logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Равиш

Равиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB
Скачать
Равиш Режа : 1. Равиш ҳақида умумий маълумот. 2. Равиш ясалиши. 3. Равишнинг маъно турлари. Эски ўзбек тилида ҳам равиш категорияси сўз ўзгартирувчи аффикслар қабул қилмаслиги билан характерланади. Бу ҳол равиш туркумининг бошқа мустақил сўз туркумларидан фарқловчи ўзига хос белгисини ташкил этади. Гапда равишлар бошқа сўзлар билан битишув йўли билан боғланади.Айрим равишларнинг таркибидаги келишик аффикслари эса ўзининг грамматик хусусиятини йўқотиб, сўзнинг таркибий қисмига айланиб қолган. Эски ўзбек тилида истеъмолда бўлган равишларнинг ва равиш маъносида қўлланувчи сўзларнинг маълум қисми бошқа системадаги тилларда ўзлаштирилган. Бундай сўзларнинг кўпчилиги эрон тилларига, айримлари араб тилига мансуб: Ā ҳиста айтдуқымызны ҳам эшитµр (Таф c сир). Мэн ҳаргиз алмышым йоқ (ҚР). ёчр¡ди нāгāҳ рақиби (Лутфий). Дāимā масту бэхабар кЈрµнµр (Атоий). Эски ўзбек тилида истеъмолда бўлган равишларнинг асосий қисми ясама сўзлардан иборат бўлиб, улар морфологик ва синтактик усуллар билан ҳосил бўлган. Асли ўзбекча туб равишлар жуда кам сонни ташкил этади. Булардан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: Бизни¦ аталарымыз ким, ашну £лдилар, (Тафсир). Бат бол, башы¦ ал, қач (Атоий). Эски ўзбек тилида туб сўз сифатида тасаввур қилинган айрим равишлар аслида ясама равиш бўлган. Масалан, нару (нари), бэру (бери) равишлари узоқликни англатувчи на ва яқинликни англатувчи бэ сўзларига қадимги жўналиш келишиги аффикси – ру қўшилиши билан ҳосил бўлган. Эски ўзбек тилида қуйидаги аффикслар билан турли сўз туркумларидан равиш ясалган: - ча/-ч¡ аффикси билан ясалган равиш иш-ҳаракатнинг ҳолати, миқдори, даражаси каби маъноларни ифодалайди ёки бирор ҳаракат белгисининг бошқа ҳаракат белгисига ўхшашлигини кўрсатади. Бу аффикс турли сўзларга қўшилиб равиш ясайди: 1. Отга қўшилади: Алар ҳам тµркч¡ айтурлар (Навоий МЛ) . 2. Кишилик ва кўрсатиш олмошларига қўшилади: Дунйāда бар-му эк¡н мэнч¡ йаман (ШН). Ҳэч кимг¡ сэнч¡ бэрм¡ди, аййāр, қаш-у кЈз (Лутфий). 3. Сифатга қўшилади: Пāдшāҳзāдаларны¦ улуғына улуғча ва кичигин¡ кичикч¡ бэрди (Ш.тар.). – ғача/-г¡ч¡/-қача/-к¡ч¡ аффикси жўналиш келишигига – ча/-ч¡ аффикси қўшилиши билан ҳосил бўлган қўшма аффикс бўлиб, от, сифат, олмош, равиш туркумидаги сўзлардан равиш ясайди: Тµнг¡ч¡ урмақ эди кЈксиг¡ таш (Навоий,МҚ). Ушбу ҳафтағача йоқ эрди хабар (ШН). -тэк/-дэк аффикси ўхшатиш, қиёслаш каби маъноларни ифодаловчи равиш ясайди: Саккāкий кЈз йашын йаз йамғуры-тэк йағдурур (Саккокий). К£рм¡г¡н бир сен-дке аҳли розғāр (Навоий). -ла/-л¡ аффикси пайт маъносидаги отларга, асосан, та¦, тун сўзларига қўшилиб пайт равиши ясайди: Тµнл¡-оқ йэтти ошул қорғанға (ШН). Эмди та¦ла бу сЈз Абид хāнға йет¡р (Ш.турк). -āна аффикси отга қўшилиб, ўхшатиш, қиёслаш маъносидаги равиш ясайди. Œзбек тилига бу форма эрон тилларидан ўзлаштирилган: Сени мен Јлтµрµр-мен, тэб айтты туркāна (Саккокий). Хэйли мардāна йигит эди (БН). -ан аффикси эски ўзбек тилида кам истеъмолда бўлган: Улуғлығы тахминан он қары болғай (БН). Синтактик усул билан равиш ясалиши бўйича эски ўзбек тили билан ҳозирги ўзбек тили ўртасида деярли фарқ йўқ. Қўшма равишлар қуйидаги сўзлар иштирокида ҳосил бўлади : 1. Бир сўзига пайт, макон, ва шунга ўхшаш маъноларни билдирувчи сўзларни қўшиш билан: Бир лаҳза сенсиз сабр йоқ (Лутфий). Мени бир йерд¡ муқим эткµсидµр (ШН). 2. Ҳар белгилаш олмошига пайт ёки макон билдирувчи сўзларни қўшиш билан: Ҳар кун саламға барур эрдим (Тафсир). Ҳар йерд¡ барса¦ыз қуллуғда болур-сиз (БН). 3. Ул, бу, ошал каби олмошларга пайт ёки макон билдирувчи сўзларни қўшиш билан: КЈ¦лµм ул йāн тартадур (Лутфий). Бу қыш қāр бисйāр улуғ тушуб эрди (БН). 4. Ҳеч, қай олмошларига пайт ёки макон билдирувчи сўзларни қўшиш билан: Ҳеч замāнда ҳеч ким эшитк¡н в¡ кЈрг¡н йоқтур (Ш.тар.). Эски ўзбек тилидаги равишларни ҳам маъно жиҳатдан қуйидагича тасниф қилиш мумкин: 1. Ҳолат равишлари: āҳиста, равāн, āсāн, āгāҳ, т¯ркч¡, āшықāна. 2. Пайт равишлари: т¯нл¡, ҳаргиз, нāгāҳ, ҳамиша, дамāдам, дамбадам, ҳар дам, ҳар лаҳза, аввал, ҳāлā. 3. Ўрин равишлари: ҳар сары, бу йер, бунда, анда. 4. Даража-миқдор равишлари: аз, к£п, б¯рг¯тч¡, менч¡, улуғча, ғāйат, бағāйат. 5. Чегаралов равишлари: ҳафтағача, к£кк¡ч¡, Ђазнығача, ахшāмғача, хусусан, батахсис. 6. Ўхшатиш равишлари: лāладек, бурунғыдек, ынанғудек, йег¯тек, паритек. Жуфт равишлар. Эски ўзбек тилидаги жуфт равишларнинг кўпчилик қисми от туркумидаги сўзларнинг равишга кўчишидан ҳосил бўлган: Йана тун-кун бардылар (Тафсир). Қазар эрди арығны кеча-кундуз (Навоий,ФШ). Адабиётлар : 1. Абдураҳмонов. Тарихий синтаксис.-Т., 1974. 2. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка.-М.-Л.,1962. 3. Серебринников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языковю Фонетика, морфология, синтаксис.-М., 1986. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Равиш – суз туркуми
Равиш ва феъл стилистикаси
Сифат, Сон, Равиш, Таклид
Равиш суз туркуми (достонлар тилида)
Равишларнинг ясалиши. Равишларнинг тузилиш жихатдан турлари