Феъл ( тарихий ) - Лингвистика - Рефераты

Феъл ( тарихий )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42 KB

www.arxiv.uzФеъл Режа : 1. Феълнинг семантик ва грамматик белгилари. 2. Феъл ясалиши.

www.arxiv.uz Феъл барча тилларда ҳам фаол бўлган сўз туркумларидан биридир. Феъл семантик доираси кенг, лекин, асосан, иш-ҳаракат ҳамда иш-ҳаракат тасаввурини берадиган ҳолатни англатади, яъни бармақ, келм¡к каби феъллар иш-ҳаракатни, к£рм¡к, ешитм¡к ойламақ феъллари эса ҳолатни билдиради. Феъл туркумига бир неча морфологик категориялар хосдир: функционал формалар, бўлишли-бўлишсизлик, нисбат, тусланиш, майл ва замон. Феъл аспектлари. Айрим адабиётларда феъл аспектларига мумкинлик ва номумкинлик шаклларини ҳам киритадилар. Аслида мумкинлик-номумкинликни ҳосил қиладиган грамматик шакллар (формалар) йўқ, балки бундай семантика қўшма феъллар орқали ҳосил қилинади. Масалан, тарта алар – тарта алмас. Феълнинг бўлишли ва бўлишсиз шакллари феъл аспектлари категориясини ҳосил қилади, чунки бўлишсизлик –ма//-м¡ аффикси орқали ҳосил қилинади ва бу аффиксни олмаган сўз билан оппозицияга киришади: барма, келт¯рм¡ ва бошқалар. Ўтимли ва ўтимсиз феъллар ҳақида. Ўзбек тилида унинг тарихий тараққиётидан қатъи назар бундай морфологик категория мавжуд бўлмаган, балки феълнинг тушум келишигидаги сўз билан боғлана олиши қобилияти унинг семантик хусусиятидир. Демак, ўтимлилик ва ўтимсизлик феъл шаклига эмас, балки у феълнинг семантик хусусияти билан боғланади. Феълларнинг ясалиши. Феълдан бошқа туркумлардан сўз ясовчи аффикслар орқали феъл ясалиши мумкин: -ла/-л¡ аффикси. Бу аффикс барча даврларда ҳам фаол қўлланган. От, сифат, сон, равиш, баъзан олмош туркумларидан феъл ясаган. Туркий ва туркий бўлмаган сўзларга ҳам қўшилган: Т£ш-т£штин пычақ лаб, чапқу лаб пāра ла дылар (Бобурнома). Бир к¯н намāзи пешинни гузар ла ды... (Нав. Нас.муҳ.). -да/-д¡ аффикси. Бу аффикс –ла/-л¡ аффиксининг фонетик вариантидир. Эски ўзбек тилида сонор ундошлардан сўнг қўлланган: Пāдшāҳ бу ғулāмны ин д¡ ди ( Таф.). Йол да са бу йолда Низāмий йолум// Қол да са Хусрав бил¡ Жāмий қолум (Хамса). -а/-¡ аффикси. От туркумидаги сўзлардан феъл ясаган: Тун ¡ ди л¡шк¡р анда (ШН). Ашларыни аш а б ва йашларыны йаш а б, аталары кейнидин кетди (Ш.тар.).

www.arxiv.uz -й/-ай аффикси. Сифатдан феъл ясаган: Ул фақыр қашыда улғ ай ыбдур (Навоий). Барча сағ ай тланыб атландылар (ШН). -р/-ар/-¡р аффикси. Сифатдан феъл ясаган: Бу навъ қара к¯н ичр¡ қарыб// Йаъники қара к¯н¯м ақ ар ыб (Навоий). К£к ¡р г¡н йығачларны¦ барчасы (Ш.тар.). -қар/-к¡р аффикси. Отдан феъл ясаган: Тағ тузны т¯н-у к¯н баш қар ыб// Хайалны йол ақбасыдын £тк¡риб (Хамса). -қ/-к,-ық/-ик,-уқ/-¯к аффикси. От ва бошқа туркумлардан феъл ясаган: Либāсы р¡¦ин билм¡н, йол уқ са, ҳайраттын (Лут.). Ким йағ ық са шāҳи Шайабāнийға (ШН). -са аффикси. Отдан феъл ясаган: Дилрабā, āби ҳайат ерни¦ ¯ч¯н жāн су са ды (Лут.). -сын аффикси. От ва сифатдан феъл ясаган: Йығлам сын ур –у к£зиг¡ келм¡с йаш (Навоий).

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Абдураҳмонов Ђ. Тарихий синтаксис.-Т., 1974. 2. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка.-М.- Л.,1962. 3. Серебринников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно- историческая грамматика тюркских языковю Фонетика, морфология, синтаксис.-М., 1986. 4. www.ziyonet.uz 5. www.nur.uz

Похожие

Феъл замонлари

Феъл майллари

Феъл - суз туркуми

Равиш ва феъл стилистикаси

Феъл - суз туркуми 2