logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Феъл замонлари

Феъл замонлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB
Скачать
www.arxiv.uz Феъл замонлари Режа: 1. Замон тушунчаси, унинг феъл формаларида шаклланиши. 2. Замон турларининг ўзаро муносабати. 3. Ўтган замон феъл формалари, уларнинг маъно ва грамматик хусусиятларига кўра бўлиниши. 4. Ҳозирги замон феъл формалари, уларнинг ички маъно турлари. 5. Келаси замон феъл формалари, уларнинг маъно ва грамматик хусусиятлари. 6. Феъл замонларининг шаклланишида функционал формаларнинг, тўлиқсиз феълларнинг роли. 7. Феъл замонларининг майл билан муносабати. www.arxiv.uz Маълумки, ҳаракат (ё ҳолат) нинг воқе бўлиш (ёки бўлмаслик) тушунчаси мантиқан замон билан боғлиқ бўлади, яъни маълум бир ҳаракат маълум бир замон (пайт, вақт) да бажарилиш ёки бажарилмаслик хусусиятига эга. Феъллардаги замон тушунчаси нисбий бўлиб, у нутқ сўзланиб турган пайтга нисбатан қиёсланган ҳолда аниқланади. Шунга кўра, феълларда дастлаб уч замон, тушунчаси белгиланади (ґтган замон, ҳозирги замон, келаси замон). Замон маъноси эса феъл таркибида қўлланган грамматик кўрсаткичлар орқали реаллашади. Масалан: 1. Рўпарамизда унча катта бґлмаган қишлоқ кўринади. (¥.Тожибоев.). 2. Кеч кузда... Олтиариқдан Марғилонга кўчганмиз (Э.Воҳидов.). 3. Ҳозирги ёшларнинг шеърларида поэзиямизнинг энг илғор анъаналари давом этмоқда (В.В.). 4. Вақт учқур қушдай учиб ўтяпти (Э.В.). 5. Ёшлар учун кўнглимда тугиб юрган баъзи фикрларни айтмоқчиман (Э.В.). Келтирилган мисолларнинг биринчи ва иккинчисида ўтган замон; учинчи ва тўртинчисида ҳозирги замон; бешинчисида эса келаси замон феъл формалари қўлланган. Бу феъллар таркибидаги –ди, -ган қўшимчалари ўтган замон; – моқда, -яп қўшимчалари ҳозирги замон; -моқчи аффикси эса келаси замон кўрсаткичи саналади. Бу мисоллардаги ажратиб кўрсатилган (аниқлик ёки ижро майлига) бирлашади. Ўтган замон, иш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган пайтдан олдин бажарилган (бўлишли шаклда) ёки бажарилмаган (бўлишсиз шаклда)ини ифодалайди. Ўтган замон феъл формалари нутқда ўзаро хусусий модал маъноларига кўра фарқланади. Бу эса уларни ички маъно турларига ажратишни тақозо этади. Ўзбек тилшунослигида ўтган замон феълларининг асосан, қуйидаги турлари ажратилади: 1) яқин ўтган замон; 2) узоқ ўтган замон; 3) ўтган замон ҳикоя; 4) ўтган замон давом; 5) ўтган замон мақсад феъллари. Яқин ўтган замон феъли -ди аффиксли соф феълни туслаш орқали шаклланади ва у иш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган пайтдан бир оз олдин, www.arxiv.uz аммо сўзловчининг кўз олдида (ёки унинг фаол иштироки билан) бажарилган ёки бажарилмаганлигини ифодалайди. Узоқ ўтган замон феъли нутқ сўзланиб турган пайтдан анча илгари бажарилган ёки бажарилмаган, аммо бу хақда нутқ сўзланиб турган пайтда хабар қилинган иш-ҳаракатни ифодалайди. Ўтган замоннинг бу тури нутқда аниқ эслаш (ёки эслатиш), эшитилганлик, кутилмаганда эслаш каби қўшимча маъноларга ҳам эга бўла олади. Узоқ ўтган замон феъли, биринчидан, -ган аффиксли ўтган замон сифатдошини туслаш орқали; иккинчидан, ўтган замон сифатдошига эди(- ди), экан(-кан), эмиш(-миш) тўлиқсиз феълларини туслаш орқали ифодаланади. Масалан : Мирҳайдарни кимдир мажлисга олиб кетган экан. (Ойбек.) Ўтган замон µикоя феъли -б(-иб_ аффиксли ўтган замон равишдошини туслаш билан шалланиб, у кутилмаганда, қисқа вақт ичида бажарилган (ёки бажарилмаган) иш ҳаракатни ҳикоя қилиш, тасвирлаш маъносини ифодалайди. Масалан : Арава бўлса алимсоқдан қолган, яна синибди (О.). Ўтган замон давом феъли нутқ сўзланиб турган пайтдан илгари маълум бир муддат давомли ёки такрорланиб турган иш-ҳаракатни ифодалайди. Бунда давомлилик тушунчаси "доимий" ёки нисбий бўлиши мумкин; унда маълум бир муддат давом этган конкрет жараён тушунчаси ҳам акс эта олади. Ўтган замоннинг бу тури биринчидан, -р(-ар) тўлиқсиз феълини бириктириб туслаш орқали; иккинчидан, -ётган аффиксли ҳозирги замон сифатдошига эди тўлиқсиз феълини бириктириб туслаш орқали; учинчидан, - моқда аффиксли феъл формасига эди тўлиқсиз феълини бириктириб туслаш орқали шалланади. Ўтган замон мақсад феъли, биринчидан, -моқчи аффиксли феъл формасидан сўнг эди тўлиқсиз феълини бириктириб туслаш орқали шаклланади. www.arxiv.uz Бундай феъл формалари. Асосан, нутқ сўзланиб турган пайтдан илгари бажарилиши мақсад қилинган иш-ҳаракат тушунчасини ифодалайди, аммо гап мазмунидан унинг воқе бўлган-бўлмаганлиги аниқ ифодаланмайди. Иш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган пайтда бажарилаётган (ёки бажарилмаётган)ини ифодалайдиган феъллар ҳозирги замон феъли саналади. Улар, биринчидан, -а(-й) аффиксли равишдошларни туслаш орқали; иккинчидан, таркибида –яп, -моқда, -ётиб, -ётир аффикслари қўлланган феъл формаларини туслаш орқали шаклланади. Мураккаб феъл таркибида қўлланган ёт, ўтир, тур, юр кўмакчи феълларини туслаш орқали ҳам ҳозирги замон феъли ҳосил бўлади. Масалан : Деҳқонни ер даволайди. У уруғ билан бирга орзу дард-ҳасрат, қувончларини ҳам ерга тўкади (С.Нуров.). Кетма-кет узатилган челак ва саватларни кексалар ерга ағдараётирлар. (О.). Мен мустақиллик ҳақидаги қўшиқни куйламоқдаман. Келаси замон феъли, биринчидан, иш-ҳаракатнинг нутқ сўзлангандан сґнг бажарилиш-бажарилмаслиги мўлжалланиши, тахмин қилиниш маъносини ифодалаб. –р(-ар) аффиксли келаси замон сифатдошини туслаш орқали шаклланади (кел-ар-ман, ишла-р-сан каби). Бундай форма келаси замон гумон феълини ҳосил қилади. Келаси замоннинг мақсад ифодалаш шакли ҳам мавжуд бўлиб, у -моқчи аффиксли феъл формасини, шунингдек, -диган, -жак(-ажак) аффиксли сифатдошларни туслаш орқали шаклланади. Буйруқ-истак ва шарт майллари формасидаги феъллар ҳам, асосан келаси замон тушунчасини ифодалайди. Масалан : Биламан, у бизни пойламоқчи (Н.Фозилов.). Олтин еримизни кўз қорачиғидай сақланглар. (Ҳ.Ғ.). Дилимиздаги гапларни сўзлаб берсам...

Похожие

Феъл майллари
Феъл ( тарихий )
Феъл - суз туркуми
Равиш ва феъл стилистикаси
Феъл - суз туркуми 2