Сифат – суз туркуми - Лингвистика - Рефераты

Сифат – суз туркуми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

www.arxiv.uz Сифат – сўз туркуми Режа: 1 . Сифат ҳақида маълумот 2. Сифатларнинг маъно турлари. 3. Сифатларнинг белгини ифодалаш усулига кўра турлари: а) аслий сифатлар; б) нисбий сифатлар. 4. Сифатларнинг белгини даражалаб ифодалашига кўра турлари. 5. Сифатларнинг отлашуви. 6. Сифатларнинг ясалиши. 7. Сифатларнинг тузилишига кўра турлари.

www.arxiv.uz Сифат белги тушунчасини билдирувчи сўз туркумларидан бири. Сифат предмет белгисини билдиради: тиниқ сув, қизил олма, ақлли қиз, кузги ишлар, қуюқ чой, ёш бола. Сифат деб предметнинг доимий белгисини билдирадиган қандай? қанақа? Сўроқларидан бирига жавоб бўладиган мустақил сўз туркумига айтилади. Сифат мустақил сўз туркуми сифатида қуйидаги лексик-семантик, морфологик, синтактик белгиларга эга: 1. Сифатларнинг белги тушунчасини ифодалаши унинг лексик-семантик хусусияти саналади: қизил – ранг тушунчасини; жажжи - ҳажм тушунчасини билдиряпти. 2. Сифатнинг морфологик белгилари: а) белги тушунчасига ном бўлади, қандай? қанақа? Сўроқларидан бирига жавоб бўлади. б) белгини бевосита ёки бавосита ифодалашига кўра аслий ва нисбий сифатларга ажратилади. в) сифат белгини даражалаб кўрсата олади: катта – каттароқ, энг катта, кап-катта. г) сифат ясалиш системасига эга: ейишли, кўрпалик, фусункор. д) сифат турланиш ва тусланиш хусусиятига эга эмас. Сифатнинг синтактик белгилари: а) Сифат гапда отга баъзан феълга боғланиб келади: ақлли бола, яхши гапирди; б) Сифат ўзи боғланиб келаётган сўз билан оҳанг ва тартиб ёрдамида боғланади, битишув муносабатида бўлади; в) Сифат гапда асосан сифатловчи-аниқловчи, кесим, баъзан равиш ҳоли вазифасида қўлланади; г) Сифат гап таркибида отлашади. Бунда гап таркибида сифат боғланиб келаётган сўз тушиб қолади, сифат от ифодалаган маънони ҳам, вазифани ҳам ўз устига олади. Шу туфайли у от каби эгалик , келишик қўшимчаларини

www.arxiv.uz олиб, ўзгаради, турланади. Бундай ҳолатда гапда эга, тўлдирувчи, қаратқич аниқловчи вазифасини бажаради. Масалан: Яхши яхшига ёндаштирар, ёмон йўлдан адаштирар. Яхшининг яхшилиги тегар ҳар ерда, ёмоннинг касофати тегар тор жойда. Сифатлар предметнинг рангини, шаклини, мазасини, хажмини ва шу кабиларни ифодалашни юқоридаги мисолларда кўриб ўтдик. Демак, сифатлар маъносига кўра турларга ажратилади. Баъзи адабиётларда сифатлар маъносига кўра 9 турга ажратиб берилади. Биз қуйидаги турларга ажратамиз: 1. Ранг-тус ифодалайдиган сифатлар: Қизил-қизил олмани қиз отади, Дарёларни қишки чилла музлатади. 2. Маза- таъмни ифодалайди: Аччиқ олмалардан еганини кўриб афтим буришиб кетди. 3. Шакл билдирадиган сифатлар. Бундай сифатлар предметнинг ташқи ва ички шаклини ифодалаб келади: Япасқи дарахтларни нўхатдай қизил ва қора мевалар териб ошалади. Шакл билдирувчи баъзи сифатлар ҳолат билдирувчи сифат тарзида қўлланади: узун (бола), ориққина(йигит), тиқмачоқ, бўлиқ, ингичка, йўғон каби. Бу сифатлар предметнинг ички ва ташқи шакл кўринишларини ифодалайди. 4. Ҳажм билдирадиган сифатлар. Бундай сифатлар предметнинг катта- кичиклиги, узун-қисқалиги, паст-баландлиги, кенг-торлиги каби хусусиятларни билдиради. Сўқмоқ катта йўлга туташган жойдан бепоён дала бошланар эди. (А.Қ). 5. Характер-хусусият билдирадиган сифатлар. Бундай сифатлар жонли ва жонсиз предметларнинг ўзига хос хусусиятларини билдиради. Ҳимматли, қўли очиқ, одамшаванда бир йигит келганларни қарши оларди. 6. Ҳид билдирувчи сифатлар: Ошхонадан димоғимга иштаҳани очувчи ёқимли овқат ҳиди гуп этиб урилди.

www.arxiv.uz 7. Ҳолат билдирадиган сифатлар. Бундай сифатлар предметнинг доимий ва доимий бўлмаган белгисини билдиради: совуқ ҳаво, бақувват одам. Ҳолат билдирувчи сифатлар 2 хил бўлади: а) психик ҳолатни ифодалайди: хурсанд, хафа, касал, инжиқ, жоҳил. У маҳаллада катта-кичик ҳамма билан саломлашар, хурсанд киши билан чақчақлашиб, хафа билан дардлашар эди. (А.£). б) Табиий ҳолатни ифодалайди: ёш, қари, кекса. Савалаб ёққан ёмғирдан сўнг офтобнинг қизиб кетиши қари мударрис Камолиддин Маҳмудни ҳам ҳужрасидан чиқариб юборди. (М.И). 8. Ўринга кўра белги билдирадиган сифатлар: Уйдаги гап кўчага чиқмасин, - насиҳат қилди ота. 9. Пайтга кўра белги билдирадиган сифатлар: Деворий газеталар шоирнинг дастлабки шеърлари матбуоти бўлган. Шу ўринда талабаларга ўзларига ҳар бир турга кирадиган сифатлар топиш топшириғи берилади. 1. Ранг-тус билдирувчи сифатлар: қизил, сариқ, бинафша, зангори, кул ранг, мош ранг, буғдой ранг... Кул ранг, мош ранг предметнинг рангига нисбат бериш орқали ранг маъносини ифодалаяпти. Демак, тилдаги ранг билдирувчи сифатлар табиатдаги бор рангларни ифодалаш учун етмайди. Шунинг учун предметнинг номлари ранг ифодалаш учун фойдаланиляпти: бари карам (барги карам), феруза ранг. Бу сифатлар кириллда ажратиб, лотинда қўшиб ёзилади: kulrang , moshrang ... 2. Ҳажм, ўлчов, масофа билдирувчи сифатлар; йироқ, узоқ, кенг, тор, чуқур, чоғ йирик, майда кичик, катта, баланд, паст. 3. Ҳид билдирувчи сифатлар: хушбўй, қўланса, сассиқ, бадбўй, муаттар, шрор ёқимли; Тилда от орқали ҳам ҳид ифодаланади: райҳон+ҳиди, ёғ ҳиди, керосин ҳиди, балиқ ҳиди, товуқ ҳиди каби.

www.arxiv.uz 4. Пайтга муносабат билдирувчи сифатлар: тонгги, сўнгги, аввалги, қишги, эртанги, кечки, кейинги. Шундан сўнг характер хусусият ва ҳолат билдирувчи сифатларга алоҳида тўхталамиз. Уни қуйидаги гуруҳларга ажратамиз: 5. Характер-хусусият билдирувчи сифатлар. Бундай сўзлар инсонларнинг, ҳайвонларнинг, характер-хусусиятларини ифодалайди: яхши, ёмон, баджаҳл, ёқимтой, мулойим, зийрак, маҳмадона, дилкаш. Уларнинг баъзилари фақат инсон учун қўйилади. Баъзилари инсон учун ҳам, ҳайвон учун ҳам ишлатилади: зийрак ит, зийрак бола. Улар ижобий ёки салбий маъно ифодалайди: лоқайд, бетараф, баъзилари иккаласига ҳам кирмай нейтрал маъно ифодалайди. а) Инсоннинг ижобий хислатлари: одобли, гапдай, чаққон, абжир, мўмин, содиқ, моҳир, ўктам, сипо, қувноқ, озода, саф. б) салбий хислатлар: золим, тошбағир, шафқатсиз, қув, айёр, расво, доғули, танноз, худбин, иккиюзламачи, қабиҳ каби. в) лоқайд маъно билдирган сифатлар; улар контекстга қараб ижобий ё салбий маъно билдиради: шўҳ, шаддод, тўпари каби. Масалан: Гулчеҳра сал енгилтак ва шўх бўлсада, ўзи жуда меҳр-оқибатли қиз. (О.Ё). г) предмет, нарса, ҳайвон, жонивор, ҳолат, воқеа-ҳодисаларнинг характер- хусусиятларини билдирувчи сифатлар: хонаси, долзарб, дабдабали, ташвишли, асов, чопағон, сунъий, табиий, текин, қиммат, арзон, чидамли, зўр, яхши, ёмон, ажойиб каби. д) ҳолат билдирувчи сифатлар инсонга, ҳайвонга, ҳодисага хос ҳолатларни билдиради. Буларни ҳам ўз навбатида гуруҳларга бўлиш мумкин: а) табиий ҳолат белгилари: гўзал, қўхлик, чиройли, сулув, латиф каби. Нуқсоний белгилар: чўлоқ, маймоқ, букир, чўтир, соқов, ғилай, кўр каби. б) жисмоний, физик холатлар: бардам, бақувват, тетик, ёш, кекса, қари, ожиз, заиф каби.

www.arxiv.uz в) руҳий ҳолатни билдирадиган сифатлар: хурсанд, хафа, жинни, соғ, сергак, хушёр, ғазабнок, маъюс, ғамгин, аламзада каби. г) кишилар аҳволини билдирувчи сифатлар: бадавлат, камбағал, қашшоқ, йўқсил, гадо, етим, мушфиқ, мусофир каби. д) предметнинг ҳарорати: иссиқ, совуқ, илиқ, салқин каби. е) тозаликни: сахтиён, мусаффо, соф, тоза, исқирт, кир, озода каби. ё) эскиликни, янгиликни: увода, жулдур, янги каби. ж) Ҳўл - қуруқлик: нам, µўл, қуруқ, қоқ, шилта каби. з) тинч-нотинчлик: осойишта, нотинч, тинч, безовта каби. и) турли ҳолатлар: ғадир-будир, ғижим, текис, сийрак, гавжум, очиқ, пухта, омонат. Сифатлар предметнинг белгисини бевосита ва бавосита ифодалашига кўра 2 хил бўлади: 1. Аслий сифатлар. 2. Нисбий сифатлар. 1. Предметнинг белгисини бевосита ифодалайдиган, уни даражалаб кўрсата оладиган сифатлар аслий сифатлар дейилади. Аслий сифатлар предметнинг доимий белгисини ифодалайди: яхши, каттароқ, узун, ям-яшил. Жуфт сифатлар асосан, аслий сифатлардан таркиб топади: аччиқ-чучук, яхши-ёмон, маза-бемаза. 2) Предметнинг белгисини ўрин, пайт тушунчасига нисбатлаш, мўлжаллаш, бошқа предметга ўхшатиш каби маънолар орқали ифодалайдиган сифатлар нисбий сифат дейилади. Нисбий сифатлар белгини бавосита ифодалайди. Шунинг учун белгини даражалаб кўрсатмайди. Нисбий сифатлар бошқа сўз туркумларидан сифат ясовчи грамматик формалар воситасида ясалади. Отлардан морфологик усул билан хослик, ўхшашлик, ўрин ва пайтга муносабат, мўлжал каби маъноларни ифодаловчи сифатлар ҳосил қилинади: - ий. – вий: декорий, физикавий, химиявий, тарихий, оммавий хослик маъносидан сифат ясалди.

www.arxiv.uz - симон, сифат, - дек, - дай аффиксларини қўшиб ўхшашлик маъносидаги сифат ясайди: тошсимон, ойнасимон, ойдай, шишадек, одамсифат, ҳайвонсифат. - ғи, - ки, -қи, - даги аффикслари ўрин ва пайтга муносабат ифодаловчи сифат ясайди: қишки, баҳорги, кузги, ташқи, тонгги, сўнгги, қишлоқдаги каби. - лик аффикси мўлжалланганлик, хослик, ўлчов маъноларидаги сифат ясайди: кўйлаклик, кўрпалик, кўчалик, ойлик, тошкентлик. Сифат даражалари. Предмет белгисининг ортиқ-камлигига кўра фарқланиши сифат даражалари дейилади: гўзал, ақллироқ, энг билимли каби. Сифатларда 3 та даража бор: 1. Оддий даража; 2. Қиёсий даража; 3. Орттирма даража. 1. Предметнинг белгисини бошқа предметдаги белгига қиёсламаган ҳолда ифодалайдиган сифат оддий даражадаги сифат дейилади. Масалан: қизил, ширин, катта, ақлли, ёқимли каби Мирза Бобур катта шоир, жангу жадалда қўрқиш нималигини билмас саркарда бўлиб етишибди. (Лайлак келди ёз бўлди). Предметлардаги бир хил белгини қиёслашдан 2 хил даража: қиёсий ва орттирма даража келиб чиқади. 2. Предметлардаги бир хил белгини таққослаган ҳолда кўпайтириб, орттириб ифодалайдиган сифатлар қиёсий даражадаги сифатлар дейилади. Қиёсий даража –роқ қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинади. Бундай

www.arxiv.uz сифат қатнашган гапда дан+кўра, -га+қараганда, -га+нисбатан, -дан қўшимчали сўз ва бирикмалар келади. Масалан : Ундан ақллироқ бола эканлигини суҳбатлашганда айтган фикрларидан сезилди. (С.Камол). 3. Орттирма даража. Предметлардаги бир хил белги қиёслари орқали ўта орттириб кўрсатадиган сифатлар орттирма даражадаги сифатлар дейилади. Оддий даражадаги сифат олдига энг, ҳаммадан, ғоят, ғоятда сўзларини келтириб ҳосил қилинади. Масалан: Энг яхши шеърлари чоп этилган ёш шоирлар баҳру байти уюштиришди. Озайтирма ва кучайтирма сифатлар. Сифатлар предметдаги белгини нормал ҳолатдан камайтириб ёки кўпайтириб ифодалаши мумкин. Бунда қиёслаш, таққослаш бўлмайди. Шунга кўра сифатлар икки турга бўлинади: 1.Озайтирма сифатлар. Предметлик белгисини камайтириб ифодаламайдиган сифатлар озайтирма сифат дейилади. Улар икки хил йўл билан ҳосил қилинади: 1) Морфологик йўл билан. Бунда сифатга –мтир, -имтир, -иш, -мтил, - имтил, -роқ қўшимчаларини қўшиб ҳосил қилинади: қорамтир, сарғимтил, оқиш, кўкиш, қизғиш каби. Масалан : Қуёшнинг қизғиш нури саҳнани ёритади. 2) Синтактик усул билан. Бунда сифат олдига оч, ним, сал, пича сўзларини келтириб ҳосил қилинади: оч пушти, ним қоронғу, сал аччиқ, пича шўх каби. Масалан : Қайиқлар тўхтайдиган жойда оч яшил, тиниқ, мовий ранг хошия чизилган оппоқ қайиқлар енгил тўлқинда чайқалиб турарди. (С.Камол). 2. Кучайтирма сифатлар. Бу сифатлар предметларнинг белгисини қиёсламаган ҳолда кучайтириб ифодалайди. Улар сифатнинг биринчи

www.arxiv.uz бўғинини товуш ўзгаришлари билан, биринчи бўғинни иккинчи бўғиндаги бир товушни қўшиб такрорлаш орқали биринчи бўғинга товуш қўшиш йўли билан ҳосил қилинади: кўм-кўк, оппоқ, бут-бутун, яп-япалоқ. Масалан : Жеймс яхтани тўппа-тўғри қайиқ турган ерга ҳайдаб борарди. (С.Камол). Шунингдек, кучайтирма сифатлар сифатнинг олдига тим, ғирт, обдон, жуда сўзларини келтириб ҳосил қилинади: ғирт хом, тим қора, обдон шўх, жуда гўзал каби. Баъзан сифатлар жуфт ҳолатда қўлланганда ноаниқ белгини ифодалаши мумкин: дали-ғули. Сифатларнинг отлашуви . Сифат туркумидаги сўзлар баъзан от туркумидаги сўзларнинг вазифасини бажариб келиши мумкин. Бунда сифат ўзининг белгилик вазифасини йўқотиб, предмет маъносини ифодалаш учун хизмат қилади: Яхшидан от қолади, ёмондан дод. Сифатлар отлашганда отнинг морфологик белгиларига ҳам (кўплик, эгалик, келишик), синтактик белгиларига ҳам эга бўлади (гапда эга, тўлдирувчи, ҳол бўлиб келади): Яхши билан юрсанг етарсан муродга, ёмон билан юрсанг қоларсан уятга. (Мақол). Сифатлар кўпинча мақолларда отлашган шаклда бўлади. Сифатларнинг ясалиши . Сифатлар икки хил усул билан ясалади: 1) морфологик усул билан; 2) синтактик усул билан. 1. Морфологик усул билан сифат ясалиши. Бунда сифат ясовчи қўшимчалар ёрдами билан турли сўз туркумларидан сифат ясалади: -ли: а) кучли, мевали, минишли; б) урганчли, сибирли, тоғли.

www.arxiv.uz Бу қўшимча яна сўз бирикмаларга ва жуфт сўзларга (баъзан иккинчи компонентга) қўшилиб, сифат ясайди: қизил юзли, оқ соқолли, ер-сувли, бола-чақали. - ки, -қи, -аки, -и: қишлоқи, пистаки, тутаки, вайсақи, юзаки. Баъзан –ки ясовчиси –ли қўшимчаси билан алмашиниб қўлланиши мумкин: шунчаки – шунчалик, қишлоқи - қишлоқлик. - ги(-ки,-қи): ёзги, бултурги, тушги, кузги, қишки. -ба: баҳаво, бадавлат, боғлар, колхозлар бадавлат. - сер: серхосил., сергап, серхаракат, серташвиш, серқуёш. - ма: қайнатма (шўрва), ағдарма (этик), бўяма (соч), ясама (тиш). - чил: эпчил, изчил, дардчил. - чан: ишчан, кўнгилчан, унитувчан. Бу қўшимча –чанг шаклида ҳам учрайди. Бундай ҳолда маънода фарқ бўлади, яъни –чан қўшимчасидаги ортиқлик, активлик маъносини –чанг қўшимчасида "эга эмас", баъзан эса "фақат ўшангагина эга" деган маъноларни ўтайди: кўйлакчанг, махсичанг, иштончанг каби. -қоқ, - ²оқ: ботқоқ, уришқоқ, тиришқоқ, буришқоқ. Рус тили оралиқ кирган совет-интернационал сўзлар таркибида сифат ясовчи –он, -(а)п, -ин, -ив қўшимчалари бўлиб, улар тубандаги маъноларни англатади. –он қўшимчаси хослик, алоқадорлик, маъноларни билдиради: революция – революцион, эволюция – эволюцион, интонация – интанацион, ревизия – ревизион каби. -а (л) қўшимчаси маълум ҳолатга эга эканликни англатади. Форма – формал, горизон – горизонтал, норма – нормал каби. -ик қўшимчаси эгалик, хослик маъносини билдиради: грамматик, синтактик, коммунистик, социалистик, педагогик каби. -ив қўшимчаси хосликни англатади: прогрессив, регрессив, объектив, субъектив каби. 2. Синтактик усул билан сифат ясалиши. Бу усулда икки ва ундан ортиқ сўзларни турли йўллар билан ўзаро бириктириб, предметнинг белги-

www.arxiv.uz хусусиятини ифодалаш учун хизмат қиладиган янги сифатлар ясалади. Бундай сифатлар таркибли яъни, қўшма ва жуфт бўлади. Бу ҳақда қуйида ("сифатларнинг тузилишига кўра турлари" бўлимида) маълумот берилади. Сифатларнинг тузилишига кўра турлари. Сифатлар тузилишига кўра уч турли бўлади: содда, қўшма, жуфт сифатлар. 1. Содда сифатлар. Содда сифатлар шаклан бир ўзакли, ёки бири негизли якка сўзлардан ташкил топади. Бунда улар: а) якка ўзакдан иборат бўлади: оқ, қора, яхши, ёмон, зўр, катта, кенг, тор каби; б) бирор қўшимча ёрдамида ясалган ясама сифатдан иборат бўлади: болали, оммавий, уятчан, сувсиз каби. 2. Қўшма сифатлар: икки ёки ундан ортиқ ўзакларнинг бирикувидан ҳосил бўлган сифатлар қўшма сифат деб аталади. Қўшма сифатлар бир бош урғу билан айтилиб, бир белги хусусиятни ифодалаш учун хизмат қилади: оч сариқ, кўп болали, қалам қош каби. Қўшма сифатлар таркиби жихатдан қуйидагича қисмлардан иборат бўлади: 1) сифат+сифат: тўқ-кўк, оч-пушти, ола-қашқа, эрка-арзанда, ижтимоий- сиёсий каби. 2) сифат+от: очиқ кўнгил, оч кўз, яланг оёқ, ёлғиз оёқ, хушфеъл, софдил, қорақош каби; 3) сифат+от+сифат ясовчи қўшимча: кўк кўзли, ўткир зехнли, қизил байроқли каби. 4) от+от: қўйкўз, шерюрак, тошбағир, эчкисоқол, бодомқовоқ каби; 5) от+от+сифат ясовчи қўшимча: темир иродали, ит феълли каби; 6) от+сифатдош: тинчликсевар, эрксевар, кўзилғамас, ишёқмас каби; 7) равиш+феъл: эртапишар, кечпишар, тезоқар каби; 8) сон+от+сифат ясовчи қўшимча: тўртболали, иккиғилдиракли, уч элементли, минг тишли каби; 9) от+қўшимча+бор,йўқ(сўзлари): баҳоси йўқ, тенги йўқ, ақли бор (йигит) каби. 3. Жуфт сифатлар. Предметнинг бир умумий белгисини ифодалайди, одатда икки содда сифатдан тенг боғланиш йўли билан тузилади. Бундай сифатлар қуйидаги йўллар билан ҳосил қилинади:

www.arxiv.uz Маънодош икки синонимик сифатдан: қинғир-қийшиқ, пишиқ-пухта каби. Бундай жуфт сифатларнинг баъзиларида ҳозирги замон тилида иккинчи компонент мустақил маънога эга бўлмайди: икир-чикир, эски-туски, ола-була каби. Қарама-қарши маъноли сўзлар антономик сифатлар жуфтлашади: оқ-қора, катта-кичик, паст-баланд, узоқ-яқин, яхши-ёмон каби. Жуфт сифатларнинг қисмларнинг ҳар бир мустақил урғу билан айтилади.

Похожие

Сифат суз туркуми ( хайвон тусларини ифодаловчи сифат сузлар )

Сон суз туркуми

Феъл - суз туркуми

Равиш – суз туркуми

Морфология. От суз туркуми