Равиш суз туркуми (достонлар тилида) - Лингвистика - Рефераты

Равиш суз туркуми (достонлар тилида)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

www.arxiv.uz Равиш с ў з туркуми (достонлар тилида) Равишлар бирон сўз билан грамматик алоқага киришганда, ўз шаклини ўзгартирмайди, ҳеч қандай аффикс олмайди. Шакл жиҳатдан ўзгармаслик равишнинг хусусиятларидан биридир 1 . Достонлар тилидаги равишлар иш-ҳаракатнинг белгисини билдириб, ҳолат, ўрин, пайт, мақсад, миқдор-даража маъноларини ифодалайди. Бу қуйидагилар: 1) давомли, йўл бўйи бажарилган ҳаракат маъноси: Йўл- йўлакай йўлга гулмих тўктирсанг // Авайлаб узади ўзбакнинг оти (А.123). 2) ҳаракат узунасига қараб эмас, балки энига қараб, эни бўйлаб бажарилиши маъноси: Бек Равшаннинг кўнглини очиб, қушдай учиб, маст от ёш йигитни кўндаланг-кўндаланглаб олиб бораётир (Рав.10). Кўндаланг-кўндаланглаб (Р.i=1) сўзи эса, фикрни таъкидлаб, кучайтириб ифодалаган. 3) ҳаракат галма-гал бажарилиши маъноси: Қирқ паризод бир-бир алёр айтиб, коса сузиб бера берди, булар бирин-кетин маст бўлиб ётиб қолди (Ой.11). 4) «шунчаки», «жуда ҳам секин» маъноси: С излар аста- аста кета беринглар, - деб ўта берди (Алп.89). ўз юртига бориб даврон сурмайми // Мастонмисан, жўн ўтирсанг бўлмайми? (Алп.47). Остидаги зап маст отлар // Гоҳ йўлларда олиб қочиб (Алп.213). Зап (А.i=2) , жўн (А.i=1; Р.i=2) сўзлари қипчоқ 1 Ҳозирги замон ўзбек тили. – Тошкент, 1957.- 469 б.

www.arxiv.uz шеваларида қўлланилиб, зап «ниҳоятда», «жуда ҳам», жўн «тўғри», «шунчаки» маъноларини англатади. Алпомиш қўлтойнинг кийимларини кийиб, елкасига жанда- жундани қўйиб, кебанакни устидан елбагай кийиб, сиртидан белини бўғиб... (Алп.333). Елбагай (А.i=1) сўзи қипчоқ шеваларида ҳам ишлатилиб, кийимини киймасдан елкасига солиб юриш маъносини англатади. 5) иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрни маъноси : Лашкари тоғнинг нариги ошувида қўниб ётган эмиш (Ой.12).Тағин келиб қалмоқ билан // Шаҳар ичра аралашди (Алп.292). Нарёқ бети чуқур зиндон кўрибди тойиб тушган ери белгили турибди (Алп.258). Бир ёқдан от қўйди қалмоқ // Бунда ажаб уруш бўлмоқ (Алп.180). Кетган ёғин менга айтгин, норимни (О.44). Аҳмадбек бир ёғдан оғиз очдириб, кириб чиқадиган қилиб қўйди (Ойч.241). Ёғ сўзи «томон», «тараф» маъносини билдирган. Масалан: Бу жаҳонда кимим бор, // Энди қаён кетайин (Ойч.58). Қаён сўзи да соддаланиш ҳодисаси юз берган бўлиб, қайси ён – « қайси томон », « қайси тараф» маъноларини ифодалаган. 6) иш-ҳаракатнинг юзага келиш пайти маъноси : Боғонағи сўзимни айтманг турама (Алп.120). ўйлаб турса менинг кўнглим бояғи (Алп.384). Мен билдим, янгитда сўраб тураман (Алп.272). Наяки тортган одамдай гўнг-гаранг бўлиб, қулоғига гап кирмай, икки кўзи қизариб не пилла ларда уйига келди (Рав.37). Бир пилла уҳ деб далага чиқди (Рав.37). Шаҳарга у замон яқинлаб етди (Рус.416). Янги кеп кўргансан қалмоқ элини (Алп.133). ҳозир

www.arxiv.uz боришимиз бежой бўлади (Алп.135). Оқшом ётди, боз тонг отди,// Эрта-мертан хабар қилди (Рус.419). Ҳозир (А.i=44; Р.i=8) , бояғи (А.i=1) , боғонағи (А.i=6) , янги (А.i=21; Р.i=2) , янгитда (А.i=2) сўзлари синонимик қаторни ташкил қилиб, ҳозир «китобийлик, оммабоплик» ифода маъносида, боғонағи, бояғи, янги, янгитда «достонлар тилига хослик» маъносида кўпроқ қўлланиши кузатилади. Бундан ташқари, уларнинг маъносида ҳам қисман фарқ мавжуд. Ҳозир нутқ сўзланиб турган пайтнинг ўзида, янги нутқ сўзланиб турган пайтдан сал олдин, бояғи, боғонағи сўз бораётган пайтдан бирмунча олдин каби маъноларни билдиради. Янги, янгитда дан ҳам, боя, бояғи, боғонағи дан ҳам қандайдир дақиқалар орасида фарқ қилади. Янги ҳозирни, янгитда ўтмишни ифодалайди. 7) иш-ҳаракатнинг миқдорий сифати, даражаси маъноси : Бу гапни Алпомиш айтди, карвонларга пича ботиб кетди (Алп.313). ҳайбати салмоғи унинг анча бор (Алп.363). Яхши ёр боқади ёрга // Хўп талашиб номус-орга (Ой.50). Хўп сўзи «ниҳоят даражада», «роса» маъноларини англатади. 8) «фақат», «нуқул» маъноси: Шундай қараса, икки юзча сатта бўз бола, катта ходанинг ичига бир катта чопонни бойлаб, мойга ботириб, машъал қилиб ёқиб келаётибди (Рав.37). Камликни кўрмаган сатта бойбачча (Алп.14). 9) «жуда», «роса» маъноси: «Жайрағирга бир бало бўлди деб // Шапақдан ўтмади, тоза ўлди деб (Алп.147). Алпомиш бу хонга харба қилмади // қайта бошдан яна чохга тайлади (Алп.304). Оқшом ётди, боз тонг отди (Рус.419). Тағи бир гап бор (Рус.408).

www.arxiv.uz Яна (А.i=52;Р.i=5) , тағи (А.i=29) (тағин (А.i=3;Р.i=6) ), боз (А.i=2;Р.i=3) синонимик қатор ҳосил қилиб, яна «китобийлик, оммабоплик», «замонавийлик» ифода маъносида қўлланса, тағи (тағин) « сўзлашув нутқига хослик», «янгилик» , боз «достонлар тилига хослик», «эскирганлик» маъносида кўп қўлланади. Мендайин ойимнинг холин билганга,// Мени излаб оша элдан келганга (Алп.121). Оша сўзи бу ўринда «узоқ», «бегона» каби маъноларни англатиб, равиш вазифасини ўтамоқда. Бундан ташқари, «роса», «жуда» маъноларини англатади. Сен билмайсан, қуллар оша зўрабор // Ҳаммаси ҳам бўлиб кетди ҳукмдор (Алп.333). Хуршидой тақ ўн беш кун йўл тортди (Хур.212).

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Тошкент: «Ўзбекистон», 1998. –524 б. 2. Каримов И . А . Ҳалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин . - Тошкент : Ўзбекистон , 1994. 3. Абдуллаев А . Кўмакчилар ёрдамида сўз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДў асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 5. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. –102 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Равиш – суз туркуми

Сон суз туркуми. Достонлар тилида нумератив сузлар

Сон суз туркуми

Сифат – суз туркуми

Феъл - суз туркуми