикдан ўтказилишини, уларнинг маънавий-руҳий фазилатлари ва интеллектуал ривожланиш савияси қонунчиликда белгаланган танловнинг ҳарбий-касбий мезонларига қатъий мувофиқ равишда ўрганиб чиқилишини таъминласинлар («Зарафшон»). Бадиий услубда: Абдуллатиф аъзойи баданига роҳатбахш бир нарса таралаётгандай бўлиб, мастона сузилган кўзларини очди, очди-ю, ҳайрон бўлиб қолди. Бу қиёмат-қойим босилгунча шаҳардан чиқиб, ғарибона кун ўтказиб турмоқ даркор, – Мирюсуф Хилватий шундай деди-да, елкасидаги хуржунини тўғрилаб, қаршидаги тор кўчага кириб кетди. Шаҳзода бир неча бор расадхонага пинҳона бориб, бу китобларни кўздан кечирган эди (ОЁ) . Таҳлиллардан шу нарса маълум бўладики, равишларда ҳаракатнинг алоҳида белги-хусусиятларини кўрсатиш билан биргаликда, бу хусусиятларни сўзловчи ёки ёзувчининг бу ҳаракатларга субъектив муносабатини ифода этувчи имкониятлар ҳам мавжуд. Бир ҳаракат белгисини кўрсатадиган ёки равишлар ясайдиган қўшимчаларнинг бир неча вариантлари мавжуд бўлиши уларнинг синоним тарзда қўлланилиши ва бу

қўлланилишда стилистик оттенкаларнинг фарқланиши ҳамда услублараро хосланишини кўрсатади.

Адабиётлар : 1. Асадов А. Равиш сўз туркуми ва унинг таркиби ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 2005, 2-сон, 53-55-бетлар. 2. Абдуллаев А. Маънони кучайтиришнинг морфологик усули // Ўзбек тили ва адабиёти, 1970, 1-сон. 3. Асадов Т. Сўз туркумлари тизимида равиш: Филол.фан.номз. … дис.автореф. – Тошкент, 2009. –23 б. 4. Аъламова М. Орттирма даража формаларининг семантик-стилистик хусусиятлари // ТошДУ илмий асарлари тўплами, № 648. – Тошкент, 1980, 61-65-бетлар. 5. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. Морфология – М.Л., 1960. 6. Фузаилов С. Ҳозирги замон ўзбек тилида равиш ясалиши // Ўрта Осиё Давлат университетининг илмий асарлари. Филология фанлари, II китоб, “Ўзбек тили масалалари”. – Т.: САГУ нашриёти, 1957. 7. Фузаилов С. Азалий (туб) равишлар ҳақида // Научные труды ТашГУ, вып.260, Языкознание. – Ташкент, 1964. 8. Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореф. дис... канд.филол.наук.- М.,1953. 9. Фузаилов С. О наречии в современном узбекском языке // Труды Среднеазиатского госуниверситета, Новая серия, вып. XXIV , Филологические науки, кн 1. – Ташкент, 1952.

Феъл Феъл. Ўзбек тили сўз туркумлари орасида стилистик жиҳатдан энг эътиборга лойиғи феъл бўлиб ҳисобланади. М.Н.Кожина: “Шунинг учун ҳам феъл шаклларининг қўлланиш частотасига кўра илмий ва расмий нутқ сўзлашув ва бадиий нутққа бирмунча қарама-қарши қўйилади” ( Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm ). Расмий нутққа расмий характердаги оборот характерли: ташриф буюрмоқ, ҳозир бўлмоқ, иштирок этмоқ, маълум қилмоқ, эътироф этмоқ, камчиликларни бартараф этмоқ ва ҳоказо. Бадиий, оммабоп ва сўзлашув услубларида ҳаракат феъллари кўп учрайди ва отли қурилмалардан қочилади. Илмий нутқда гап предметларнинг, қонуний ҳодисаларнинг доимий белгилари ва сифатлари ҳақида кетганлиги ва тасвир асосий ўринни эгаллаганлиги учун уларда тил тизимидан тегишли лексемалар ва феъл бирликлари танлаб олинади. Масалан, айнан илмий услубда ҳозирги замонда қўлланиладиган ҳолат феъллари нутқ пайтидаги сўзлашув-маиший нутққа хос бўлган динамик ҳолатни эмас, балки сифатни билдиради: Сув аллақачон қайнаяпти - Сув 100 градусда қайнайди. Турли феъл категориялари ва шаклларининг стилистик хусусиятлари уларни функционал услубларда қўллаш даражаси билан белгиланади. Масалан, бошқа услубларда экспрессивлиги ва эмоционаллиги аниқ кўриниб турадига ва кенг қўлланиладиган буйруқ шакли илмий ва расмий услублар учун ҳос эмас. Бу майлнинг айрим шаклларини (мас., син ) фармонлар, қарорлар ва буйруқларда учратиш мумкин. Феълнинг грамматик кўрсаткичлари ўртасида синонимия кучли. Масалан замон кўрсаткичлари. Улар бири ўрнида иккинчиси қўлланилаверади. Бадиий услубда бу шаклларнинг турли кўринишлари учратиш мумкин. Аммо илмий ёки расмий услубларда бу имкониятлар чегараланган. Ҳатто бу услуб

доирасидаги фанларга қараб ҳам бу қўлланишлар чегараланиши мумкин. Биология фани билан тарих фанидаги баён услуби бир бирларига ўхшамаслиги мумкин. Шахс кўрсаткичлари синонимияси ғоятда кучли. Улар нутққа қўшича маъно беради, экспрессивликни оширади. Феъл замонлари кўрсаткичлари ҳам стилистикада қизиқиш уйғотади. Ҳозирги замон шаклининг қўлланиши бадиий, расмий ва илмий нутқларда фарқланади. “Турли туман замон маънолари гаммаси бадиий нутқ учун характерли, бироқ улар одатда илмий нутқдан фарқланади”. Бу ерда тез-тез ҳозирги- тарихий ёки жонли тасвирга хизмат қиладиган ўтган замон фонидаги шакллар қўлланилади. Бадиий ва сўзлашув услубида айниқса ўтган замон шаклларининг маъноси ва вазифаси турли-тумандир. Феъл майллари синонимияси ҳам маҳсулдор. Равишдош ва сифатдошлар китобий характерга ва оттенкага эга. Тантанаворлик. +++ Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1983. -248 б. Замон. «Контекстуал ва ситуатив маъно реал маънога (форманинг одатдаги маъносига) мос келмай қолиши натижасида маънода кўчиш юз беради, яъни маълум форма ўзи англатиши керак бўлган мънони эмас, балки бошқа маънони ифодалаш учун хизмат қилади» 128. Фикр : Феъл замонларидаги маъно кўчиши ва орқали маълум стилистик мақсадларнинг юзага чиқиши бадиий матнларда яққол кўзга ташланади. Сюжетли бадиий асардаги воқеалар одатда ўтган замонда содир бўлган, аммо

унинг тасвири турли замон шаклларида ифода этилади. (Мана шу фикр мисоллар билан тасдиқланади). Илмий ва расмий матнлардаги замон шаклларида бирмунча турғунлик ҳукмрон бўлади. Улар асосан ___ замон шаклида ифода этилади. Лекин сўзлашув нутқининг замон шакллари ҳақида гапириш қийин, чунки оғзаки нутқда ҳар уч замон шаклининг баравар ишлатилавериши ушбу услубнинг ўзига хос хусусияти саналади. +++ Ўтган замон кўрсаткичлари: -ди, -ган эди, -(и)билан эди, -(а)р эди. Китобда айтилишича, улардаҳаракат бажарилишининг аниқ ва аниқ эмаслик оттенкалари мавжуд. Ана шу оттенкалар фарқланмаганда уларнинг бири ўрнида иккинчисини ишлатиш мумкин. Мас.: -ди – ҳаракатнинг бажарилиш жараёнини, -ган бажарилиш натижасини кўрсатади. Бунинг устга –ган иш- ҳаракатнинг –ди га қараганда яна ҳам илгари бўлиб ўтганига ишора қилади. 129. Синонимия: - ди=-ган, -ди =-(и)б, -ди=-ган эди, -ган эди=-(и)билан эди, - ётган эди=-ётиб эди=-моқда эди=-(а)р эди=-гувчи эди Хосланиш: -моқда эди – китобий, расмий; -гувчи эди – сўзлашув. +++ Ҳозирги замон кўрсаткичлари: -ётир, -яп, -моқда. Китобда айтилишича, улар ўзаро синонимик муносабатда бўлади. Оттенкалари билан фарқланади. -ётир, -моқда китобий, -яп оғзаки услубда. –моқда ҳаракатнинг узоқроқ давом этишини кўрсатади. Ҳамма вақт ҳам синоним бўлавермайди. –моқ даги расмийлик бунга йўл қўймаса керак. Синтетик шакл: ишламоқда; аналитик шакл ишлаб юрибди. Ёт, тур, юр, ўтир феъллари. Синонимия. Бораяпман, бораман, боражакман, борадиганман. +++ Келаси замон кўрсаткичлари: -р, -ар; -а, -й. келасан, келмоқчисан, келажаксан, келадигансан. +++ Мақолларнинг мазмунан ҳар уч замонга тегишлилиги.

Майл. «Феълнинг майл формалари ҳаракат билан субъект алоқасининг объектга муносабатини билдиради». 132. Феъл майлларининг ҳар бири ўз грамматик кўрсаткичига эга ва улар модал маъноларни ифодалаши билан ўзаро фарқланади. Бири ўрнида иккинчини қўллаш ўзбек тили учун хос хусусият. (Ижро майли грамматик кўрсаткичга эга эмас). Ижро майли. Кечирасиз – илтимос оттенкаси. Борасан, келасан – буйруқ шакли ижро маъносида (ўзига нисбатан). Олдик – ижро шакли буйруқ маъносида. «Ваъда бердингми – бажар= ваъда берсанг - бажар» . Буйруқ майли. Буйруқ шакли ижро маъносида: -диринг=-дирибсиз; -син=- ади; Фикр : бу каби майл алмашишлари бадиий матнда катта эмоционал- эстетик эффект беради. Гумон: - масин (олган бўлмасин каби ). Синонимия: - син=-са, ишонинг=ишонсангиз ҳам. Шарт майли: -са бўладими (ижро маъносида) , -санг (из) – буйруқ маъносида. Шахс-сон. Агенс- сўзловчи, адресат – тингловчи, нутқ жараёнида иштирок этмаган шахс. I шахс кўплиги – бирлик ўрнида= камтаринлик, манманлик, мағрурланиш, ўзини катта олиш оттенкалари. Камтаринлик – илмий услубда. Ўзига ўзи мурожжат қилиш (Улуғбек). III шахс шакли I шахс маъносида: муаллиф ўз миннатдорчилигини билдиради. «Баъзан сўзловчи тингловчига II шахсга мурожаатда I шахснинг кўплигидан фойдаланади, яъни ишингиз қандай, соғлигингиз яхшими, яхши ухладингизми дейиш ўрнига ишимиз яхшими, соғлигимиз яхшими, яхши ухладикми тарзида мурожаат қилади. Тингловчини ўзига қўшиб олдаи ва унинг кўнглини кўтаради. Бу хусусият оғзаки нутқ, бадиий асар тили учун характерлидир». 136. II шахс кўплиги – ҳам кўплик, ҳам ҳурмат.

II шахс бирлик кўплик ўрнида – ҳеч қайсинг кетмайсан, кетсанг, кўрадиганингни кўрасан. II шахс бирлиги I шахс бирлиги ўрнида. Одам, киши сўзларининг иштироки. III шахс ўрнида II шахс (у иштирок этмаётган бўлади) – Сен ўзинг кимсанки, бунчалик гердаясан. III шахс кўплиги III шахс бирлиги ўрнида: кесатиш – ўзлари ҳам қўйил қилдилар (мана шу гап II шахс қаратилган бўлиши ҳам мумкин) , ҳурмат – устоз келдилар. III шахс кўрсаткичи I шахс бирлиги маъносида: мен сабрсизлик билан кутар, у эса келишни сира ўйламас эди. Китобда қуйидаги мисол келтирилган: Устод! Онҳазратим сизни ғанимлар кўзидан йироқ бўлсин дедилар, камина ўзим бориб келур… (ОЁ).137. Бу гапга танқидий муносабат билдириш лозим. Чунки гапда келур аслида I шахс бирликда, у фақат грамматик жиҳатдан шаклланмаган холос. Поэзияда: III шахс кўплиги II шахс бирлиги ўрнида: Роҳат кўриб ўсди қайси бирингиз? (Ҳ.Олимжон).137. III шахс кўплиги II шахс бирлиги ўрнида ёки кўплиги ўнида (ҳурмат). Масалан: Нозик кўнгиллари нимани хоҳлайдилар, а? III шахс шакли II шахсга қарата. Масалан: овора бўлмасинлар, овора бўлмасинлар. Бўлишсизлик. Кўрсаткичи: -ма. Инкор орқали тасдиқни ифодалашда стилистика бор. Масалан риторик сўроқ. Кўра била туриб, қандай индамаслик мумкин? Ким чидаб тура олади? каби. Оҳангнинг роли катта бўлиши мумкин: Ойлик олдинг? Балони оласан! Бўлишсизлик шакли такрор қўлланса тасдиқ маъноси келиб чиқади. Олмай қўймади. –ма+йўқ да ҳам= гапирмаган одам йўқ. Плеонастик тарзда қўлланса: одамман, одаммасман. «Ҳозирги ўзбек тилида инкор маъноси йўқ, бе-, но-, на, -сиз каби сўз ва морфемалар воситасида, тасдиқ эга, бор, тўғри, ҳам ва бошқа воситалар

билан ҳам ифодаланади».139. Бор, йўқ сўзлари махсус оҳанг ёрдамида бўлишли-бўлишсизликни ифодалайди: бу хонадонда жанжалдан бошқа нима бор? Дастурхон устида нима йўқ, дейсиз каби. Сўроқ тасдиқни, бўлишсизлик шакли бўлишлиликни билдиради: сизни ҳурмат қилишга асос қолдими? Бўлишсизлик на…, на ёрдамида: На кулди, на қатра тўкди ёшини (А.Орипов). Вақтида келдимми – вақтида келмадимми. Бу ҳам махсус оҳанг талаб этади. =================================== Содиқова Мақсуда. Феъл стилистикаси. – Т.: Фан,1975. – 108 б. Ишнинг I бўлими «Феълнинг грамматик категориялари ва уларнинг стилистик хусусиятлари» деб номланган. Дастлаб феъл майлларининг стилистик хусусиятлари таҳлил этилган. Муаллиф бошқа илмий манбалар ва дарсликлардагидан фарқли ўлароқ феъл майлларини бешга бўлади: баён-дарак майли, буйруқ майли, шарт майли, мақсад майли, гумон-тахмин майли. Буйруқ майли соф буйруқдан ташқари яна бир қанча модаллик маъноларини ифодалай олади. Фикр : Соф буйруқ майлидаги феъл ҳаракатнинг бажарилишига қатъий ундаш билан боғлиқ. Бу фақат ўзакдан иборат бўлган феълларда аниқ сезилиб туради: тур, ўтир, юр каби. Қўшимчалар қўшилган ҳолатларда маънода кенгайтиш юз беради, яъни сўз ҳам вазиятга қараб, ҳам соф буйруқни, ҳам бошқа қўшимча оттенкаларни ифода этиши мумкин. Масалан: боринг, бажаринг каби сўзларни иккин маънода - ҳам буйруқ, ҳам илтимос маъносида тушуниш мумкин. Унинг қандай маънода эканлигини оҳанг ҳал

қилади. Агар урғу биринчи буғиндаги урғуларга тушса, сўз буйруқ оҳангини, сўз охиридаги бўғинга тушса илтимос маъносини англатади. -син англатадиган маънолар кўлами кенг. У расмий услубда соф буйруқ маъносини англатади: Республика «Маънавият ва маърифат» маркази Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг амалий тарғибот йўналишида фаолият олиб борадиган Республика Маънавият тарғибот марказига айлантирилсин . Қуйидагилар Республика Маънавият тарғибот марказининг асосий вазифалари этиб белгилансин . (Президент қароридан). Феъл таркибида деб, учун сўзларининг иштирок этиши –син шаклли феълнинг буйруқ оттенкасини ўзгартириб юборади. Уларни содиқ бўлсин десанг , қиличингни илгингда маҳкам ушла! Бошимга не мусибат тушмасин сендан нолимаймен, билъакс, минбаад шукрона айтамен. "Фуқаро кўрмасин дейдур!"–Мирзо Улуғбек юрагида кўтарилган аламли туғённи ичига ютиб, Муҳаммад Хисравнинг уст-бошига разм солди. Онҳазратим сизни ғанимлар кўзидан йироқ бўлсин дедилар , камина ўзим бориб келур... Қочсин, шаҳзода одамларининг кўзига тушмасин дебди! Зеро, муслималар ҳам ўқисин деб , уларни йўлдан уриб, гуноҳга ботгандур! (ОЁ) Шундай экан, ўшанда ўртоқ Ражабов рапорт ёзмасин эди ! Кейин сўзидан қайтмасин эди ! Яшасин ва яшнасин, Улуғ Октябрь социалистик революцияси! Яна қочиб чиқиш қулай бўлсин учун … эшик олдироғидан жой олди. (ТМ) Бу дунёда роҳат кўрмади, ақалли у ёқда тинч ётсин шўрлик! “ Йўқолсин текинхўр бой ва эшонлар!” деган хитоблар янгради. Нима қилсин деҳқон! Қишлоқда сут айнимасин деб ичига қурвақа солиб қўйишарди. Ким билсин тағин ... Илоё Қуръон урсин сени, билдингми? — Фотима кўзлари ўтдек ёниб Соатга чақчайди-да, тиззаларига шапатилаб, фарёд солди: — Қуръон урмаса, розимасман. Онам рози бўлсин десанг, ҳар куни хат ёз Шаҳнозага! Бунақа пайтда ўқ ўтмас нимча у ёқда турсин комбинезон ҳам ортиқчалик қилиб қолади. Аммо қаёққа борсин ярим кечада? Кечаси бўлган воқеани

эсламасликка ҳарчанд уринмасин аясининг зор қақшаб йиғлагани, анави “Соат ака”нинг дағдағалари ёдига тушиб, юрагига ваҳима ўрмалади. — Нима? Болалар?! — Комиссар квартирага ўрнатилиши эҳтимол бўлган “қулоқлар” ёки пастда, йўл четида пойлаб турган машинадаги “локатор” эшитсин учун овози борича ҳайқирди: — Итдан бўлган қурбонликка ярамайди! Жиллақурса, кафтдек бошпана берсин менга. (ЎХ) Бугун бир бор сийласин мени! / Кўзларимни тарк айласин хоб, Хаёлимда кўрайин сени... (М.Али. Сени соғинганда). Уларга не керак, не керак энди, / Ахир ёш жонингга қилишсин шафқат! (М.Али. Ирмоқ). Фикр : матнда юзага келаётган эффектни фақатгина майл кўрсаткичларига боғлаб қўйиш тўғри эмас. Масалан юқоридаги мисрада илтимоснинг юқори даражаси бўлган илтижонинг берилишида не керак жумласининг такрорланиши, ахир юкламасининг келтирилиши ҳам маълум даражада рол ўйнаган. Қушлар юраверсин озод фазода, / Шамол елаверсин арзу самода (М.Али. Сенга бағишланган сонетлар). Кўнглин асрасинми, ё ёзсинми шеьр, Қай бирига етсин биттагина қалб? (М.Али. Шоир). Тошни олсин, фармон этсин лашкарга, Ланка ёққа келсин энди валломат! (М.Али. Сита). Онт ичай: гар сенга жилмайиб боқсам, Битсин ўшал заҳот бахтли кунларим! (М.Али. Ситанинг қасами). (шарт ва буйруқ майли шаклларининг матнда параллеллик ҳосил қилиши ). Ҳар кишини дарди бўлса, йиғласин ёр олдида, Қолмасун армон юракда, этсун изҳор олдида. (Машраб). Укажон, сенга бир дилдор учрасин, Масиҳо нафасли нигор учрасин! (мисранинг охирига олиш, уни олти қаторлик беш бандли шнърнинг ҳар охирги икки қаторида такрорлаш). Кимларга ҳам бориб дод десин энди, Қайларда ҳам кезсин қон-қора қақшаб? (М.Али. Машраб). Қайдан билсин буни йигитлар? Одими шер, шаҳди бургутлар? (М.Али.Сукунат). Бундан ортиқ яна қанақа ҳукумат бўлсин ? (ТМ)

Шарт майли. –са қўшимчасини олган феъл шакли шарт маъносини ифодалайди. Оттенкалари: истак, хоҳиш, орзу, илтимос. Лекин билиб қолсам, кўрадиганингни кўрасан, дейилса феъл шакли уларнинг биронтасини ҳам ифода этмайди, балки сўзда экспрессив оттенка юзака келади. -са шаклли феъллар билан бирга шояд, зора, қани, қани энди, кошки, кошки эди, нима қиларкан, нима қиларкин-а каби ёрдамчи сўз ва иборалар қўшилиб ишлатилса экспрессивлик кучаяди. - са ҳам майли, -са бўлди, -са бас, -са бўлгани каби қолиплар ҳам экспрессияни кучайтиради. Шояд шундай бўлса ! Шояд!–Мавлоно Муҳиддин, дилида туғён, кўз олдида қандайдир туман, гўё калима келтираётгандай "шояд" сўзини такрорлай-такрорлай, расадхонага етганини ҳам билмай қолди. Кошкийди, кўзим кўр бўлса-да , сени кўрмасам !.. О, кошкийди, ҳозир шаҳзода бу машъум фитнани очса , унинг тепасида турган барча ғанимларни тутса ? (Қани, ортимдан юр, сенга айтадурғон яна бир сўзим бор!–Мирзо Улуғбек рўпарадаги саломхона эшигини очиб, ичкарига кирди. Қани, юқори ўт! (ОЁ). Қани! Айт, кирсин!..Мисолдаги қани сўзида даъват маъноси мавжуд. Иккинчи мисолларда у буйруқни кучайтирувчи қўшимча воситага айланади). Майли, урса ҳам майли . Сув яна озгина оқизиб борса бас . (ЎХ) Насиб қилса бўлиб қолар, эна... Оғу бўлса бўлсин ! Алҳол ўз ҳолимга қўйса бўлмасму? Бу нобакор шаҳзоданинг қўл остидан чиққунча бирга бўл деса бўлмасмиди? Бу мунофиқ Сайид Аббос билан бадхоҳ амир Жондорга инонса бўлурму Бу дарбадарлик, бу кўргиликлардан эзилиб, мусофирликда хор бўлиб юргунча ўша жанг-жадалда ўлиб кетса бўлмасмиди? Ҳар қалай, бу ҳибсхонага шукур қилса бўларди. Мана энди пок виждон билан Хуршида бонуни олиб ўз юртига кетса бўлади. (ОЁ) == Ватаним Истиқлолга эришмаса , бу асар дунё юзини кўрмас эди...(ЎХ). Иложсизлик, мураккаб чигал вазият, куйиниш, нозланиш, киноя,

илтимос, хушмуомалалик (Йўқ демасангиз, ота-онасиникига бир бориб келса); масалаҳат: шу ишни қлимаса деган эдим. Таҳдид: қўл кўтариб кўрсин- чи , нима қилар эканман ! — Адабингни бериб қўймасам , — деди Гриша аламдан титраб. (ЎХ). “Ҳайронман, Шаҳноз, шу қор деган нарса ёғмаса кимнинг кўнгли қоларкин?” —деб гапни ҳазилга бурарди. Қайсар йигит экан, бир балони бошламаса гўргайди. Вой ўлмасам ! — деди оёқ-қўлидан мадор кетиб. — Рустамжон-ку! (ЎХ). — Бўлмаса , манави протоколни эшитинг. Эскилари ҳам бир-бири билан ҳушига келса саломлашади, бўлмаса серрайиб, ўтиб кетаверади. Бўлмаса айтинг-чи, Шоматов жонига қасд қилиб, ўзини ерга ташлаган бўлса, уйдаги жиҳозларни ким синдирди? Мана бўлмаса ! Гумон: Миллионер бўлмаса , “Чайка”ни қаердан олади булар! Ҳушингни жойига келтириб қўймасам , юрган эканман! СМЕРШ-чилар жасорат кўрсатмаса , ким билсин, нима бўларди бу ёғи! Вақти-вақти билан “тозалаш” ўтказиб турмаса эплаб бўладими бу турфа жамиятни! Мунча шўрпешона бўлмасам , Худойим! Ишонмасангиз, госпиталга ётқизиб текшириб кўринг. Ўшандаям таможняда олиб қўймаса ! Мабодо “улар” икки-уч кун катта йўлдан юрмаса, демак, отишма бўлади... Ажабланиш: Ажал билан рўпара келсанг-да, қўрқмасанг! Иккиланиш: — Билмасам ... Баъзан кечалари ўт қопим оғриб, тўлғаниб чиқаман. Чорасизлик: - Билмасам ... — Онаси эгнига эски камзулини кия туриб тағин Аллоҳга тавалло қилди: — Ўзинг асра, яратган Эгам! Билмаганда ҳам: — Соат ака! Тўлаган акам туҳматга қолганини бошқалар билмаса , сиз биласиз-ку, барака топгур! Қўшқўллаб тиззасига шапатилай кетди: — Нима қилай ахир! Нима дей? Худога ишонмасанг ! Қуръонга ишонмасанг ! Биттаю битта боламни ўртага қўйиб онт ичсам ишонасанми? Ҳеч бўлмаса болаларини ўйламайдими, бадбахт?! Қишлоқда туриб сигир боқмаса, қанақа гап бу? — Ўлсин, аксига биттаям такси учрамаса ! — деди мулойим жилмайиб. Отангни ёнига бадарға қилмасам ... Унсур! (ЎХ) -са нима қипти? –са нима бўпти?

— Тинчлик бермаса нима қилай? Ёзуғи шу бўлса нима қилсин! (ЎХ.) - Кунжара берсам, емаса нима қилайин? Буни совет тузуми душманлари эшитиб қолса нима дейди? Бирортаси йиғлаб-йиғлаб, ёнғоқ остида… ухлаб қолса нима бўлади? Қафасда яшаётган каптарни қўйиб юборса нима бўлади? — Маккажўхори бўлса нима бўпти ? — Собиқ бўлса нима қипти , собиқ бўлса нима қипти ? (ТМ). Ажабланиш, ҳайратланиш, ҳаяжонланиш, тутоқиш, киноя, масхаралаш, ўкиниш, куйиниш, афсусланиш наҳотки, мунчаш/бунча элементлари ёрдамида кучайтирилади. Наҳотки, шу миттигина кета балиғичалик бўлмасак? «Наҳотки, партия ташкилотлари бефарқ қарайди? - ўйлади Ботир фирқа. — Наҳотки, коммунистлар сукут сақлайди?» (ТМ) - «Наҳотки, партия ташкилотлари бефарқ қараса? - ўйлади Ботир фирқа. — Наҳотки, коммунистлар сукут сақласа?» Булар бунча бақиради? (ТМ) - Булар бунча бақирмаса? Фикр: феълнинг майл шаклларининг ўзидангина стилистик оттенкаларни англаб олиш қийин кечади. Бу оттенкалар бутун гапдан англашилади. Феълнинг майл шакллари эса бу маънони кучайтириши мумкин. Гумон, шубҳа, тахмин, ҳадиксираш маънолари борди-ю, агар, бирдан каби ёрдамчи воситалар ёрдамида амалга оширилади. Борди-ю , ота-онаси, ёр-биродарларидан дуо ёҳуд истиғфор бориб қолса , бу марҳум учун дунёдаги барча нарсалардан маҳбуброқ бўлади. - Агар ҳиди чиқса , бештамиз ҳам манави ёққа борамиз. Агар феодализм замонида бўлса эди , Дилядай аёллар... бирор бойни ё ўнинчи, ё ўн бешинчи хотини бўлар эди, — деди Ботир фирқа. Шеърларида ҳаётдан нишона бўлса — ўлсин агар ! (ТМ). Мободо, яна сўзлари билан биргаликда: Мабодо ошкор бўлиб қолса, ўша суицидчини... ўзини айбладик! (ТМ) У яна боягидай сирни очиш-очмаслигини ўйлаб қийналар, очай деса , унинг юрагини қон қилишдан қўрқар, очмай деса ... Бону бутун вужуди қулоқ бўлиб кутиб турарди.(ОЁ) Яна бирор кори-ҳол қилиб ўтирмаса гўрга эди!

Тўсиқсизлик: -са бўлади. Мана энди пок виждон билан Хуршида бонуни олиб ўз юртига кетса бўлади. Бу қоп-қopa ҳарфлардан қандай қутулса бўлади? Бунинг синонимии: ш мумкин. Лекин айрим ҳужайраларни оддий кўз билан ҳам кўриш мумкин. Қовун, тарвуз, памидор сингари ўсимликларнинг мева эти ҳужайраларини лупа ёрдамида кўриш мумкин. С.Мустафаевнинг «Ботаника» дарслигидан олинган 35 бетлик парчада 18 марта қўлланган. Уларни тамойиллар деб аташ мумкин. (Р.Валижонов). Р.Валижонов ва бошқаларнинг «Менежмент асослари» китобидан олинган 39 бетлик парчада 19 марта қўлланганлиги унинг илмий матнлар учун хос эканлигидан далолат беради. -самикин/самикан/сами экан. Ўзидан сўрасаммикин? Ё бир Москвага бориб келсаммикин? Кампирга айтсаммикин? Чин-да, битта мени кутиб ўтирадими? – деди. – Энди, қайтиб кетаверсаммикин? -са керак: Офтоб ботган бўлса керак, теварак қоронғилашиб қолган, ҳаво совиб, яна кечагидай этни жунжиктирувчи изғирин бошланган эди. У ҳам соқолини тутамлаб, бир нуқтага тикилиб ўтирар, ўз юртини эслаб, ўксинган бўлса керак, сўник юзида теран бир маҳзунлик акс этарди. Тонг яқин бўлса керак, ҳар жой-ҳар жойда хўрозлар қичқирар, итлар ҳурар, эшаклар ҳанграрди. Хилватий янглиғ мунофиқлар кўп бўлса керакким, кеча энаси Тиллабиби яна келди, шаҳардаги ваҳималардан сўзлаб, уни бўйнидан қучиб узоқ йиғлади, уни ҳам шаҳардан чиқиб, бирор жойда яшириниб турмоққа даъват этди, ялиниб-ёлворди... (ОЁ). -са ҳам: Тун ойсиз бўлса ҳам, юлдузлар акс этган фируза гумбазлари аллақандай кўкиш жило таратиб, ғалати ялтиллаб турар-ди. Қаердандир олисдан, Қусам ибн Аббос даҳмаси томондан тиловат қилаётган қорининг мунгли овози келарди. Нозанин ҳарир пуштиранг парда орқасида бош эгиб турган бўлса ҳам, Мирзо Улуғбек унинг бўлакча ҳуснидан, қайрилма қошларининг нафислиги, қирра бурнининг четидаги катта қора ҳоли, ёзилиб кетиб, оқ шоҳи кўйлагининг этагига тушган майин сочларининг хаёлий гўзаллигидан лол қолган эди.

-са борми: Мирзо Улуғбекка ўхшаб такаббур бўлса борми? (ОЁ). Агар аортага тегса борми, ҳозир яшикда ётган бўлардинг...(ЎХ). -са бўладими: Петр Первийни генерали мана мен Кутузов деб, бошимга бир солса бўладими? (ТМ). Девор орасидан сирғалиб чиқса бўладими? Анави масала бўйича индинга борса бўладими? – қиёс. Худди шунинг устига анави аҳмоқ келиб қолса бўладими? Кўча супуриб турган жойида тутиб қолса бўладими? (ЎХ). -са майли: Бошим ҳеч чиқмаса майли, маломат бирла бўҳтондан, / Фидо жонимни қилдим йўлингга, майли, увол бўлсам.(ҲО). Сен учун очилган, сенга деб уздим, / Ол,— дединг,— қўлингда сўлса майлига (Зулфия. Ҳижрон кунларида). -са эди: Кимдандир қўрқув, нимадандир қўрқув: гап тегиб қолмаса эди. Шов-шув бўлиб кетмаса эди. Хўжайин билиб қолмаса эди. Ревизия келиб қолмаса эди. Охири вой бўлмаса эди...(ТМ). Агар феодализм замонида бўлса эди, Дилядай аёллар... бирор бойни ё ўнинчи, ё ўн бешинчи хотини бўлар эди, — деди Ботир фирқа. — Қайта қурувчилар... кулмаса эди, дейман-да? Шуни ҳаётида суицид содир бўлмаса эди, деб қўрқаман. (ТМ). Пайт маъноси: Ёнига югуриб борсам, дадам ғойиб бўлиб қопти. (ЎХ) Мақсад, ният маъноси: Насиб этса, ўз юртимга омон-эсон борсам, Шаҳноза қизимнинг қўлидан албатта ош ейман. Худо насибамни қўшиб омон-эсон борсам, келинимни пешонасидан ўпиб, яна бир карра оқ фотиҳа бераман. (ЎХ). Бошқа маъно: Майлими борсам?(ЎХ). Афғонистонга юборсам бўларкан – афсусланиш (ЎХ). Бўлса: Кадр бўлсам, қонса чанқоқ ўлкам талаби (Зулфия. Қурдош қизга). Уйли бўлса, яйраб ёлчиса, / Яйраганан ўлмайин кўрсам. (Зулфия. Ҳожар). Тун ойсиз бўлса ҳам, юлдузлар акс этган фируза гумбазлари аллақандай кўкиш жило таратиб, ғалати ялтиллаб турар-ди. Насиб бўлса довонда учрашурмиз. Токи бу мушкул ишда суянган бир тоғим сен бўлсанг, бир тоғим мавлоно Муҳиддиндур... Илгари, Мирзо Улуғбек тахтда муқим

ўтирган маҳалда улар тишларини тишларига қўйиб бўлса ҳам чидаб юришган эди. –Бу гапинг рост бўлса... шамларни ўчир,–деди маъюс кулимсираб.–Бир дақиқа бўлса-да, оғушингда дам олай, азизам. (ОЁ). Офтоб ботган бўлса керак, теварак қоронғилашиб қолган, ҳаво совиб, яна кечагидай этни жунжиктирувчи изғирин бошланган эди. У ҳам соқолини тутамлаб, бир нуқтага тикилиб ўтирар, ўз юртини эслаб, ўксинган бўлса керак, сўник юзида теран бир маҳзунлик акс этарди. Қанча тилла керак бўлса аямаймен: мавлоно Али Қушчини қутқармоқ йўлини ахтариб кўргайсен. (ОЁ). Агар керак бўлса бутун жаҳонни / Нурга ўрагувчи Ўзбекистонсан (А.Орипов0. -са нима, -маса нима : –Уйинг бўлмаса ниманг куядур? (ОЁ). Турган бўлса нима? Ёзуғи шу бўлса нима қилсин! (ЎХ).Буни совет тузуми душманлари эшитиб қолса нима дейди? Бирортаси йиғлаб-йиғлаб, ёнғоқ остида… ухлаб қолса нима бўлади? (ТМ). Мақсад майли. -моқчи: Аммо... сенинг умрингга завол бўлмоқчи эмасмен. Али Қушчи эшикни оҳиста ёпиб, орқага қайтмоқчи бўлди. Али Қушчи «ҳа, мулоҳаза қилиб кўрдим», демоқчи эди. (ОЁ) -ман деб : - Совет тузуми ана шу бешинчи кароматда... қош қўяман деб, кўз чиқариб қўйди! (ТМ). Лекин уни бу аҳволда кўраман деб, бошида эски кулоҳ, эгнида жулдур жанда, соч-соқоли ўсиб кетган бир девона қиёфасида кўраман деб, ўйламаган эди.- қиёс (ОЁ). Заргар унинг айтганини қиламан деб, бу уқубатга гирифтор бўлди. Али Қушчи шу совуқ бўйрада ётаман деб оёқдан айрилди... – эътибор берилсин (ОЁ). -син учун: Яна қочиб чиқиш қулай бўлсин учун… эшик олдироғидан жой олди. Яна яширган зеб-зийнатлари билинсин учун оёқларини ерга урмасинлар! Ботир фирқа кулиб юбормасин учун — кафтини оғзига қўйди. (ТМ).

-син деб: –Дафн этдик!–деди.–Бир бандаи мўъмин кўрмасин деб, Мадраса ҳовлисининг бир бурчига ерлатдим, пуштипаноҳ... Зеро, муслималар ҳам ўқисин деб, уларни йўлдан уриб, гуноҳга ботгандур! Мен замбараклардан бир йўла йигирматадан ўқ, отилсин деб буйруқ бердим, холос! – мақсад майлига ўхшамайди (ТМ). Гумон-тахмин майли. -р(ар): билса билар, билмаа худо билади. -микин: Ё бошига тушган ташвиш билан бўлиб, шогирдини чақиргани ёдидан кўтарилдимикин?.. Ё уни чақиртиргани ҳазратларининг ёдидан кўтарилдимикин? Ё у ҳам Мирзо Улуғбекнинг фожиали тақдирини эшитиб, ўйланиб қолдимикин? (ОЁ) -дир/-дур: Бу борада сиз ҳазратимнинг қилган хизматлари шундай улуғдирким, бунга шак-шубҳа йуқдир ... – бу мисол қиёс учун. Балки жаноб ундан норози бўлгандир ё билъакс, бу икки ойда қилган юмушларидан ҳисоб сўрамоқ мақсадидадир? У ўз қиблагоҳи учун хун олмоқ азмида қилгандур бу ишни! Хўш, қай кўчада ётгандур олтину жавоҳирлар? – бу мисол қиёс учун. Демакким, арши аъло ҳисобланмиш осмони фалакни уммонга, оллонинг шамчироқларини балиқларга ўхшатмоқни ҳам ўшал бетавфиқ, воҳиди замон ўргатгандур сизга? (ОЁ) -мас: Агар мавлоно Муҳиддин Али Қушчига ўхшаб, ўз сўзи, ўз эътиқодида қаттиқ турганида шаҳзода эҳтимол боягидан ҳам дарғазаб бўлар, балки уни жаллодга топширишдан ҳам тоймас эди.- гумон бу ерда балки сиз шаклланмайди (ОЁ) -га ўхшайди: Гўё доруссалтана Самарқанд таҳлика остида қолганини одамларгина эмас, парранда ва даррандалар ҳам сезгандай, на қушларнинг сайраши эшитилади, на қўй-қўзиларнинг маъраши! Ҳатто итлар ҳам пана- панага кириб кетганга ўхшайди. Филҳақиқат: бу сўзда бир ҳикмат борга ўхшайдиким, кимки у дониши жаҳонга ғанимлик қилса, ҳоли вой бўлди.(ОЁ). — Жаноблар, афтидан, кекса авлод осонликча таслим бўлмоқчи эмасга

ўхшайди. Кекса авлод осонликча жон бермоқчи эмасга ўхшайди!— деди. (ТМ). -са керак: У ҳам соқолини тутамлаб, бир нуқтага тикилиб ўтирар, ўз юртини эслаб, ўксинган бўлса керак, сўник юзида теран бир маҳзунлик акс этарди. Тонг яқин бўлса керак, ҳар жой-ҳар жойда хўрозлар қичқирар, итлар ҳурар, эшаклар ҳанграрди. Бу сафар ҳазрат ҳузурида муътабар бир зот бўлса керак, ички ва ташқи ҳовлидаги муридлар оёқ учида юришар, бир- бирларининг қулоқларига шивирлашиб сўзлашар, турнақатор бўлишиб, ошхонадан ичкарига кумуш баркашларда овқат ташишар эди... (ОЁ). Менимча, боласи бўлса керак, бағрига бисиб ётибди. - Энди... Энди, гап бундай, – деди Ботир фирқа. – Хабарларингиз бўлса керак, анави сув бўйида бир... эскилик сарқити бўлар эди. Исми шарифидан... араб шайхларидан бўлса керак (ТМ). -ши мумкин: Рост, бир оз пул ё тилла бўлса зарар қолмас эди, лекин тиллани ёлғиз шаҳзода инъом этиши мумкин. Шаҳзода Мирзо Улуғбекнинг ўлими ҳақида гап тарқатиши мумкин бўлган Сайид Аббосдан қутулсам кўнглим таскин топар, деган умидда эди.(ОЁ.). Инсон генерал бўлиши мумкин, аксинча, лидер бўлолмайди. Инсон министр бўлиши мумкин, аксинча ли дер бўлолмайди. (ТМ). балки, шекилли, эҳтимол, худо билади, ким билади сўзлари иштирок этади. Балки жаноб ундан норози бўлгандир ё билъакс, бу икки ойда қилган юмушларидан ҳисоб сўрамоқ мақсадидадир? Аммо балки ҳамма вақт ҳам бун маънни беравермайди: Агар мавлоно Муҳиддин Али Қушчига ўхшаб, ўз сўзи, ўз эътиқодида қаттиқ турганида шаҳзода эҳтимол боягидан ҳам дарғазаб бўлар, балки уни жаллодга топширишдан ҳам тоймас эди. (ОЁ). Балки қўлидаги боласиям... ўзларига қарашлидир, ўртоқ раис? — Ким билади, балким намоз ўқимоқни ихтиёр этгандир? — Укол... фойдали бўлади шекилли? (ТМ)

–Эҳтимол эшитгандурсиз, устод. Эҳтимол эшитгандурсен, Мовароуннаҳр осмонини қора булутлар қопламоқда. Бу хазина буткул Мовароуннаҳр, эҳтимолки буткул башариятнинг бойлигидур. – қиёс учун. Эҳтимолким, уни тоғларга олиб чиқиб аниқ бир жойга яширурсен. Ҳали "Аждар ғор"га яқинлашганда туялар юролмай қолса эҳтимол. (ОЁ). +++ Барлас Л.Г. Русский язык. Стилистика. – М.: Просвещение, 1978. -256 с. Л.Г.Барлас «Русский язык. Стилистика» китобида феъл туркуми қўлланиш кўламининг нақадар кенглигини кўрсатиш мақсадида уларнинг услублараро тахминий қўлланиш частотасини беради ва уларнинг бадиий услубда расмий услубга нисбатан 2,5 баравар, илмий услубга қараганда 1,7 марта кўп қўлланишини таъкидлайди. Шунингдек оммабоп ва сўзлашув услубида ҳам феъллардан самарали фойдаланилади. 220. +++ Илмий услубда II шахс бирлиги ва кўплиги қўлланилмайди. I шахс бирлиги ҳам қўлланилмайди, кўплиги эса қўлланилади, аммо ўз маъносида эмас. Нега илмий услубда мен ўрнида биз қўлланилади. Буни биз одатда камтарлик маъносида шархлаймиз. Л.Г.Барлас эса буни муаллиф субъективлигинидан кўра объективлигини кўрсатишга хизмат қилади, деб изоҳлайди. Айрим феъл замонларининг илмий услубга хосланишини ҳам шу тарзда изоҳлайди. 220. Расмий матнларда эса I ва II шахс шакллари бутунлай учрамайди. Бу матнлар учун феълнинг ноаниқ (мажҳул нисбат) шакллари хос. Расмий ва илмий нутқларда феълнинг ҳозирги замон шакллари, бадиий нутқда эса ўтган замон шакллари маҳсулдор. Аммо улар ҳам ўзаро фарқланади. Илмий услубнинг ҳозирги замон кўрсаткичлари умумий маъносини касб этса, расмий услубда бу маънолар аниқ кўрсатилади. (Кодекслардан мисоллар келтириш мумкин).

Сўзлашув нутқида феъл замонлари шакллари тенг пропорционал. 220. Бадиий нутқда ҳозирги замон ҳикоя феъли шакли кенг қўлланилади ва илгари бўлиб ўтган воқеа ҳақида китобхонда гўё ҳозир бўлиб ўтгандек тасаввур пайдо қилади. Бадиий нутқдаги худди шакл сўзлашув нутқида фарқ қилади ва шунинг учун улар қиёсланиши лозим. Чунки оғзаки нутқда сўзловчининг бевосита иштирок этиши нутқ оттенкасига таъсир қилади. Бадиий нутқда эса сўзловчи ёки баён этувчи билан воқеа ўртасида жонли алоқа йўқ. Оммабоп услубда муаллиф «мен»и бевосита иштирок этади, баён жуда аниқ берилади. Баённинг ҳозирги замон шаклида берилишининг бадиий ифода учун ҳам қулайлик томони бор. Муаллиф: ушбу замон шакли берадиган эмоционал- экспрессивликни ўтган замон шакли бера олмаслиги мумкин.221. Ҳозирги замон шакли берадиган эмоционаллик бадиий ва сўзлашув услублари учун характерли.222. Ҳозирги замон шакли келаси замонни ифодалаши ҳам мумкин. Сўзлашув нутқида ўтган замон шакли келаси замонни ифодалаши мумкин: Хўп, мен кетдим - Хўп, мен кетай каби. Ўтган замон шаклини қўллаш лимий ва расмий услубларга хос. Ўтимли-ўтимлилик шакллари қўлланилиши ҳам функционал жиҳатдан фарқланади. +++ Розенталь Д.Э.: айрим феъллар семантик сабабларга кўра I - II шахс бирлик ва кўплик қўлланилмайди: зангламоқ каби. Чунки бу каби феъллар жониворларга, ўсимлик оламига, табиат ҳодисаларига нисбатан қўлланилади. Бу каби феълларнинг шу шахсларда қўлланилиши образлилик талаби билан (масалан жонлантириш, риторик сўроқ кабилар) амалга оширилиши мумкин. Баъзи феълларнинг шахс доирасида қўлланилиши семантик жиҳатдан чегараланган. Ғалаба қилмоқ. Нострификация қилмоқ, компьютерлаштирмоқ. Қўлланилиши эскирган феъллар ҳам бўлиши мумкин.

Айрим феъллар бир замон доирасида икки хил маънони англатиши мумкин. Феълнинг шахс кўрсаткичлари ўзаро синонимик муносабатда бўлади. Бу ўринда айтиладиган гаплар худди олмошлардаги сингари бўлиши мумкин. Масалан: кўпликнинг бирлик ўрнида қўлланилиши: қайд қиламиз, таъкидлаймиз каби. Уларнинг илмий услубга хослиги; 2-шахс бирлигининг 1-шахс бирлиги ўрнида қўлланилиши: бир жаҳон оғушида сезасан ўзингни (Зулфия); 3-шахс бирлигининг 1-шахс бирлиги ўрнида қўлланилиши: О, одам, сенга гапираяпти, қулоғингга том битганми!; 3-шахс бирлигининг 2- шахс бирлиги ўрнида қўлланилиши: яна унинг бақрайиб туришини қара! каби; 1-шахс кўплигининг 2-шахс кўплиги ўрнида қўлланилиши: мана биз қандай одамлармиз! 2-шахс бирлигининг 2-шахс кўплиги ўрнида қўлланилиши: Икки қатор бўлиб сафлан!; 3-шахс кўплигининг 3-шахс бирлиги ўрнида қўлланилиши: нозик кўнгиллари яна нимани хоҳлайдилар, а! Бу синонимик муносабатлар замон кўрсаткичлари ўртасида ҳам содир бўлади: ҳозирги з.нинг ўтган з. ўрнида: (тахминан) бораяпти, келаяпти каби. Бу (бадиий) баён учун энг қулай усул; ҳозирги з.нинг келаси з. ўрнида: бугун кечаси позедда кетаяпман, эртага эрталаб самолётда учаяпман каби; ўтган з.шаклининг келаси з.маъносида қўлланиши: мен ишга кетдим, сен эса болани боғчага олиб бориб, кейин ишга ўтасан; келаси з.шакли ҳозирги з.маъносида: масс., ит ҳуради, карвон ўтади; келаси з.шакли ўтган з.маъносида: кетаяпман, кетаяпман, йўлнинг ҳеч охири кўринмайди. Феъл инфенетив шаклининг замонлар билан синонимик муносабатини ҳам таҳлил қилиш лозим. Феъл майлларидаги синонимия. Феъл майлларидаги маъно яқинлиги уларнинг синонимиясига асос бўлади. Буйруқ-истак майлининг бошқа феъл майллари ўрнида қўлланиши. Бу эса истак, мажбур бўлиш, зарурат каби турли хил оттенкаларни келтириб чиқаради. Буйруқ-истак майлининг ўз доирасида ҳам турли хил экспрессив оттенкалар юзага келиши мумкин. Қатъият ўтимли-ўтимсиз ўртасида ҳам фарқланади: бажаринглар, бажар.

(ушбу мисолдаги – лар қатъиятнинг юмшашига таъсир қилиши мумкинми. Чунки кўпликни –инг адо этмоқда, уни яна таъкидлашга ҳожат йўқ. У туфайли оҳанг ҳам ўзгариши мумкин. Худди шунингдек, унга қўшилган –чи юкламаси ҳам оҳангга таъсир қилади, буйруқни юмшатади. –гин ҳам алоҳида оттенкаларни келтириб чиқаради. Шу ҳолатлар таҳлил этилиши лозим. ( Юринглар-юрайлик каби ҳолатларни ҳам солиштириб кўриш мумкин). -ма қўшимчаси ҳаракатни бажармасликка даъват этиш билан биргаликда огоҳлантириши, эҳтиёткорликка чақириши ҳам мумкин. Буйруқ-истак майли ижро майли маъносида: кун бўйи далада ишлайсан, кечқурун чарчаб уйингга келасан, уйда эса сени кутиб оладиган одам йўқ. Феълнинг ўтимли-ўтимсизлик шакллари ўртасида ҳам синонимия мавжуд. Аммо феълларнинг бу шаклларда берилиши маъно оттенкаларига кўра фарқланди. Функционал жиҳатдан ҳам фарқланиши мумкин. Феълларда жуфтликлар бўлиши мумкин: слышал-слыхал каби. Улар ҳам функционал жиҳатдан фарқланади. Инфинитив кўрсаткичлари –моқ ва –(и)ш ўртасидаги синонимик муносабат ҳам қизиқарли материал беради. Ўтимли ва ўтимсиз феъллар ўртасида ҳам синонимия мавжуд. Равишдошларда ҳам синонимия бор. +++ Бондалетов В.Д. и др. Стилистика русского языка. – М.: Просвещение, 1989. -223 с. Феъл туркумида шаклларнинг синонимик муносабати тараққий этганлиги ушбу сўз туркумининг стилистик ресурслари кўп эканлигидан далолат беради. Ундаги барча категориялар деярли ўз вариантларига эга. Фикр : аввал ҳам бир ўринда айтилган эди. Айрим феъл шаклларининг функционал хослиниши у билан биргаликда клган бошқа элементларга, масалан, кўмакчиларга ҳам боғлиқ бўлади.

«Богатство стилистических ресурсов глагола создается не только и не столько наличием вариантных форм, сколько их многозначностью, возможностью переносного употребления: категория одного наклонения может употребляться в значении другого, одного времени – в значении другого и т.п.». 112. Феъл майлларининг кўпмаънолилиги ва синонимияси. Масалан, буйруқ майлдаги оттенкалар қатъий буйруқдан илтимосгача бўлган оралиқда бўлади. (Шуни даражаланиш деб қараш мумкинми). Оҳанг эса унга қўшимча экспрессивлик ва эмоционаллик бағишлайди. Эмоционал-экспресивлик даражаси бу феълларнинг ўтимли-ўтимсизлигига ҳам боғлиқ бўлади. Масалан ўтимлилик қатъиятни ифода этади, шунинг учун расмий услуб учун хос бўлади. Бошқа услубда бу тарздаги қатъиятни ифода эта олмаслиги мумкин. Расмий ва бадиий услубдан мисоллар солиштирилади. Ўтимсиз феъл эса қатъият, буйруқдан кўра илтимос ва маслаҳат оттенкаларини беради. (Инкор онструкциялар). Буйруқ-истак майлининг ўтимсиз шаклидаги кенг семантик имкониятлар уларнинг барча услубларда баравар қўлланилишини тақозо қилади. Уйга бериб ҳаммамиз бироз дам оламиз , кейин дарс тайёрлаймиз , деди ўқитувчи. Ҳамма уйга бориб бироз дам олади, кейин дарс тайёрлайди. (Майл ва шахс жиҳатдан таҳлил қилиш учун). Буйруқ майлидаги сўз ҳарбийларнинг тилида учрайдиган турли хил командаларда меъёр саналса, оддий мулоқот жараёнида қўполликдай туюлади. Замон шаклларининг кўпмаънолилиги ва синонимияси. Ҳозирги з.шакли илмий ва оммабоп услубларда етакчилик қилади. «При этом в научной речи настоящее время, как правило, обозначает действие, не связанные с моментом речи, а присуще предмету постоянно» .114. Ҳозирги з. шаклининг ўтган ва келаси замон маъноларини бериши стилистик жиҳатдан аҳамиятлидир. Булар сўзлашув, бадиий ва оммабоп услубларга хос. Бу ҳам маълум стилистик мақсадлар билан боғлиқ. Масалан, воқеани ҳозир бўлаётгандай қилиб, ишонарли тарзда, жонлантириб ҳикоя

қилиш, муҳимлигини таъкидлаш мақсадида ва бошқа интилишлар. Баъзан икки замон шакли уйғунлштирилади. Ҳозирги з.шалини келаси з.маъносида қўллашда ҳам маълум ишора бор. Воқеанинг содир бўлишига ишонч қатъий бўлгандагина шундай қилинади. Бадиий нутқда ўтган з.феълининг частотаси баланддир. Синоним: ҳозирги ва ўтган з.= келаси з.; келаси з.нинг ҳозирги замон ўрнида келиши катта эмоционал-экспрессив оттенка беради: Ўз онасини, ватанини ким севмайди! ; келаси з.нинг ўтган з. маъносини бериши: титрайман ҳамоҳангларни жимгина (А.Орипов). Феълнинг шахс ва сон шаклларидаги кўпмаънолилик ва синонимия. 1-шахс бирлик маносини ўзининг асосий вазифасидан ташқари 1-шахс кўплик шакли (Илмий услубда: фикримизни исботлашга уриниб кўрамиз ), 2- шахс бирлик шакли ( бир жаҳон оғушида сезасан ўзингни ), 3-шахс бирлик шакли ( Сенга жойингдан тур деяпти ). Сифатдош ва равишдошлар асосан китобий услубларда – расмий, илмий ва оммабоп услубларда қўлланилади. Улар услублараро қуйидагича тақсимланади: ктиобий услубларда – китобий ва нейтарллари; оғзаки услубда – нейтрал, озғаки, жонли тилга хос. «Обилие причастий в книжных стилях во многом обусловлено емкостью значения их формы: совмещая значение признака и действия, причастия дают возможность определить предмет через действие, назвать действие без указания на конкретное время и лицо. Обобщенно-отвлеченные значения грамматических форм (действительные и страдательные, полные и краткие, настоящего и прошедшего времени) способствует активизации их в современной книжной речи».117. «Частотность деепричастий в книжной речи во многом обусловлена спецификой их форм, позволяющих обозначить не главное, а второстепенное действие, показать последовательность соверешения нескольких дейстивий, передать одновременно значение и действия, и обстоятельства, обозначить действие без указания на конктерное время и лицо. Такие качества

деепричастий спосбствуют активизации этой формы в научной, официально- деловой и художественной речи».117. Сифатдошлар ва равишдошларнинг вариантлари уларнинг эскирган шакллари ва ҳозиргилари ўртасида юзага келган. +++ М.Содиқовага қайтамиз. Феъл замонлари. Илмий адабиётларда феъл замонлари учта эканлиги кўрсатилади. Бу борада олимларнинг қарашларида зиддият йўқ. Аммо уларнинг ҳар бирининг ички бўлинишларига бўлган муносабатда турли хилликлар, бир-бирига қарама-қарши бўлган фикрлар учрайди. Аммо ўзбек тилшунослигида 40-йиллардан ҳозиргача давом этиб келаётган бу мунозараларга муносабат билдириш бизнинг вазифамизга кирмайди. Чунки стилистикани ушбу уч замон – ўтган, ҳозирги ва келаси замон ўртасидаги ўзаро кўчишлар ва бу кўчиш жараёнида юзага келадиган эмоционал- экспрессив оттенкалар, замонларнинг грамматик кўрсаткичлари ўртасида содир бўладиган синонимик муносабатлар ҳамда уларнинг услублараро функционал хосланишлари қизиқтиради. Шунинг учун ҳам феълга дахлдор бўлган тил фактларини ана шу нуқтаи назардан таҳлил қиламиз. М.Содиқова «Феъл стилистикаси» асарида феъл замонларининг ўзаро алмашиниб қўлланишига нисбатан «гарчи мантиққа зид бўлса-да», деган жумлани ишлатади (25). Аммо бу алмашиниб қўлланишда мантиққа зидликни, тил нуқтаи назардан олиб қараганда меъёрнинг бузилишини кузатмаймиз. Маълум бир феъл шакли маълум бир матнда ўзи англатиши лозим бўлган асосий замон доирасидан ташқарига чиқиб, бошқа замон маъносини ҳам англатишга қодир бўлган экан, демак бу икки ҳодисадан далолат беради: иккинчи маъно феълнинг замонни кўрсатиш табиатида ё аввалдан бўлиб, кейинчалик йўқолган ва яна қайта тикланган, ёки унинг замонни англатиши силжиш рўй бериб, имконяти кенгайган. Ҳозирги тилимизда унинг ўзининг асосий замонни кўрсатиш маъносидан ташқари иккинчи замон маъносини ҳам билдириши тил тараққиёти, унинг стилистик

имкониятларининг яна ҳам кенгая бораётганидан далолат деб тушунамиз. Негаки, эртага Сочига учаман – эртага Сочига учаяпман дейилганда нафақат замонда фарқлар, балки ифодада ҳам стилистик нозикликлар мавжуд. Феълнинг ҳозирги замон шаклида берилиши айнан ана шу маъно нозиклиги билан боғлиқ, яъни учаман деганда фикр ўзига нисбатан қатъий ҳукм тарзида айтилаётган бўлса, учаяпман бу қатъият ва ҳукм йўқ. Унда сўзловчининг адресатга ўзи амалга ошириши лозим бўлган ҳаракати тўғрисида хабар маъноси бор, холос. Ёки бўлмасин, Аҳмад заводда ишлайди деган гапда феълнинг келаси замон шаклида берилишини олиб қарайлик. Ўтган замонда Аҳмад завода ишлаган дейдиган бўлсак, унинг ҳаракати ҳозирда тўхтаган ва келасида ҳам давом этмаслиги аниқ бўлади. Ҳозирги замон шаклини қўллаб, Аҳмад завода ишламоқда/ётир/япти дейдиган бўлсак, аниқ бир пайт, яъни ҳозир назарда тутилади. Гапдан унинг аввал ишлаган, ишламганлиги маълум бўлмасдан қолмоқда. Гапда феълнинг келаси замон шаклида берилишида ҳаракатнинг ҳар уч замонда давомлилик оттенкаси мавжуд ваш у маънода сўзловчининг баёндан кўзда тутилган муддаосига мос келиши мумкин. Бундан ташқари матнни, яъни нутқий вазиятни ҳам эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Шу маънода бир замон ўрнида иккинчисининг келтирилишида ҳам муайян стилистик мақсад назарда тутилганлиги ҳақида хулоса чиқариш нотўғри бўлмайди. Ўтган замон маъносининг келаси замон шаклида берилиши маълум услуб билан боғлиқ. Бўлиб ўтган воқеа-ҳодисаларни ҳикоя қилиш тарзи келаси замон шаклини ишлатишга йўл қўяди. Шунинг учун ҳам бадиият билан боғлиқ жанрларда, масалан, халқ оғзаки ижодининг эртак жанрида, ҳикоячилик ва романчиликда келаси шаклидан фойдаланиш хос хусусият саналади. Ушбу замонни қўллашнинг стилистик аҳамияти шундаки, у бўлиб ўтган воқеа-ҳодисани ҳақида аниқ маълумот беришдан кўра, бу ҳикоя жонли усулда, гўё ҳикоя қилувчи ҳам шу жараённинг фаол иштирокчиси сифатида берилади.

Феълнинг бу шаклини кучайтирувчи воситалар ҳам гапда иштирок этиши мумкин. Гоҳ-гоҳ, бир каби сўзлар, такрор усулини М.Содиқова ана шундай воситалар деб ҳисоблайди. (25). Шу вазифани ҳозирги замон шакллари бажариши ҳам мумкин. Тилда шундай бирликлар мавжудки, уларнинг замон кўрсаткичлари маъноларни фарқлаш нуқтаи назаридан аҳамиятли бўлмайди. Фразеологик бирликлар, мақолларни ана шундай синтактик қурилмалар қаторига киритиш мумкин. Чунки улар мазмунан барчага қаратилган бўлади. М.Содиқова эди тўлиқсиз феъли ҳақида қуйидагиларни ёзган: « эди тўлиқсиз феъли турли хил формаларга қўшилиб, субъектнинг объектга, объектив борлиққа бўлган муносабатини, психологик ҳолатини, экспрессивлик маъноларини ифодалайди, бунда замон маъноси кўпинча умумлик ҳолатида бўлади».26. Юклама учун. Содиқова М.: «Бу форма юклама (охирида келади) ёки келишик қўшимчалари (биринчи компонентга қўшилади) олган ҳолда қўлланиб, экспрессив ҳолат – кутилмаганлик маъноларини бера олади: У беданинг орасини оча бошлаган эди-ки , тўсатдан овоз эшитилди (О.Ёқубов). –Сиздақа… жонон қизлардан бир нечтасини бизнинг консерваториямизга олиб бориб қўйишганда эди … - деди йигит («Шарқ юлдузи») ва б.». 27. « -ми эди. Бу юклама билан келган сўзлар турли-туман формаларга эга бўлиши мумкин: -арми+эди, -сами+эди, -ибми+эди (борувмиди – тошк.шев. ), -синми+эди, -моқчими+эди, -ганми+эди; керакми эди, борми эди, ёўқми эди ва б. Контекстга қараб, бу формалар оддий сўроқ, риторик сўроқ маъноларини, экспрессив-эмоционаллик, ачиниш, афсусланиш каби модаллик маъноларини ифодалаб келиши мумкин. Бу формалардаги замон маъноси, кўпинча, абстракт бўлади. Бу юклама унли билан тугагани учун эди тўлиқсиз феъли –ди шаклини олади, ўзидан олдинги сўзга қўшиб айтилади ( - и+э→и ). Орфографияда ҳам шу ҳол сақланган. Бундан ташқари, - ми юкламаси эди (-ди) билан ўрин алмашиниш хусусиятига эга: кўрганмиди? Кўрган эдими? каби.

Экспрессив-эмоционаллик ҳолатларини беришда форма кетига –я юкламаси қўшилиб, қўлланиши ҳам мумкин: айтмаса бўлмасмиди-я?! -ар+ми+эди. Бу формада –ми юкламаси риторик сўроқ маъносини беради ва гапда бўлишсизлик ва экспрессивлик маънолари, модал муносабат маъноси англашилади: -Ҳазил эмас, чин. Сенга ёлғон гапирармидим? (А.Иброҳимов)».28. +++ -(и)билан эди = -ган+эди синонимия. +++ Фикр: Майл кўрсаткичларининг ўз маъноларидан ташқари қўшимча оттенкаларни англатиши микроқуршовга боғлиқ бўлади. Масалан, шарт майли кўрсаткичи –са ва буйруқ майли кўрсаткичи –син нинг иштирокида матнда турли хил эмоционал-экспрессив оттенкаларнинг юзага келиши улар билан бирга келадиган эди тўлиқсиз феълига боғлиқ бўлади. +++ Содда феълларда маъно аниқ, аналитик феълларда эса кўпинча мавҳум бўлади. Бу эса аналитик феълларнинг маъно англатиш имкониятлари кенглигидан далолат беради. +++ Шахс-сон шакллари. М.Содиқова шахс-сон шаклларини мураккаб ҳодиса сифатида изоҳлайди ва буни уларнинг бир неча грамматик вазифаларда келиши билан изоҳлайди. Мас., олдим сўзидаги –да ва –м кўрсаткичлари замон, майл ва шахс-сон каби грамматик маъноларни англатиб келаётганини айтиб, «Кейинги яратиладиган ишларда ҳар хилликка йўл қўймаслик учун тил системасининг мустаҳкам грамматик қолипини яратиш ва уни қоидалаштириш, тил фактларини грамматик жиҳатдан анализ қилиш процессида стилистик ҳодисаларни айрим қараш, анормал – нормага зид ҳолатларни аралаштириб юбормалик, уларни алоҳида – стилистик планда ўрганиш керак деб ўйлаймиз». 30.

Нутқда ҳақиқатдан ҳам замон шаклларини ўрин алмаштириб қўллаш ҳодисаси учрайди. Аммо унга адабий тил меъёри нуқтаи назаридан муносабат билдириш зарур. М.Содиқова: «адабий тил нормаларига мувофиқ ишлатиш (норматив ҳолат) ва стилистик мақсадда – стилистик талаб билан ишлатиш (стилистик ҳолат)». 30. Фикр: шахс-сон маъноларини гапда от ва олмошлар ҳам ифода этади. Аммо асосий маънони феъл кўрсаткичи шакллантиради. Эга вазифасидаги сўзлар эса бу маънони кучайтирувчи восита бўлиб хизмат қилади, холос. Демак, эътибор феъл кўрсаткичларига қаратилиши лозим. Онанг ургилсин, акаси жонидан, ўлсанг армонда кетасан, кўриб-билиб чидаб ўтираверасан; кетаверасан, йўлнинг охири кўринмайди; шу ишни уддалай олмасанг, йигит бўлиб нима қилиб юрибсан, ростини айтганда (айтсам), тўғрисини айтганда (айтсам) каби ҳолатлар. Одам, киши, камина, фақир, ким сўзларининг иштироки. М.Содиқова: феъллар кўмакчилар, кириш бўлаклар вазифасида келади: борди-ю, боринг-ки каби. Ушбу ҳолатлар ҳам стилистик жиҳатдан эътиборга молик. Уни қаранг, қаранг-а каби ҳолатлардаги турғунлик ҳам. М.Содиқова: « Сени қара: сен ўзингни (ўзингга) қара; кейин формаларнинг семантик редукцияси, кўчиш, контоминация каби ҳодисаларнинг таъсири билан бу турғун ибора ҳосил бўлган». 34. Феъл нисбатлари. Феъл нисбатлари ва феъл даражалари илмий адабиётларда бир хил маънода қўлланилади. ФНлари қуйидагича гуруҳланади: бош, ўзлик, орттирма, биргалик, мажҳуллик нисбатлари. Бош нисбат – ҳаракат грамматик субъект томонидан бажарилади ва бунда мантиқий ва грамматик категориялар бир-бирига мос келган бўлади: келдим, келдинг, келди. Ўзлик нисбат – ҳаракат бажараувчиси ҳам, ҳаракат объекти ҳам бир хил шахс ёки предмет бўлади: ювинди, кийинди, таранди. Бунда: -н(-ин). Қиёс: алмашибди – алмаштирилибди – алмашинибди. МСдан: Биласизми, - деди

Носиров куюниб , … колхоз секретари беш марта алмашинибди (А.Қаҳҳор). 37. Аналитик усул ҳам мавжуд: ўзини ўзи. Орттирма нисбат – бажартирувчи-бажарувчи муносабатини акс эттиради: йиғлатди, кулдирди. Бунда: дир, -тир. Буларга – каз синоним бўлиши мумкин. Фарқлар очилиши лозим. Олайтирди, чақчайтирди даги –дир орттирма даража эмас. -т = -дир/-тир синонимия: тўлат, тўлдир. -каз= -дир/-тир синонимия: битказ, битир, юргиз-юрдир. М.Содиқова: -каз, -гиз (-ғиз), -қиз – жонли сўзлашув тилига хос. 42. -р (ўткар) эски ўзбек тилига хос. 42. Мажҳул нисбат – - ил/-ин. Услубий хосланиш мавжуд. Расмий, фаромнлар, буйруқлар. Шунинг учун «томонидан» каби кўмакчилар билан биргаликда қўлланилади. Биргалик нисбат – гапиришди – гаплашди, ёқалашган – ёқалатишган, хайрлашди – хайрлашишди; ювишишди, тозалашишди, ташишди, кўмалашди. -ш: тоғамлар келишди = ҳурмат маъноси. асабийлашди = биргалик эмас. шош = шошир = шоштир = шошилтир. тиктирди = тиктиртирди; бостирди = бостиртирди. Биргалик ва мажҳуллик ёнма-ён юради. алмашди = алмашилди = алмашинди = алмаштирди = алмаштирилди = алмаштиришди. +++ Феълнинг бўлишсизликни ифода этувчи махсус грамматик шакли мавжуд бўлиб, у –ма дир. Аммо бу маънони ифода этишнинг бошқа воситалари ҳам мавжуд: -май, мас+эди каби. Бу эса ана шу воситалар ўртасидаги функционал чегараланишларни, синонимик муносабатларни аниқлаш ва улар келтириб чиқарадиган стилистик оттенкаларни фарқлаш имконини беради.

М.Содиқова: -ма орқали овутиш, ачиниб гапириш, жон куйдириш, насиҳат, ҳомия, муҳофаза қилиш, уқдириш, огоҳлантириш, қатъий тартибга чақириш, манъ этиш, истак, илтимос, илтижо, сўраш, таъкид каби модал маънолар ифода этилади. 49. М.Содиқова: кесимни бўлишсиз шаклда қўллаш жонли нутққа хос. 56. Синонимия: -май=-масдан: қўрқмай-қўрқмасдан; –мас=-майдиган: гапирмас-гапирмайдиган; -маган/-ган эмас; -майди/майдиган=-адиган/йдиган эмас: кулмайди-куладиган эмас каби. (М.С.: жонли сўзлашувда қўлланилади). Улар алоҳида эмас, балки кўмакчи феъллар билан биргаликда қўлланилади. Синонимик муносабатда иккичи ҳолат биринчи ҳолат англатадиган барча маъноларни қамраб ололмайди: ҳали-вери бормайди - ҳали-вери борадиган эмас; мактабга бормайди – мактабга борадиган эмас. Кўрмаганман- кўрган эмасман, қўрқмаганман – қўрққан эмасман. Синонимия: боргани йўқ- бормаган. Синонимия: келасанми – келмайсанми. Улар ўртасида, яъни бўлишилилик ва бўлишсизлик ўртасида тенглик пайдо бўлади., лекин стилистик нозиклик мавжуд. Мана бу нарса муҳим: боласи тушмагур, йигит ўлмагур, қуриб кетмагур. +++ На. На кулди, на қатра тўкди ёшини – кулмади, кўз ёши тўкмади. Инфенетив шакл ва экспрессивлик отткенкаси. На китоб бор, на дафтар – китоб ҳам йўқ, дафтар ҳам. Шу ўринда на ва ҳам синонимиями? М.С. ҳам ҳам бўлишсизлик кўрсаткичларининг семантик оттенкалари ва стилистик қўлланиш хусусиятлари кенг эканлиги ҳақида фикр юритган. 48. Тилдаги бўлишли-бўлишсизлик оппозициясида бўлишсизлик маъносини ифода этувчи грамматик шаклларнинг нафақат ўз маънолари доирасида, балки бўлишлиликни, тасдиқни ифода этишда ҳам иштирок қилиши унинг стилистик имкониятлари кенг эканлигидан далолат беради. Мас., айтмай қўймади, гапирмай қўймади, емай қўймади, олмай қўймади каби қўшма

феъллар таркибида –ма нинг такрорланиши бўлишлилик маъносини келтириб чиқаради. +++ М.Содиқова: «Бўлишсизлик маъноси баъзан бўлишсизлик формалари қўлланмаган тақдирда ҳам ифодаланади: интонация таъсирида, турли юкламалар воситасида бўлишли формадаги гаплар ҳам бўлишсиз маъноларни бера олдаи. Булар кўпроқ экспрессивлик, модаллик маъноларини бўрттиради, таъсирчанликни оширади». Қани энди нап уқдириб бўлса (А.Қаҳҳор). 57 М.С.: худо билади, олло билади, балки, эҳтимол кабилар эса кучайтирувчи воситалар. Ким билади - билмайман, ким билсин - билмайман, қаёқдан билай – билмайман. Булар сафини кенгайтириш мумкин. Аммо уларнинг стилистик қиймати (мувозанати) бир хил эмас. Биринчи қисмида кучли. Мас., киноя оттенкаси бўлиши мумкин. М.Содиқова: «Бўлишсизлик, зидлаш каби мазмунларни беришда актив қўлланиладиган бўлмаса, бўлмасин, бўлмаса-чи, қарамай, қарамасдан каби бир қанча бўлишсиз «феъл кўмакчилар» бор». 59. Маданий муомала: айтолмайсизми, бериб туролмайсизми каби. Ким сенга айтди ёмон деб – ёмон эмас. Йўқ эмас – бор, нолимаган одам йўқ – ҳамма нолийди. Гапириб бўпти- гапиролмайди. Гапириб кўрсин-чи – гапиролмайди – таҳдид. Уйланганини кўрай – уйланмайди, уйлана олмайди. М.С.: аккиламай ўл, гапирмай ўл – гапирганинг учун ўл маъноси. 88. Феълларнинг семантик-стилистик хусусиятлари. М.Содиқова феълларни уч гуруҳга ажратиб таҳлил этган: ҳаракат феъллари, ҳолат феъллари, муносабат феъллари. Ҳаракат феъллари. Муаллиф юрмоқ феълини таҳлил қилган. « юрмоқ » - бу ёлғиз ҳолда қўлланилганда юриш ҳаракатидаги барча усулларни, ундаги

манераларни оча олмайди. Бунинг учун тилда лексик воситалар (равишларни қўллаш), морфологик воситалар (равишдошлар, кўмакчи феълларни қўллаш), синтактик-стилистик усуллар (тасвирий йўллар билан бериш) ишга солинади».63. «Юриш усулларидаги турлиликларни, маъно нозикликларини ифодалашга хизмат этувчи кўмакчи феълларнинг ўзи ҳам айни вақтда мустақил феъл вазифасида келиб, «юрмоқ» феълига синонимик вариант бўла олади». 63. йўрғалаб юрмоқ – йўрғаламоқ. Мана шу мисол асосида таҳлилни кенгайтириш мумкин. Фикр: феъл-сўз ўртасидаги синонимик муносабатни лексик стилистика бўлимига қолдириб, феъл стилистикаси қисмида феълга дахлдор бўлган морфологик кўрсаткичлар синонимияси ўрганилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Аммо функционал тақсимланиш масаласида феъл-сўзларга ҳам мурожаат қилишга тўғри келади. Экспрессив маънонинг ифода этилишида фел асосий вазифани ўз зиммасига олади. Айни пайтда, бу маънонинг юзага чиқишида олмош, юклама, кўмакчи каби лингвистик воситалар комплекси ҳам фаол иштирок этади. Ҳолат ифодаловчи феъллар. Ҳолат феъллари турғун бирикмаларнинг таркибий қисми ҳисобланади. Муносабат феъллари. Содда феъллар билан кўмакчили феъллар ўртасида синонимия кузатилади. Аммо уларнинг экспрессивлик хусусияти бир хил эмас. Бети қурсин – қуриб кетсин, ўлсин-ўлиб кетсин, ўлдим- ўлиб бўлдим, ўлиб юрибди, ўлиб қолди (иккинчи маъносида – ичи куйди маъносида ). Феълнинг семантик структураси. Феъл структурал жиҳатдан бир, икки ёки ундан ортиқ сўздан иборат бўлиши мумкин. Бир маъно атрофида бирлашадиган мана шу структурал фарқлар ўртасида синонимик муносабат бўлиши мумкин. МС.: М.Пешковскийдан: «феъл - гапнинг жони», «сўз туркумларини фазода ҳаракат қилиб юрган планеталар деб фарза қилсак, феъл уларнинг қуёшидир». 96.

Ҳожиев А. Феъл. – Т.: Фан, 1973. -192 б. Ҳаракат маъноси бир феъл шакли ва кўмакчи феъллар ёҳрамида ҳам ифодаланиши мумкин. Кўмакчи феъллар таркибидаги ёрдамчи феъл ҳаракат маъносини ифода этмайди, аммо улар қўшимча маъно ифолашага хизмат қилади. Бу маънолар грамматик ёки стилистик маъно ҳисобланади. Ёрдамчи феълларни А.Ҳожиев уч гуруҳга бўлиб кўрсатган: боғлама вазифасини бажарувчи, кўмакчи ва тўлиқсиз феъллар. 5. Улар орасида қўшма ва кўмакчи феъллар стилистик нуқтаи назардан аҳамиятлидир. Бу, айниқса, уларни бир маънони ифода этувчи содда феллар билан таққослаганда яққол намоён бўлади. Феъллар икки хил йўл – аффиксация ва композиция усули билан ясалади. А.Ҳожиевнинг таъкидлашича, ўзбек тилида сўз ясовчи қўшимчалар унчалик кўп эмас, аммо уларнинг сўз ясаш имкониятлари ниҳоятда кенг. 6. Масалан, -ла қўшимчасида бу имконият яққол кўзга ташланади. Уларнинг нутқда маҳсулдор қўлланиши айрим феъллар билан синонимик муносабатларни вужудга келтиради: қилмоқ : шиббаламоқ – шибба қилмоқ, дамбаламоқ – дамба қилмоқ, тамбаламоқ – тамба қилмоқ, пломбаламоқ – пломба қилмоқ, андаваламоқ – андава қилмоқ, калаваламоқ – калава қилмоқ, муқоваламоқ – муқова қилмоқ, майдаламоқ – майда қилмоқ, ифодаламоқ – ифода қилмоқ, бурдаламоқ – бурда қилмоқ, тўдаламоқ – тўда қилмоқ, тозаламоқ – тоза қилмоқ, эрмакламоқ – эрмак қилмоқ, хулосаламоқ - хулоса қилмоқ, эгаламоқ/эгалламоқ – эгалик қилмоқ каби. -ла ясовчиси билан синонимик муносабатга киришиши жиҳатдан ўзбек тилида бормоқ феъли қилмоқ дан кейин иккинчи ўринда туради: баҳоламоқ – баҳо бермоқ, хабарламоқ – хабар бермоқ, заҳарламоқ – заҳар бермоқ, ўғитламоқ – ўғит бермоқ, таърифламоқ – таъриф бермоқ, кафолатламоқ – кафолат бермоқ сингари.

-ла қўшимчасининг синонимик муносабатлари кўлами яна қуйидаги феъллар ҳисобига кенгаяди: солмоқ : юганламоқ – юган солмоқ, кишанламоқ – кишан солмоқ, қулфламоқ – қулф солмоқ, доламоқ – дод солмоқ; боғламоқ : арқонламоқ – арқон боғламоқ; ташламоқ : қадамламоқ – қадам ташламоқ, одимламоқ – одим ташламоқ; чекмоқ : имзоламоқ – имзо чекмоқ; тизмоқ : сафламоқ – сафга тизмоқ; қоқмоқ : михламоқ – мих қоқмоқ; тортмоқ : уфламоқ – уф тортмоқ; этмоқ : таъминламоқ – таъмин этмоқ; отмоқ : илдизламоқ – илдиз отмоқ; чиқармоқ : баргламоқ – барг чиқармоқ; демоқ : сизламоқ, сенламоқ – сиз демоқ, сен демоқ – сизсирамиз, сенсирамоқ; олмоқ : ёдламоқ – ёд олмоқ, қаршиламоқ – қарши олмоқ; кўрмоқ : ҳидламоқ – ҳидлаб кўрмоқ; урмоқ : болғаламоқ – болға урмоқ, совунламоқ – совун урмоқ; ажратмоқ : гуруҳламоқ – гуруҳга ажратмоқ каби. -ла қўшимчаси ёрдамида тақлидий сўзлардан ҳам феъллар ясалади: визилламоқ, ғизилламоқ, чийилламоқ, чакилламоқ, ликкилламоқ, диркилламоқ, тарилламоқ, дирилламоқ, пирилламоқ каби. Бу содда феълларнинг қўшма феъл вариантлари ҳосил қилинганда унинг тақлидий сўз қисми қаватланади: виз-виз қилмоқ, ғиз-ғиз қилмоқ, чий-чий қилмоқ, чак-чак қилмоқ, лик-лик қилмоқ, дирк-дирк қилмоқ, тар-тар қилмоқ, дир-дир қилмоқ, пир-пир қилмоқ сингари. (шу ҳолатни шарҳлаш керакмикин…) -ла қўшимчаси билан ясалган феъллар фақатгина қўшма феълларга эмас, балки содда феълларга ҳам синоним бўлади: томчиламоқ – томмоқ, уйламоқ – уйлантирмоқ сингари. -ла қўшимчаси ёрдамида ясалган феълларнинг юқорида келтирилган феъллар билан синонимик муносабатга киришиши ушбу қўшимчанинг ясовчилик хусусиятидан ташқари тилда қўшимча вазифаларни ҳам адо этиши ҳақида дастлабки хулосаларни чиқаришга имкон беради. Бинобарин, у сўз ясаш билан биргаликда тилдаги соддаланиш қонунининг амалга ошишига хизмат қилади. Дамба қилмоқ, тамба қилмоқ дейишдан кўра дамбаламоқ, тамбаламоқ дейишнинг ҳар жиҳатдан қулайлик ва осонлик туғдириши тилдаги тежамкорлик қонунларига ҳам мос келади. Лекин масаланинг биз

учун ўта жиддий ва муҳим томони – бу матнда параллел қўлланишдаги икки томоннинг бирида ўрни билан вужудга келадиган стилистик ўзгаришлардир. Бу синонимик жуфтликлар умумий маънодагина бир-бирига тенг келиши ва бири ўрнини иккинчиси босиб туриши мумкин. Аслида эса, бу синонимик параллеллар ҳамма вақт ҳам бирининг ўрнини иккинчиси боавермайди. Масалан, сувамоқ, текисламоқ, силлиқламоқ маъносини берадиган андаваламоқ ўрнида андава қилмоқ ни ишлатиш мумкин бўлгани ҳолда, бу сўзда кўчим юз бериб, бекитмоқ, ёпиб кетмоқ, хаспўшламоқ маъноларида қўлланилганда андава қилмоқ феълини қўллаб бўлмайди. Овламоқ феъли балиқ овламоқ, бедана овламоқ, қуён овламоқ жумлаларида ов билан шуғулланиш маъноларини берганда ов қилмоқ шаклини қўллаш мумкин. Аммо бу сўз маъносида ҳам кўчим содир бўлганда уларнинг ўрнини алмаштириш қийин бўлади. Қиёс учун: Шунда тўраси Холбеканинг бошига соя солиб, ёрини суяб, кўнглини овлаб : - Бир ғайрат қил, йўл и миз яқинди, - деб кўнглини кўтариб бир сўз деди (Кунтуғмиш). Кўнглини қандай овлайди ? (О.Ёқубов). Садоқати зоҳир қулингиз сиздай валинеъмат пушти-паноҳимга кийик овлаб , тоғларда юрган эдим (О.Ёқубов). Оғзаки нутқда баъзан бу феълли бирикма қуйидагича шаклланади: Эрназар йигитлари билан ов овлаб работда ётиб эди (Якка Аҳмад) . Шу тарзда кўплаб мисолларни таҳлил этиш мумкин. Бу таҳлиллардан шундай хулоса келиб чиқадики, ўзаро синоним бўлган содда ва қўшма феъл шаклларидан содда феълнинг қўлланиш частотаси юқори бўлади ва бу ҳол унда маъно тараққиётининг юз бериши, кўламининг кенгайиб боришига йўл очади. Қўшма феъл қўлланиш частотасининг пастлиги унинг имкониятларини чегаралайди ва асосан ўз – бирламчи ҳамда тўғри маъносида сақланиб қолади. Бу каби стилистик оттенкалардаги фарқланишлар ва чегараланишлар яна бошқа йўналишда ҳам кузатилади. Содда феъл маъносида содир бўлган кўчим туфайли ундаги икки ёки ундан ортиқ маънолар турғунлашиб, полисемантизм юзага келиши мумкин. Масалан, хулосаламоқ сўзи икки

маънода тушунилади: а) фикрнинг мантиқий натижасини ифодаламоқ, хулосани баён қилмоқ; б) якунламоқ (ЎТИЛ, 1 том, 338-бет). Ушбу ҳар икки маънони ифода этишда хулосаламоқ ўрнида хулоса қилмоқ феълини қўллаш мумкин. Сен ушбу гапда тегишли хулоса чиқар; Мен айтганларингиздан хулоса қилдим гапларидаги хулоса чиқармоқ, хулоса қилмоқ ўрнида эса хулосаламоқ ни қўллаб бўлмайди. Бундай шундай хулоса келиб чиқадики, хулосаламоқ ва хулоса қилмоқ феълларидаги ҳаракатнинг давомлилик даражаси бир хил эмас. Хулосаламоқ да ҳаракат ниҳоясига етган, хулоса қилмоқ орқали эса бу ҳаракат қандайдир маънода давом этиб турганлиги англашилади. Улар маъносидаги ана шу фарқлар юқоридаги гапларда уларнинг ўрнини алмаштириб қўллашга имкон бермайди. -ла ёрдамида ясалган феъллар билан уларга синоним бўлган феъл шакллари муносабатида яна бир оттенкани – қатъият, ахборотнинг аниқлиги оттенкасини сезиш мумкин: кўчани тозаладим – кўчани тоза қилдим; ерни эгалладим – ерга эгалик қилдим сингари. Ҳаракатни алоҳида таъкидлаш устун бўлган ҳолатларда қўшма феълга кўпроқ мурожаат қилинганлиги кўзга ташланади. Масалан, О.Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси» романида шубҳаланмоқ сўзига 1 марта мурожаат қилингани ҳолда шубҳа қилмоқ сўзи феъли 11 марта қўлланилган: Лекин овқатдан шубҳаланган Мирзо Улуғбек ҳануз туз тотгани йўқ. –Наҳот фақирдан шубҳа қилурсиз , устод? –Йўқ! Агар шубҳа қилсам бу сирни очмас эдим. Ў.Хошимовнинг «Тушда кечган умрлар» романида улар фақат бир мартадан ишлатилган: “Мабодо у ёққа олиб кетишса Муғулистонга тушдик, деб ёзавер, бўлмаса ойимлар Рустам борган шаҳарнинг адресини нега ёзмайди, деб шубҳаланадилар”, дебди. Қурбоной аясининг гаплари ростлигига шубҳа қилмасди. Т.Муроднинг «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романида бир марта ҳам қўлланилмаган. Улардаги ана шу хусусиятлардан келиб чиқиб, функционал чегараланишлар ҳам содир бўлади. Бошқача айтганда, синонимик параллелдаги фикрни бирмунча аниқ ва қатъият билан ифода этадиган шакллар шу хусусиятларга талаб ва мойиллик кучли бўлган расмий ва илмий

услубларга хослана боради. Расмий услубда: - бадиий асар яратиш ва уни таҳлил қилиш жараёнини ўз ичига оладиган йўналиш; - табиатни муҳофаза қилишнинг экологик тамойиллари ва табиатдан мақсадга мувофиқ фойдаланиш, табиатни бузмас технологиялар яратишнинг келажаги ҳақида; - инсон атроф-муҳитини физик, кимёвий ва биологик ҳодисаларнинг зарарли таъсирларидан ҳимоя қилиш воситалари ва усуллари; - манба матнларини транскрипция қилиш (Давлат таълим стандартлари). ДТС матнида бу феъллар таҳлилламоқ, муҳофазаламоқ, ҳимояламоқ, транскрипцияламоқ тарзида қўлланган эмас. С.Мустафаевнинг «Ботаника» асарида синтез сўзи 28 марта қўлланилган бўлса, шундан 17 ҳолат ҳаракат билан боғланган. Фақат мажҳул даражада – синтезланмоқ шаклида 3 марта қўлланган, қолган 12 ҳолатда синтез қилмоқ, 2 ҳолатда синтез бўлмоқ тарзида қўлланилган: Рибосомаларнинг асосий вазифаси аминокислотадан рибонуклеин кислотаси (РНК) иштирокида цитоплазманинг оқсил молекулаларини синтез қилишдан иборатдир каби. Феъл ясовчи қўшимчалар сирасидаги –лан ва –лаш кўрсаткичлари бир- биридан мутлақо фарқ қилувчи ҳаракат маъноларини ифодалайдиган феълларни ҳосил қилишига қарамасдан, баъзан нутқда ўзаро алмаштирилиб қўлланилади: асабийланмоқ-асабийлашмоқ, бараварланмоқ-бараварлашмоқ, дадилланмоқ- дадиллашмоқ, дағалланмоқ-дағаллашмоқ, дармонсизланмоқ- дармонсизлашмоқ, дурустланмоқ- дурустлашмоқ, ёмонланмоқ- ёмонлашмоқ, енгилланмоқ-енгиллашмоқ, заифланмоқ-заифлашмоқ, мужассамланмоқ- мужассамлашмоқ, мураккабланмоқ-мураккаблашмоқ, равшанланмоқ- равшанлашмоқ, разилланмоқ-разиллашмоқ, салқинланмоқ-салқинлашмоқ, секинланмоқ-секинлашмоқ, сийқаланмоқ-сийқалашмоқ, сийракланмоқ- сийраклашмоқ, соддаланмоқ-соддалашмоқ, соғломланмоқ-соғломлашмоқ, такомилланмоқ-такомиллашмоқ, тарангланмоқ-таранглашмоқ, тетикланмоқ- тетиклашмоқ, тинчланмоқ-тинчлашмоқ, тўдаланмоқ-тўдалашмоқ, уймаланмоқ-уймалашмоқ, хираланмоқ-хиралашмоқ, чуваланмоқ-

чувалашмоқ, юқориланмоқ-юқорилашмоқ, ялқовланмоқ-ялқовлашмоқ, ҳолсизланмоқ-ҳолсизлашмоқ каби. Ваҳоланки, ушбу қўшимчалар янги феъл ясашдан ташқари қўшимча грамматик вазифаларни ҳам бажаради. А.Ҳожиев –лан қўшимчаси билан ясалувчи феълларда ўзлик даражага хос хусусиятнинг, -лаш қўшимчаси ёрдамида ясалувчи феълларда эса ўзлик ва биргалик даражага хос хусусиятнинг сақланишини таъкидлайди. 9. Шу ҳолатнинг ўзиёқ уларнинг ўзаро алмашиниб қўлланилиши қандайдир маънода мантиққа зид эканлигини кўрсатади. Чунки бир вақтнинг ўзида бир феълда ҳам ўзлик, ҳам биргалик даражасининг мужассам бўлиши қийин. –лаш қўшимчасининг даражани кўрсатиш имконияти –лан га қараганда кенг бўлиб, у бир ҳолатда ўзлик, бошқа бир ҳолатда биргалик даражасини ифода эта олиши мумкин. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, бу икки қўшимчанинг даража кўрсаткичлари ўзаро мос келган, аниқроғи, ўзлик даражани ифодалагандагина уларнинг бири ўрнида иккинчисини қўллаш мумкин бўлади: дармонсизланмоқ- дармонсизлашмоқ, дадилланмоқ-дадиллашмоқ ва ҳоказо. А.Ҳожиев айтган юқоридаги фикрнинг давоми ҳам бор: « -лан, -лаш аффикси билан ясалувчи феълларда ўзлик ёки биргалик даражасига хос хусусият маълум даражада сақланса-да, лекин бу феълларни ўзлик ёки биргалик даражалари формалари қаторига киритиш мумкин эмас. Ўзлик ва биргалик даража формалари махсус аффикслар ёрдамида ясалади ва бу аффиксларни феъл ўзак-негизидан ажратиш мумкин бўлади. Ривожланмоқ, оғирлашмоқ каби феълларда даража формасини ясовчи формант йўқ. Феълнинг ҳеч қандай даража кўрсаткичига эга бўлмаган формаси эса бош даража ҳисобланади». 10. Юқорида келтирилган ва ўзаро алмаштириб қўллаш мумкин бўлган феълларнинг бу ўринда қайси даражада келаётганлиги эмас, балки қандай сабабларга кўра бу алмашинишнинг содир бўлиши сабабларини аниқлаш муҳим. Мисоллардан англашилмоқдаки, ясовчи шакллар турлича бўлишидан қатъий назар, даража мазмуни бир хил бўлган ҳолатлардагина уларни ўзаро

алмаштириб қўллаш мумкин бўлмоқда. Иккинчидан, объектли-объектсизлик ҳам ўзаро алмашинишга таъсир ўтказади. Мас., тўдаланди-тўдалашди феълларини олиб қарайлик: хашак тўдаланди – объектсиз, хашакни тўдалашди – объектли феъл. Бундай пайтда уларнинг бири иккинчисининг ўрнини боса олмайди. Одамлар тўдаланди – одамлар тўдалашди дейилганда эса уларнинг ҳар иккаласи ҳам объектсиз феъл ва алмаштиришни амалга ошириш мумкин. Шундай қилиб, -лан ва –лаш ёрдамида ясалган феъллар даража ва объектли-объектсизлик нуқтаи назаридан бир хил бўлганда улар бир хил маъноларни англатиши мумкин. Ушбу қўшимчалардан ясалган феълларни имло ва терс луғатлар ёрдамида таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, бу каби феъллар ўзбек тилида саноқли миқдорни ташкил этади. Энди асосий муддаога ўтамиз. Маълум бир даража шаклидаги ёки объектга муносабатдаги айрим феълларни ўзаро ўрин алмаштириб қўллаш мумкин экан, уларни синоним сифатида қараш ёки стилистик фарқланишларини аниқлаш мумкинми, деган савол туғилади. Мисолларга мурожаат қиламиз: Эшик очилганда бир зум устоднинг асабийлашган бўғиқ товуши эшитилиб, эшик ёпилиши билан яна тинди (О.Ёқубов) - Эшик очилганда бир зум устоднинг асабийланган бўғиқ товуши эшитилиб, эшик ёпилиши билан яна тинди . Хаёли чувалашиб кетган Қаландар, кўз олди қоронғилашиб, устунга суяниб қолди (О.Ёқубов) - Хаёли чувалашиб кетган Қаландар, кўз олди қоронғилашиб, устунга суяниб қолди. Ушбу мисолларда –лан ва –лаш ҳам, ушбу қўшимчалар таркибидаги ўзлик маъносини ифода этувчи –н ва –ш ҳам бирор бир стилистик оттенкани бера олмаяпти. Бу ҳолат юқорида келтирилган бошқа мисолларда ҳам кузатилади. Фақатгина шу нарсани қайд этиш мумкинки, бу параллелликда –лан га нисбатан –лаш нинг фаол эканлиги пайқалади. Жумладан, О.Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси» романида шу нарса яққол кўзга ташланади. Айрим мисолларни келтириш билан чегараланамиз: Салоҳиддин заргар асабийлашиб , бир қўзғалиб олди (3 марта). Шароб унинг фикрини равшанлаштирди , оёғини,

бутун вужудини қақшатган оғриқни хиёл босди (2 марта). Қирлар баландлашган сайин туяларнинг юриши секинлашиб , "бўҳ-бўҳ"лари кўпайди. Япроқлари сийраклашиб қолган ярим яланғоч боғ дарёдай сокин шовиллар, чирс-чирс узилган хазонлар ҳавода пир-пир учиб оёқ остидаги "гилам" устига унсизгина қўнар эди (3 марта). Ё кўк унга ўз сирларини очишни тиламас, ё унинг ақл кўзгуси хиралашиб қолган (4 марта). –лан қуйидаги гапларда қўлланилган: Отаси чиқиши билан мавлоно ҳолсизланиб тўшакка чўзилди (5). Али Қушчи дармонсизланиб кўзларини юмди (3марта). Али Қушчи аввал тортиниб, кейин эса хиёл дадилланиб , ҳамма сўроқларга жавоб берди . Келтирилган мисоллар шуни тасдиқлайдики, юқоридаги саволга ижобий жавоб бериб бўлмайди. +++ Тақлидий сўзлардан –илла, -ирла ва –ира қўшимчалари билан ясалган айрим феълларни ҳам ўзаро алмаштириб қўллаш мумкин: бидилламоқ- бидирламоқ, биғилламоқ-биғирламоқ, вағилламоқ-вағирламоқ /ванғилламоқ- ванғирламоқ, гупилламоқ-гупирламоқ, дикилламоқ-дикирламоқ, дўпилламоқ-дўпирламоқ, ғижилламоқ-ғижирламоқ, ғимилламоқ-ғимирламоқ, ғинғилламоқ-ғинғирламоқ, жимилламоқ-жимирламоқ, жингилламоқ- жингирламоқ, зирқилламоқ-зирқирамоқ, йилтилламоқ-йилтирамоқ, қимилламоқ-қимирламоқ, милтилламоқ-милтирамоқ, минғилламоқ- минғирламоқ, мўлтилламоқ-мўлтирамоқ, патилламоқ-патирламоқ, тапилламоқ-тапирламоқ, типилламоқ-тапирламоқ, тўпилламоқ-тўпирламоқ, чикилламоқ-чикирламоқ, чирқилламоқ-чирқирамоқ, чуғилламоқ-чуғирламоқ, шарқилламоқ-шақирламоқ, шатилламоқ-шатирламоқ, ялтилламоқ-ялтирамоқ, ярқилламоқ-ярқирамоқ каби. Тақлидий-образли сўзлардан феъл ясаган –ира аслида –ир+ра қўшилмасидан ҳосил бўлганлиги илмий манбаларда қайд этилган. ( Қаранг: Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Сўз ясовчи ва форма ясовчи аффикслар. Ўзбек тили морфем луғати. – Т.: ўқитувчи, 1977, 419-б.). –илла ҳам бу

қўшилманинг оғзаки нутқ учун мослашган шакли бўлиши мумкин. Шунинг учун уларнинг қўлланилишига стилистик нуқтаи назардан қараганда –илла билан ясалган феъл шаклларини оғзаки, -ира, -ирла ёрдамида ҳосил бўлган вариантларини эса китобий услубларга хосланган деб айтиш мумкин. Бунинг устига, уларда аста секинлик билан қўлланиш кўламида чегараланиш юз бера бошлаганлигини ҳам пайқаш мумкин. Масалан, бел зирқиллайди, юрак зирқирайди; одам ғижиллайди, каравот ғижирлайди; одам вағиллайди/вағирлайди, мотор ванғиллайди/ванғирлайди; бола чуғиллайди, чумчуқ чуғирлайди ва бошқалар. (Таҳлиллар буни тасдиқлайди) +++ Ўзбек тилида феълда соодв ва қўшма сўз шаклларининг мавжудлиги уларни ўзаро синонимик муносабатда олиб қараш ва функционал чегараланишлари ҳақида мулоҳаза юритиш заруриятини келтириб чиқаради. Икки ёки ундан ортиқ (асосан икки) сўзнинг бирикувидан ҳосил бўлган феъллар ё қўшма, ёки кўмакчили бўлиши мумкин. А.Ҳожиевнинг қайд этишича, ўзбек тилида қўшма феъллар кўпчиликни ташкил этмайди. Уларнинг ўзига хос хусусияти содда феъллар билан синонимик муонсабатнинг юзага келишидир (ҲА. Ўзбек тилида қўшма, жуфт ва такрорий сўзлар, 37-бет). Олим томонидан келтирилган олиб бормоқ феълига этмоқ нинг синоним бўлиши ва олиб бормоқ нинг бир сўз сифатида қаралиши лозимлиги ҳақидаги фикрига биз ҳам қўшиламиз. Аммо шу ўринда келтирилган сотиб олмоқ, олиб қолмоқ, қойил қолмоқ, жавоб бермоқ каби қўшма феъллар улардаги синонимик муносабатларни бир содда феъл билан бўлган муносабат доирасида чегаралаб бўлмаслигини кўрсатади. Тасдиқ қилмоқ – тасдиқламоқ, олиб бормоқ – элтмоқ дейиш мумкин бўлгани ҳолда, сотиб олмоқ ни бир сўз билан ифодалаб бўлмайди, унга харид қилмоқ синоним бўлиши мумкин. Сотиб олмоқ оғзаки, харид қилмоқ китобий нутққа хосланади.

Қойил қолмоқни ҳам бир сўз билан алмаштириб бўлмайди, қойил қолмоқ дейиш мумкин. Қойил қимоқ эса қойиллатмоқ билан синонимик муносабатда бўлади ва стилистик оттенкаларида ўзаро фарқланади: Қойил қилиб бажармоқ – қойиллатиб баражмоқ каби. Иккинчи ҳолатда экспрессия кучли. Улардаги маъно оттанкаларининг фарқланишини қуйидаги мисолларда ҳам кузатса бўлади: Ҳаммани қойил қилдинг дейиш мумкин бўлгани ҳолда ҳаммани қойиллатдинг деб бўлмайди. Бу ҳаракат объекти предмет ёки нарса-ҳодиса билан боғлиқ бўлган қойиллатмоқ ни ҳаракат объекти одам бўлган ҳолатга қўллаб бўлмаслиги билан изоҳланади. +++ Кўмакчили феъл шакллари феълларнинг функционал-стилистик кўламини яна ҳам кенгайтиради. Бунга маълум маънода кўмакчи феълнинг семантик майдони ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Синонимик муносабатлар ва функционал чегараланишлар асосий ва кўмакчи феълларни бириктирувчи –(и)б ва –а,-й равишдош ясовчилар орқали реаллашади. Масалан: ёзиб бошламоқ – ёза бошламоқ – ёзиб турмоқ – ёза турмоқ – ёзиб билмоқ – ёза билмоқ; ишлаб бошламоқ – ишлай бошламоқ; ўқиб билмоқ – ўқий билмоқ каби. Бу икки равишдош қўшимчаси иштирок этган феълли бирикмаларнинг адабий тилда меъёрлашув даражаси бир хил эмас: ёза бошламоқ, ишлай бошламоқ феъллари уларнинг ёзиб бошламоқ, ишлаб бошламоқ шаклларига нисбатан фаол қўлланилади. Ёзиб турмоқ, ёза турмоқ қа қараганда кўп қўлланилади. Ёзиб билмоқ, ўқиб билмоқ кўринишлари диалектал чегараланишга эга. Шунинг учун –(и)б ва –а,-й иштирок этган феълларнинг қайси бири фаоллиги ҳақида қатъий хулоса чиқариб бўлмайди. Функционал жиҳатдан эса фақатгина ёза турмоқ нинг китобий оттенкаси ажарилб туради. Ўқиб билмоқ ва ўқий билмоқ маъносида кўпинча ўқий олмоқ феъли маҳсулдор қўлланилади. Сен мана шу қўлёзмани ўқиб биласанми - Сен мана шу қўлёзмани ўқий биласанми - Сен мана шу қўлёзмани ўқий оласанми каби. Аммо бу гапда ўқий билмоқ феъли ўқий олмоқ билан синонимик муносабатга кириша олмайди, мазмн ўзгариб

кетади. Умуман олганда, ўзбек тилида бу каби синонимик ҳолатларнинг ўзи кам. Асосий ҳолатларда бу икки қўшимча ясаган феъллар мазмун жиҳатдан фарқланади. Шунинг учун ҳам А.Ҳожиев қуйидагиларни қайд этган: «Равишдошнинг ҳар икки турига бирикканда ҳам бир хил маъно ифодалаш бир-икки кўмакчи феълдагина учрайди: савалаб кетди – савалай кетди. Лекин шунда ҳам равишдошнинг –(и)б аффиксли турига бириккан форм билан –а,-й аффиксли турига бириккан форма маънодаги нозик ўзгачалиги ва бошқа хусусияти билан бир-биридан фарқланади».17. Синонимия ҳодисаси феълнинг кўмакчи қисмлари ўртасида содир бўлади: китобни ўқиб чиқмоқ – китобни ўқиб тугатмоқ – китобни ўқиб бўлмоқ – китобни ўқиб тугалламоқ – китобни ўқиб тамомламоқ – китобни ўқиб битирмоқ – китобни ўқиб қўймоқ – китобин ўқит ташламоқ каби. Бу гапларнинг барчасидан ўқиш ҳаракатининг ўз ниҳоясига етганлиги, якунланганлиги англашилади. Улардан баъзиларида бу маънодан ташқари яна қўшимча оттенкалар ҳам англашилади. Масалан: китобни ўқиб чиқмоқ да батафсиллик, бошдан-охиригача маънолари, китобни ўқиб ташламоқ да ўқиш жараёни узоқ давом этмаганлиги, тезда тугаганлик, китобни ўқиб қўймоқ да китоб омонатга олинган-у, уни қайтаришга тайёр эканлиги маънолари устунлик қилади. Кўмакчи феъллар орасида турмоқ ҳар икки равишдош ясовчи қўшимчани ўзига бириктира олиши билан ажралиб туради. Унинг бу хусусиятлари А.Ҳожиев томонидан яхши таҳлил этилган: «Равишдошнинг –а, -й аффиксли турига бирикканда: 1. Ҳаракатнинг вақтинча, бирор бошқа ҳаракат-ҳодиса юз бергунча давом этиши маъносни (русча «пока» деган маънони) билдиради: бора тур, қўя тур, ёза тур, ишлай тур. Тур кўмакчи феъли –(и)б аффиксли равишдошга бирикканда ҳам шу маънони ифодалай олади. Лекин бу икки форма ( ёзиб тур ва ёза тур формаси) ўзига хос фарқли хусусиятларга эга. Биринчидан, ҳаракатнинг давомлилиги ёзиб тур формасидагига нисбатан ёза тур формасида қисқароқ бўлади. Иккинчидан, тур кўмакчи феъли равишдошнинг –а, -й аффиксли турига бирикканда, «вақтинча», «ҳозирча»

(«пока») деган маъно контекстдан ташқарида ҳам аниқ ифодаланаверади… Тўртинчидан, буйруқ-истак майли формасида қўлланганда, ёза тур, ишлай тур формасида буйруқ жуда кучсизланади, ҳатто, йўқ ҳолатда бўлади. Ишлаб тур, ёзиб тур формасида эса буйруқ ўз кучида бўлади». 20. олим қайд этган кўмакчили феъллардаги маъно оттенкаларининг фарқланиши стилистик нозикликлар сифатида баҳоланади. -(и)б ва –а,-й қўшимчалари билан шаклланган равишдошларнинг бормоқ кўмакчи феъли иштирок этадиган бирикувларида ҳам стилистик оттенкалар юзага келади. Масалан: йўқолмоқ - йўқолиб бормоқ, йўқола бормоқ; суюлмоқ - суюлиб бормоқ, суюла бормоқ; тўлмоқ - тўлиб бормоқ, тўла бормоқ; ўрганмоқ - ўрганиб бормоқ, ўргана бормоқ; алангаланмоқ - алангаланиб бормоқ, алангалана бормоқ; тозаланмоқ - тозаланиб бормоқ, тозалана бормоқ; лойқаланмоқ - лойқаланиб бормоқ, лойқалана бормоқ; жонсизланмоқ - жонсизланиб бормоқ, жонсизлана бормоқ; обрўсизланмоқ – обрўсизланиб бормоқ, обрўсизлана бормоқ; яхшиланмоқ – яхшиланиб бормоқ, яхшилана бормоқ каби. –а, -й қўшимчалари айрим феълларга қўшилганда –й га айланади: камаймоқ – камайиб бормоқ, камая бормоқ; кўпаймоқ – кўпайиб бормоқ, кўпая бормоқ; тораймоқ – торайиб бормоқ, торая бормоқ; қораймоқ – қорайиб бормоқ, қорая бормоқ, кичраймоқ – кичрайиб бормоқ, кичрая бормоқ, зўраймоқ – зўрайиб бормоқ, зўрая бормоқ; пасаймоқ – пасайиб бормоқ, пасая бормоқ; кексаймоқ – кексайиб бормоқ, кексая бормоқ; сусаймоқ – сусайиб бормоқ, сусая бормоқ, улғаймоқ – улғаиб бормоқ, улғая бормоқ, соғаймоқ – соғайиб бормоқ, соғая бормоқ сингари. Келтирилган ҳар учала вариант ҳам ўзаро синонимик муносабатга киришиши мумкин. Масалан: Мирзо Улуғбек то Афросиёб харобаларига етгунча гўё онасидан айрилган бўтадай орқасига қарай-қарай борди... (О.Ёқубов) - Мирзо Улуғбек то Афросиёб харобаларига етгунча гўё онасидан айрилган бўтадай орқасига қараб-қараб борди. Али Қушчи тепага чиққунча орқасига қарай- қарай борди (О.Ёқубов) - Али Қушчи тепага чиққунча орқасига қараб-қараб борди. Аммо «Улуғбек хазинаси» романидаги равишдош ясовчи ушбу

шаклларнинг қўлланиш частотаси шуни кўрсатадики, нутқда -(и)б қўшимасининг қўлланиши ниҳоятда фаол. Асарда бу қўшимча бормоқ феълли бирикувда 119 марта равишдош ясагани ҳолда, -й бор-йўғи 2 марта шу вазифани бажарган. Илмий матнларда ҳам нисбатан шу ҳолат кузатилди. Бунинг сабабларини А.Ҳожиев бормоқ нинг –(и)б қўшимчаси орқали бириккан тури барча замон шаклларида қўлланила олиши билан изоҳлийди. 23. –(и)б ва –а, -й ўртасидаги стилистик нозикликларни эса қуйидагича изоҳлайди: « -а, -й аффикси билан ясалган равишдошга бириккан формаси … контекстдан ташқарида ҳам ҳаракатнинг йўлакай бажарилувчи ҳаракат эканлигини аниқ ифодалайди: Биз руспублика қишлоқ хўжалик илғорларининг ҳамма ишларини кузатиб борамиз. Бу мисолда етакчи феълдаги ҳаракатнинг асосий ҳаркат ёки йўлакай бажарилувчи ҳаракат эканлиги аниқ ифодаланмайди. Агар кузатиб борамиз формаси ўрнида кузата борамиз қўлланса, етакчи феълдаги ҳаракат йўлакай бажарилувчи ҳаракат эканлиги ифодаланади. Лекин ҳаракатнинг йўлакай бажарилувчи ҳаракат экани кўпинча, контекст ёки умумий ҳолатдан маълум бўлиб туради. Шу сабабли йўлакай бажарилиш маъносида ҳам –(и)б аффикси билан ясалган равишдошга бириккан формаси қўлланилаверади. Бу ҳодиса –а, -й аффикси билан ясалган равишдошга бириккан формасининг қўлланиш доирасини анча чегаралаб қўяди».24. +++ А.Ҳожиев «От+феъл» типидаги феълларнинг компонентлари шеъриятда қофия ва бошқа талабларга кўра ўрин алмашиниши мумкин», дейди ва чекди имзо, қилар сени ёд каби мисолларни келтиради. 38. +++ Ол кўмакчи феълининг етакчи феълга бирикувида ҳам –(и)б, -а, -й равишдош ясовчилари ишторок этади. Улар ҳртасидаги ҳам бормоқ феъли бирикувидаги сингари синонимик муносабат мавжудми-йўқми, деган саволга жавоб топиш мақсадида О.Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси» романидаги

бирикувларни қараб чиқамиз. –(и)б олмоқ бирикувидаги феъллар роман матнида 274 марта учрагани ҳолда –а олмоқ, -й олмоқ, -я олмоқ бирикувидаги феъллар 19 тани ташкил этган. Бу рақамлар равиш ясовчи қўшимчаларнинг бормоқ феъли бирикувидаги статистикани яна бир бор тасдиқлайди. Улар иштирокидаги мисолларнинг қиёсий таҳлили шуни кўрсатадики, уларнинг олмоқ кўмакчи феъли бирикувида бутунлай бошқа манзара кўзга ташланади, яъни бу ерда уларнинг ўзаро синонимик муносабатга кириша олмаслиги маълум бўлади: 1. Лекин Али Қушчи узангини топиб, типирчилаган отга ўзи сапчиб минди-да, жиловини қўлига олди: у «қушчи» 8 номини бекорга олмаган, аълоҳазратлари билан овга чиққан пайтларида, не-не асов тулпорларни жиловлаб, бир лаҳзада ўзига ўргатиб оларди !.. Биринчи ясовул карнай қилиб ўраб олган ёрлиғини кўрсатиб дарвозахонага кирди. Уларни эшикда кутиб олган тунд юзли таниш саройбон Али Қушчини юқорига бошлади; 2. Суюкли юртинг, муқаддас Яссини бадхоҳ Бароқхон зулмидан қутқара олмадим . Боғ томондаги шу эшикдан кира олса бас – мавлононинг меҳмонхонасига ўтиб олиш осон. Неча кунга бардош бера олади ? каби. А.Ҳожиев бу ҳолатнинг сабабларини очиб берган. –(и)б иштирок этган ҳолатда ҳаракатнинг йўналганлиги, ҳаракатнинг бажарилиши ва ҳолатнинг юзага келиши ва бир марталик маънолари англашилса, -а, -й, -я иштирок этган ҳолатда ҳаракатни бажаришга қобилиятилилик, бажариш имкониятига эгалик, қодирлик, бажаришнинг уддасидан чиқа олишлик каби маъно оттенкалари ифода этилади. 34. Табиийки, бу каби турли семантик маъноларнинг ифода этилиши жараёнида улар ўзаро синонимик муносабатга кириша олмайди. +++ Бер кўмакчи феълининг етакчи феълга қўшилиш жараёнида ҳам -(и)б ва а, й қўшимчалари қатнашади. О.Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси» романидан олинган -(и)б иштирок этган 92 та, -а иштирок этган 2 та, -й иштирок этган 8 Қушчи–бу ерда моҳир овчи маъносида.

1 ҳолатни қиёслаш шуни кўрсатадики, уларнинг бер кўмакчили феълли бирикувида синонимия ҳодисаси юз бермайди. -(и)б да ҳаракатнинг тугалланганлик маъноси, -а, й дан давомлилик маъноси англашилганлиги туфайли уларни ҳам синонимик муносабатга кириштириб бўлмайди. –а бермоқ ўрнида –авермоқ шакли қўлланилишининг фаоллиги сезилади. Романда бундай қўлланиш 12 ўринда содир бўлган. +++ I шахс бирлиги ўрнида II шахс бирлиги: МАВЛОНОЗОДА Мен, қовоқаридан бол тиладимми? Ғажирнинг бўрига ҳамтовоқлигин Наҳотки, унутдим? Наҳот кўзим кўр?! Кўрсан, Мавлонозода! Теран тикилсанг, Оқ сутда ҳам қон бор! Сен-чи, кўрмадинг! Дўст ила ғанимга битта қудуқдан, Битта пиёлада сув тутдинг, у кўр! Бўри ожиз эди, ожиз бўрига Тиғ янглиғ тиш бўлдинг, тирноқ бўлдинг сен У ғажиб ташлади, ғажиб ташлади! (А.Суюн. Сарбадорлар) I шахс бирлиги ўрнида II шахс кўплигининг қўлланиши: Қани энди, отланинг ҳе й, Муҳаммад Али! Уйда ётиб бўлармиди тўйлар маҳали! (М.Али). Масаланинг диққатга сазовор томони шундаки, мазмунан гап I шахс тўғрисида кетаётган бўлса ҳам уни айнан шу шахс кўрсаткичи орқали ифодалаб бўлмайди. Агар шундай қўлланса, балки грамматик мантиқ бузилмас, аммо стилистик мантиқ ва бадиий ифода мантиғи бузилади.

Похожие

Равиш

Феъл замонлари

Феъл майллари

Феъл ( тарихий )

Равиш – суз туркуми