Сифат, Сон, Равиш, Таклид - Лингвистика - Рефераты

Сифат, Сон, Равиш, Таклид

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

211 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Сифат 2. Сон 3. Равиш 4. Тақлид

www.arxiv.uz СИФАТ Сифат ва унинг УГМси . Асосан предметнинг, қисман ҳаракатнинг белгисини билдирувчи сўзлар сифат дейилади: қизил қалам, оқ кабутар, яхши гапирмоқ . Бошқа сўз туркумлари ҳам белги ифодалайди. Аммо сифат барқарор ва турғун белги ифодалаши жиҳатидан улардан ажралиб туради. Масалан, Гул қизил деганда турғун (статик) белги, Гул қизарди деганда эса ўзгарувчи (динамик) белги намоён бўлган. Сифат англатадиган белги бошқа туркумлар англатадиган белгидан даражаланиш хусусияти билан фарқланади. Масалан, қизғиш-қизил-қип-қизил. Бошқа туркум англатувчи белгида эса бундай хусусият йўқ. Сифат гапда асосан сифатловчи аниқловчи, қисман кесим, ҳол вазифасида келади. Шу асосда сифатнинг УГМсини «асосан предметнинг, қисман ҳаракатнинг белгисини билдириб, гапда асосан сифатловчи аниқловчи, баъзан кесим, айрим ҳолларда ҳол вазифасида келиш» кўринишида тиклаш мумкин. Белги тушунчаси ўз ичига ранг-тус, ҳажм-шакл, характер, вазн, маза кабиларни қамраб олади. Белгининг хусусиятига кўра сифатлар иккига бўлинади: аслий сифатлар ва нисбий сифатлар . Аслий сифатлар предметнинг турғун, нисбатланмайдиган ва даражаланадиган белгисини ифодалайди: қизил, сариқ, катта, кўп, оз . Нисбий сифатлар белгини қандайдир бир предмет, белги, миқдор, ўрин ва ҳаракатга нисбатан ифодалайди: моддий ёрдам, синиқ пиёла, бурчакдаги ўтиргич . Нисбий сифатларда даражаланиш, қиёсланиш бўлмайди. Аслий сифатларнинг барчасида даража шакллари, айримларида озайтирма ва кучайтирма шакллар бор. Аслий сифат билдирган белгининг даражаси ҳар хил бўлиши мумкин. Даража категорияси (ДК) сифат ифодалаган белгининг шу нуқтаи назаридан тавсифини беради.

www.arxiv.uz Сифат ЛМГлари . Дарслик ва қўлланмаларда сифатнинг 9 та ЛМГ ажратилади: 1.Хусусият билдирувчи сифатлар. 2.Ҳолат билдирувчи сифатлар. 3.Шакл билдирувчи сифатлар. 4.Ранг-тус билдирувчи сифатлар. 5.Маза-таъм билдирувчи сифатлар. 6.Ҳид билдирувчи сифатлар. 7.Ўлчов билдирувчи сифатлар. 8.Ўрин билдирувчи сифатлар. 9.Пайт билдирувчи сифатлар. Қуйида уларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида кўриб ўтамиз. Хусусият билдирувчи сифатлар нарса/мавжудотларнинг характер хусусиятини ифодалашда кўп қўлланади: ёқимтой, баджаҳл, мулойим, дилкаш, яхши, ёмон, лоқайд каби. Характер-хусусият ижобий ёки салбий бўлиши мумкин. Ҳолат билдирувчи сифатлар нарса/мавжудотларнинг ҳолат ёки вазиятини турғун белги сифатида ифодалайди. Ҳолат билдирувчи сифатлар ўз ўрнида яна ички гуруҳларга бўлинади: 1)табиий ҳолат билдирувчи сифатлар: гўзал, мўмин, ўктам, чўлоқ, букир . 2)жисмоний ҳолат билдирувчи сифатлар: бардам, бақувват, тетик, ёш . 3)руҳий ҳолат билдирувчи сифатлар: хафа, ғамгин, маъюс, хурсанд, шод . 4)иқтисодий ҳолат билдирувчи сифатлар: бой, бадавлат, камбағал, ночор . 5)ҳарорат ҳолатини билдирувчи сифатлар: илиқ, салқин, совуқ, иссиқ . 6)тозалик ҳолатини билдирувчи сифатлар: тоза, озода, кир, мусаффо, исқирт . 7)эскилик, янгилик ҳолатини билдирувчи сифатлар: янги, эски, кўҳна, жулдур . 8)ҳўл-қуруқлик ҳолатини билдирувчи сифатлар: ҳўл, қуруқ, нам, намхуш .

www.arxiv.uz 9)тинч ва нотинч ҳолатни билдирувчи сифатлар: тинч, жим, жимжит, сокин, осуда, осойишта, безовта . 10)етилганлик ҳолатини билдирувчи сифатлар: хом, пишиқ, ғўр, пухта . Шакл билдирувчи сифатлар . Бу турдаги сифатлар нарса/предметларнинг ташқи кўринишларини ифодалайди: новча, ясси, узунчоқ, думалоқ, япалоқ, айлана . Ранг-тус билдирувчи сифатлар : оқ, қора, қизил, пушти, сариқ, зангор . Маза-таъм билдирувчи сифатлар : ширин, аччиқ, нордон, тахир, шўр . Ҳид билдирувчи сифатлар : хушбўй, бадбўй, қўланса . Ўлчов билдирувчи сифатлар : кенг, тор, узун, яқин, катта, оғир . Ўрин билдирувчи сифатлар : ички, ташқи, деворий, қишлоқи . Пайт билдирувчи сифатлар : кузги, ёзги, қишки, эртачи, чиллаки, эртапишар . Сифатларнинг ясалиши Сифатлар икки усул билан ясалади: аффиксация ва композиция усули. Аффиксация усули. Ўзбек тилида сифат ясовчи аффиксал деривацион қолиплар анчагина. Уларни бирма–бир санаб ўтамиз. 1. [ от + -ли = 1) асосдан англашилган нарса/предметга эгалик белгисини билдирувчи сифат; 2) асосдан англашилган нарса/предметга меъёрдан ортиқ эгалик белгисини билдирувчи сифат; ] ( 1) расмли, дўппили, масхарали, гавдали; 2) ақлли, гавдали, кучли ), [ ҳаракат номи + - ли = нарса/предметнинг феълдан англашилган иш-ҳаракат учун жуда мослиги, боплигини билдирувчи сифат ] ( ўтиришли, ейишли, ичишли ). 2. [от +- дор= 1) асосдан англашилган нарса-предметга эгалик белгисини билдирувчи сифат; 2) асосдан англашилган нарсанинг меъёрдан ортиқлигини билдирувчи сифат] ( 1) алоқадор, айбдор, манфаатдор ; 2) маҳсулдор, наслдор, тўшдор ).

www.arxiv.uz 3. [сер + от = асосдан англашилган нарсанинг меъёрдан ортиқлигини билдирувчи сифат] ( серсоқол, серсув, сергўшт, серсомон ). 4. [бе + от = асосдан англашилган нарсанинг йўқ эканлигини билдирувчи сифат] ( бемажол, бедин, беғубор ). 5. [ба + от = асосдан англашилган нарсанинг меъёрдан ортиқлигини билдирувчи сифат] ( басавлат, бақувват, серсавлат ). 6. [но + от = 1) асосдан англашилган нарсага эга эмасликни билдирувчи сифат; 2 асосдан англашилган белгига қарама-қарши белгини билдирувчи сифат) ] ( 1) ноумид , ноинсоф, ноўрин; 2) номард, номаълум, номуносиб ). 7. [сифат + -чан = асосдан англашилган хусусиятга мойилликни билдирувчи сифат] ( курашчан, яшовчан, унутувчан ). 8. [феъл + -чоқ/чиқ/чак = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( уринчоқ, куйинчак, тотинчоқ, қизғанчиқ ). 9. [феъл + -қоқ/ғоқ = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( уюшқоқ, тиришқоқ, ёпишқоқ ). 10. [феъл + -ағон = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( топағон, чопағон, қопағон ). 11. [феъл + -мон = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( топармон, билармон, еярмон ). 12. [феъл/тақлид + -ки(қи) = асосдан англашилган ҳаракатни бажаришга мойилликнинг кучлилигини билдирувчи сифат] ( шартаки, жиртаки, йиғлоқи ). 13. [феъл + -к/-қ/-ғ =асосдан англашилган ҳаракат натижаси сифатидаги ҳолат белгисини билдирувчи сифат] ( эгик, бузуқ, ёруғ ).

www.arxiv.uz 14. [феъл + -кин/қин/ғин/ғун = асосдан англашилган ҳаракатни белгига айлантириш] ( тушкун, турғун, озғин/сўлғин ). 15. [феъл + -ма = 1) предметнинг асосдан англашилган ҳаракат усули билан юзага келиш белгисини билдирувчи сифат; 2) феълдан англашилган ҳаракат предметнинг одатдаги, унга хос белгиси эканлигини билдирувчи сифат] ( 1) қовурма, ағдарма, қисқартма, ивитма, буюртма; 2) кўчма, бурама, оғма, сочма ). 16. [феъл + -(а)рли = шахс/предметнинг асосдан англашилган ҳаракатнинг бажарилишига оид белгисини билдирувчи сифат] ( арзирли, ачинарли, зерикарли, мақтарли, ажабланарли, етарли, тушунарли ). 17. [тақлид + -илдоқ = асосдан англашилган белгига ортиқ даражада эгаликни билдирувчи сифат] ( чийилдоқ, бижилдоқ, дирилдоқ, акилдоқ, ликилдоқ, пўрсилдоқ ). 18. [феъл + -ч = асосдан англашилган ҳаракатга боғлиқ белгини билдирувчи сифат] ( тинч, жирканч ). 19. [от + -ий/вий =1) предметнинг асосдан англашилган нарса/ҳодисага алоқадорлик белгисини билдирувчи сифат; 2) асосдан англашилган тушунчага эгалик белгисини билдирувчи сифат] ( 1)илмий, шахсий, имловий; 2) тахминий, ақлий, оммавий ). 20. [от/равиш + -ги/ки/қи = предметнинг асосдан англашилган жой ёки вақтга кўра белигисини билдирувчи сифат] ( аввалги, ҳозирги, тонгги, тунги, кечки, ички ). 21. [от + -и = шахс ёки предметнинг миллат/вақт/жойга мансублигини билдирувчи сифат] ( қозоқи, қишлоқи, баҳори ). 22. [от/сифат + -ча = предметнинг миллат/жой/миқдор/хусусият кабиларга кўра белгисини билдирувчи сифат] ( ўзбекча, фарғонача, ортиқча, эркакча ). 23. [сифат + -намо = бирор шахснинг асос билдирган характер- хусусият белгисига эга эканлигини билдирувчи сифат] ( дарвишнамо, авлиёнамо, мажнуннамо ).

www.arxiv.uz 24. [от + -симон = асосдан англашилган нарсага ўхшашлик белгисини билдирувчи сифат] ( шарсимон, кумушсимон, одамсимон ). 25. [от + -парвар = асосдан англашилган нарсани севишни билдирувчи сифат] ( халқпарвар,инсонпарвар, ватанпарвар ). Кўриб ўтилганлардан ташқари –аки (даҳанаки, зўраки), бад- (бадахлоқ, бадҳазм, бадбашара), -шумул (оламшумул, жаҳоншумул), -чил (дардчил, изчил), -кай (кунгай, терскай ), -дон (гапдон, билимдон), -мсиқ (қаримсиқ, ачимсиқ), -каш (дилкаш, ҳазилкаш), -м (қарам), -лом (соғлом), -қа (қисқа), - боп (қишбоп, паловбоп), хуш- (хушбичим, хушҳаво) аффиксли қолиплар асосида ҳам сифатлар ясалган. Бу аффиксли қолиплар унумсиз бўлганлиги учун уларнинг мазмуний томонини мавжуд ҳосилаларидан умумлаштириб чиқариб бўлмайди. Композиция усули. Композиция усули билан қўшма ва жуфт сифатлар ҳосил бўлади. Қўшма сифатлар. Қўшма сифатлар қуйидаги қолиплар асосида ҳосил бўлади: 1. От+от: девсифат, девқомат, дилором, дилозор, кафангадо, оташнафас, соҳибжамол. 2. Сифат+от: хомкалла, шўрпешона, калтафаҳм, ширинсухан, шўртумшуқ, баландпарвоз . 3. От+сифат: ёқавайрон, жиғибийрон, тепакал, хонавайрон, худобезор, отабезори . 4. Равиш+от: ҳозиржавоб, камгап, камсухан, камсуқум, камқон, камхарж . 5. Равиш+феъл: тезпишар, эртапишар, чўрткесар . 6. Феъл+ феъл : ебтўймас . 7. Олмош+от: ўзбошимча . 8. От+феъл: тилёғлама, гадойтопмас, тинчликсевар . 9. Олмош+сифат: ўзбилармон . 10. Сон+от: иккиюзламачи, қирқямоқ .

www.arxiv.uz Жуфт сифатлар . Жуфт сифатлар таркибидаги сўзларнинг хусусиятига кўра қуйидаги турларга бўлинади: I . Ҳар икки қисми мустақил ҳолда ишлатиладиган жуфт сифатлар : 1. Қисмлари синоним: ақл-ҳушли, пишиқ-пухта, телба-тескари, соғ-саломат, якка-ёлғиз . 2. Қисмлари антоним: аччиқ-чучук, баланд-паст, вайрону-обод, иссиқ-совуқ . 3. Қисмлари маъновий яқин: мўмин-қобил, оч-яланғоч, соя-салқин, хор-зор, эзма-чурук . II . Бир қисми мустақил ҳолда ишлатиладиган жуфт сифатлар : аралаш-қуралаш, маст-аласт, илма-тешик, туппа-тузук, хом-хатала, энтак-тентак, қари-қури, қора-қура, ямоқ-ясқоқ, ҳаром-ҳариш. III . Ҳар иккала қисми мустақил ҳолда ишлатилмайдиган сифатлар : ажи-бужи, алоқ-чалоқ, пойинтар-сойинтар, ували-жували, ўпоқ- сўпоқ, иланг-биланг . Бошқа туркумларга хос сўзлар конверсия йўли билан сифатга ўтиши мумкин. Бу сифатлашув дейилади. Сифатлашув тарихий жараён бўлиб, бошқа сўз туркумлари узоқ даврўтиши билан сифатга айланиб боради. Сифатлашув ҳодисаси лисоний табиатга эга. 1. Жуфт ва такрорий отларнинг сифатлашуви: мош-гуруч, йўл-йўл, ранг-баранг, хилма-хил. 2. Ўзак ҳолидаги феълларнинг сифатлашуви: дайди, қари, чалкаш, янглиш, туташ, аралаш . 3. Ҳаракат номи шаклидаги жуфт феъллар: олмоқ-солмоқ. 4. Кесимлик шаклидаги феъллар: олди-қочди, куйди-пишди, туғди- битди, илигузилди, ичакузди, супрақоқди. Сифатларнинг тузилишига кўра турлари . Сифатлар тузилишига кўра содда ва мураккаб бўлади. Содда сифатлар бир ўзакли бўлади: оқ, ёзги,

www.arxiv.uz ақлли, беғубор, тор . Мураккаб сифатлар ўз ўрнида учга бўлинади: а) жуфт сифатлар ; б) такрорий сифатлар ; в) қўшма сифатлар . Жуфт сифатлар икки сифатнинг жуфтлашишидан ташкил топади: оқ- қора, яхши-ёмон, катта-кичик . Такрорий сифатларда бир ўзак такрорланади: катта-катта, баланд- баланд, оғир-оғир . Қўшма сифатлар бирдан ортиқ мустақил сўзнинг қўшилишидан ҳосил бўлади: ҳаво ранг, ишёқмас, эртапишар, ёқавайрон, ўзбилармон . Эслатма . Жуфт ва қўшма сифатлар ясама бўлиб, такрорий сифатларда шакл ясалиши мавжуд. Бироқ такрорий сифатлар тараққиёт натижасида янги маъно касб этиши ҳам мумкин: йўл-йўл . Бунда янги сўз ясалиши эмас, балки сўзшаклнинг лексемалашуви ҳодисаси мавжуд. Даража сифатнинг таснифловчи категорияси сифатида ДК «белги даражаси» УГМсига эга. Даража турли (гетероген) шакллар ёрдамида ҳосил қилинади: чиройли-чиройлироқ-жуда чиройли. Аслий сифатларда белгининг даражасини ифодалашга кўра уч даража ажратилади: а) оддий даража; б) орттирма даража; в) озайтирма даража. Оддий даража ҳеч қандай воситасиз юзага чиқади. Унда ДК УГМси «белгининг ортиқ-камлигига муносабат билдирмаслик» тарзида юзага чиқади: яхши, қаттиқ, семиз, кенг, баланд, тўғри, юмшоқ каби. Орттирма даража белгининг меъёрий ҳолатдан ортиқлиги, кучлилигини ифодалаб, ДК УГМсини «белгининг меъёрдан ортиқлигини ифодалаш» тарзида хусусийлаштиради. Орттирма даража махсус морфологик шаклга эга эмас. ДК ифодаловчисининг гетерогенлиги ушбу

www.arxiv.uz даражада яққол кўзга ташланади. Орттирма даража қуйидаги усуллар билан ҳосил қилинади: 1. Фонетик усул . Бунинг бир неча кўринишлари бор: а) қоп-қора , яп- япалок, дум-думалоқ ; б) урғули товушнинг чўзилиши: у’зун, бала’нд, чиро’йли . 2. Лексик усул: . жуда кучли, ғоятда қўрқинчли, ниҳоятда баланд . Белгининг ортиқ даражаси аналитик шаклда ҳам ифодаланади. Бу шакл икки узвли бўлиб, биринчи узвини чиқиш келишиги шаклида қўллаш орқали ҳосил қилинади: узундан узоқ, шириндан ширин . Озайтирма даража ДК УГМсини «белгининг меъёрдан камлигини ифодалаш» кўринишида хусусийлаштиради. Бу маъно икки усул билан юзага чиқади: 1. Лексик усул: сал дуруст, бир оз яхши, хиёл очиқ . 2. Морфологик усул: катта роқ, кўп роқ, оз роқ; Эслатма. Ранг-тус бидирувчи айрим сифатларда қўлланувчи –(и)ш , - (и)мтир аффикслари белгининг кучсиз даражасини билдирмайди. Масалан, оқиш сўзи оқ рангнинг, қорамтир сўзи қора рангнинг кучсиз даражаси эмас, балки оқ, қора бўлмаган, балки уларга ўхшаш бўлган ранг турларидир. Сифатларда синтактик категорияларнинг воқеланиши Сифат туркумида синтактик категориялар кенг бўлмаган воқеланишга эга. Эгалик категорияси . Сифат туркуми ЭК УГМсини «кейинги сифатни олдинги сўзга боғлаш ва мансублик, хослик маъносини ифодалаш» тарзида хусусийлаштиради. Матн ва бирикувчи сўзларнинг семантикасига боғлиқ равишда турли-туман грамматик маънолар ифодаланиши мумкин. Лекин «кейинги сифатни олдинги сўзга боғлаш» категориал маъно хусусийлашмаси сифатида ўзгармай қолаверади. Қуйида сифат туркумининг ЭК УГМсини хусусийлаштиришидаги ўзига хосликларни кўриб ўтамиз.

www.arxiv.uz Эгалик аффикси ўзи бириккан сўзнинг бошқа сўз билан боғланишида ишлатилади. Бу вақтда ЭК даги сўз ҚК даги сўз билан келади: олманинг қизил и , одамнинг ақлли си . ЭК даги сўз баъзан ЧК даги сўз билан ҳам бирга қўлланилиши мумкин: одамлардан ақлли си . ЭК даги сўзда аффикс маъноси ва вазифаси кучсизланиб, равишга ўтиб кетади: яхши си . ЭК нинг бирлик ва кўплик шакллари қўлланилишда фарқ бор. Кўпинча миқдор билдирувчи ўзакларга бирлик сон шакли қўшилмайди: ақлли нгиз , кўпи миз . Бу жиҳатдан III шахс эгалик аффикси фарқланади: нодон и , рангдор и . Келишик категорияси . КК сифатда ЭК билан бирга қўлланади. БК даги сифат эга вазифасида келади: 1. Укамнинг кичиги - ўқитувчи . 2. Дарвоза тепасига шохнинг каттаси қўйилганди . ҚК даги сифатда КК УГМси «сифатни қаратқич аниқловчи вазифасида кейинги сўзга боғлаш» тарзида хусусийлашади: Инсон ялқови нинг баҳонаси кўп . (Ж.Абд.) ТК даги сифат гапда иш-ҳаракатни қабул қилган предметга объект тусини беради ва тушум келишиги аффиксини қабул қилган сифат воситасиз тўлдирувчи вазифасида келади. «Сифатга объект тусини бериш ва уни феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» ТК УГМ сининг сифат туркумидаги хусусийлашувидир: Гулнинг қизили ни ажратди . ЧК КК УГМсини умуман «олдинги сўзни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи вазифасида боғлаш» тарзида, сифат туркумида эса «олдинги сифатни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи вазифасида боғлаш» кўринишида хусусийлаштиради. ЧК даги сифатнинг вазифалари: а) воситали тўлдирувчи: Қарзни одамнинг яхшиси дан сўранг. («Саодат».)

www.arxiv.uz б) ўрин ҳоли: Эшиги очиқ нариги хона дан пианино овози эшитилмоқда эди .(П.Қод.) в) сабаб ҳоли: Пиёзнинг аччиғи дан кўзлари қизарди. (М.Муҳ.) ЖК даги сифат иш-ҳаракат йўналган предметни белгиси билан англатади: оғирига, яқинига . ЖК даги сифат гапда тўлдирувчи, ҳол каби бўлаклар вазифасида келади: 1. Қизнинг кўзларининг қорасига ҳавасланиб боқди . 2. Бола ҳовузнинг тўласига югурди . Кўринадики, ЖК сифат туркумида КК УГМсини «олдинги сифатни кейинги феълга воситали тўлдирувчи ва ҳол вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштиради. ЎПК сифат туркумида КК УГМсини «олдинги сифатни кейинги сўзга воситали тўлдирувчи ва ҳол вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштириб, иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрни, вақти, шароити, ҳолати, сабаби, мақсади каби тажалли маъноларни ифодалайди: Одамнинг писмиғида гап кўп . Кесимлик категорияси . Боғлама . Кесимлик категорияси сифат туркумида ҳам ўз моҳиятини чекланган даражада намоён қилиб, икки кўринишга эга бўлади: а) ҳозирги замон кўриниши; б) ўтган ва келаси замон кўриниши. Кўп ҳолларда сифат туркумида кесимлик категорияси боғлама воситасида юзага чиқади. Боғлама кесимлик категориясини сифат ва бошқа кесимлик вазифасига унчалик мослашмаган сўзларда юзага чиқарувчи воситадир. Тўлиқсиз феъллар, бўл, ҳисобланмоқ, саналмоқ, дейилмоқ каби мустақил феъллар сифатларда ҳам боғлама вазифасини бажаради. Кесимлик категориясининг сифат туркумидаги ҳозирги замон кўринишида қуйидаги тусга эга бўлади: Ёши каттаси+ ман Ёши каттаси + миз Ёши каттаси+ сан Ёши каттаси + сиз Ёши каттаси+ 0 Ёши каттаси + (лар)

www.arxiv.uz -ман, -сан, -миз, -0, -лар кесимликнинг барча маъноларини йиғиқ ҳолда бир аффиксда ифодалайди. Бўлишсиз шакли аналитик усулда юзага чиқади: Ёши каттаси эмасман, Ёши каттаси эмассан . Эгага урғу берилганда, кесимликнинг барча маънолари ноль шакл орқали ифодаланади: Мен Ёши каттаси (0) каби. Ўтган замонда кесимлик маъноси боғлама вазифасида келувчи тўлиқсиз феъллар ва боғламалашган сўзлар билан кесимликнинг аналитик ифодасини ташкил этади. Ёши каттаси+ эдим Ёши каттаси+ эдик Ёши каттаси+ эдинг Ёши каттаси+ эдингиз Ёши каттаси+ эди Ёши каттаси + эди(лар) Бунда икки шакл ( эди ва шахс/сон) кесимликнинг тўрт тип маъносини ифодалайди. Тўлиқсиз феъл замон, тасдиқ, майл маъноларини яхлит юзага чиқаради. Бўл феъли боғлама вазифасида келиб уч замонни ҳам кўрсатиши мумкин: Ёши каттаси+бўламан (бўлдим). Мисоллар: Мен шу заводга ишга кирганларнинг энг ёши бўлдим (ўтган замон). Мен шу завод ишчиларининг тажрибалиси бўламан (ҳозирги замон). Сен шу завод ишчиларнинг энг ёши бўласан (келаси замон). саналади, ҳисобланади сўзлари ҳам боғлама вазифасини бажариб, сифатга кесимлик категориясини мослайди. СОН

www.arxiv.uz Сон ва унинг УГМси. «Предметларнинг саноғи ва аниқ миқдори учун ишлатиладиган сўз» соннинг сўз туркуми сифатидаги УГМсидир. Саналадиган предметлар учун ишлатилганда уларнинг саноқ ва миқдорини англатади. Сон сўз туркуми сифатида предмет ифодаловчилари билан муносабатга киришиб, шу жиҳати билан сифат ва равиш туркумига яқин туради. Бироқ аниқ миқдор билдирувчи бу сўзлар предметларнинг ноаниқ миқдорини билдирувчи оз, кўп, мўл каби сифатлардан ажралиб туради. Сифатлар рақам билан ифодаланмайди. Сон эса ноаниқ миқдорни билдирганда ҳам рақам билан берилади: уч-тўрт кун ( 3-4 кун ). Бу эса улар англатган миқдор ноаниқлиги ҳам нисбий эканлигидан далолат беради. Сонга оид сўз математик сон маъносида эса фақат сонларнинг номини билдиради. Демак, предмет номини англатувчи сўз билан муносабатда намоён бўладиган маъноси билан сон сўз туркумини ташкил этади. Соннинг грамматик хусусиятлари . Сон морфологик ва синтактик хусусиятларининг ўзига хослиги билан бошқа сўз туркумларидан ажралиб туради. 1. Сонларда ўзига хос морфологик ифодасига эга бўлган қуйидаги грамматик хусусиятлар мавжуд: - саноқ сонларга -(и)нчи аффиксининг қўшилишидан предметларнинг тартибига кўра муносабатини ифодаловчи грамматик маъно ҳосил бўлади: биринчи, ўнинчи . - саноқ сонларга –ов, - ала аффиксларининг қўшилишидан предметларнинг гуруҳини, тўдасини ифодаловчи грамматик маъно ҳосил бўлади: иккови, учаласи . - саноқ сонларга –та+ча, -лаб аффиксларининг қўшилишидан предметларнинг тахминий ҳисобини ифодаловчи грамматик маъно ҳосил бўлади: ўнтача, юзлаб . - саноқ сонларга –та+дан аффиксининг қўшилишидан предметларнинг тақсимини ифодаловчи грамматик маъно ҳосил бўлади: иккитадан, ўнтадан .

www.arxiv.uz 2. Ҳисоб сўзлари ( жуфт, грамм, дона , метр ) билан қўлланилиши унинг ўзига хослигини белгиловчи муҳим омиллардан биридир. 3. Синтактик категориялар чекланган воқеланишга эга. 4. Сонлар ясалиш хусусиятига эга эмас. Бироқ сондан бошқа сўз туркумлари ясалади: бирлашмоқ, иккиланмоқ, бешлик каби. Сонлар қуйидаги синтактик хусусиятларга эга. 5. Сонлар отлардан олдин келиб, асосан аниқловчи вазифасини бажаради. 6. Сонлар чекланган даражада бўлса-да гапнинг барча бўлаклари вазифасида кела олади. 7. Сон от олдида аниқловчи вазифасида келганда у билан бирга ажралмас бирикмани вужудга келтиради: икки талаба келмади бирикувида икки талаба ажралмас бирикма бўлиб, битта бўлак, икки сўзи эса бўлакнинг бўлаги вазифасида келган. 8. Сон ва сифатни аниқловчи сифатида қўллашга тўғри келганда аввал сон, кейин сифат жойлашади: учта аълочи талаба, бешта илғор теримчи . Соннинг ЛМТ ва ЛМГлари ҳамда уларга хос луғавий шакл ҳосил қилувчи воситалар . Сонлар маъно ва грамматик хусусиятларига кўра дастлаб икки ЛМТ га бўлинади: «миқдор сон» ЛМТси ва «тартиб сон» ЛМТси. «Миқдор сон» ЛМТси предметнинг миқдорини, «тартиб сон» ЛМТ си эса тартиби, сирасига кўра хусусиятларини билдиради. Бу ЛМТлар ўзаро қуйидаги муносабатларга эга: - миқдор сон ички ЛМГларга эга. Тартиб сон ЛМТси бир вақтнинг ўзида ЛМГ ҳамдир; - миқдор сонлар ҳисоб сўзлари билан қўллана олади, тартиб сонлар эса бундай хусусиятга эга эмас; - миқдор сонлар жуфтлаша олади, тартиб сонларда эса бундай хусусият йўқ; - миқдор сонларга бешдан бир, учга бир каби бирикмали қўлланишлар хос, тартиб сонларга эса хос эмас;

www.arxiv.uz - миқдор сонлар кўплик шаклини олганда тахминий миқдор билдиради ( учларда келди ), тартиб сонлар эса бундай ҳолда отлашиб кетади: биринчилар – биринчи одамлар. «Тартиб сон» ЛМГси. Тартиб сон предметнинг аниқ тартибини, кетма-кетликдаги ўрнини билдириш, шунингдек, бошқаларидан фарқини кўрсатиш учун ишлатилади. Тартиб сон саноқ сонларга –(и)нчи аффиксининг қўшилишидан ҳосил бўлди. –(и)нчи аффикси ўрнида баъзан –ламчи шакли ҳам ишлатилади. Масалан: Бирламчи , ғаламис одамларнинг гапига қулоқ солманглар, иккиламчи , ўзларинг биласизлар, мардикорликка кетганлар кўпи билан олти-етти ойларда қайтишади ...(А.Қаҳ.) Тартиб сонлар феъллар билан боғланганда миқдорни ҳам англатади: Бу гапни биринчи эшитишим . (С.Аҳм.) Тартиб сонлар ой кунларнинг тартибини билдирганда вақт билдирувчи отлардан олдин келади: иккинчи апрель, йигирма учинчи апрель, ўн саккизинчи март, йигирманчи ноябрь каби. Бу рус тилининг таъсири, албатта. Соф ўзбекча ой куни ҳисоби апрелнинг иккинчи куни, ноябрнинг йигирманчи куни тарзида бўлади. Тартиб сонларнинг отлашган ва отлашмаган ҳолатларини фарқлаш лозим. Одамларнинг биринчиси, ўқувчиларнинг бешинчиси бирикувларида сонлардаги эгалик қўшимчасидан олдин туширилган отни қўйиб бўлмайди. Демак, бу сон отлашмаган. Биринчи китобни сен оласан, иккинчисини мен гапида иккинчи тартиб сони отлашган. «Миқдор сон» ЛМТси ва унинг ЛМГлари . Миқдор сонлар предметларни санаш, доналаш, тақсимлаб ёки тахминлаб кўрсатиш учун ишлатилади. Унинг қуйидаги ЛМГлари ажратилади: «саноқ сонлар» ЛМГ, «дона сонлар» ЛМГ, «чама сонлар» ЛМГ, «жамловчи сонлар» ЛМГ, «тақсим сонлар» ЛМГ.

www.arxiv.uz «Саноқ сонлар» ЛМГ . Саноқ сонлар предметларни санаш, доналаб кўрсатиш учун ишлатилади: Хатни ўқиётганимда, кампир икки қўлини тиззасига тираб, жимгина қулоқ солиб ўтирди . (С.Аҳм.) Икки дўст ярим тунга қадар су ҳ батлашиб ўтиришди .(Ё.Шук.) Саноқ сонлар морфологик кўрсаткичга эга эмас. Саноқ сон от билан синтактик муносабатга киришганда мустақил ва номустақил синтактик мавқеларда бўла олади. Мустақил мавқеда аниқланмишдан айрича сўроққа жавоб бўлиб, алоҳида бўлак мақомига эга бўлади: Беш (аниқл.) киши (эга) сўзлади (кесим). Номустақил мавқеда тарқибий қисм сифатида юзага чиқади: Беш киши (эга) келишди (кесим). Саноқ сон қўшма сифат ҳосил қилиши мумкин: беш яшар бола, уч чақиримли йўл . Саноқ сонлар сирасида бир сўзи қўлланиш ва вазифалари жиҳатидан қатор ўзига хосликларга эга. 1. «миқдор» маъноси: Яна бир гапни айтинг . (С.Нур.) 2. «ноаниқлик» маъноси: Бир ўзбек йигити сўзлай бошлади . (Ойб.) 3. «ҳаракат белгиси» маъноси: Машина бир лапанглаб, илгарилади . (С.Аҳм.) 4. «мўлжал» маъноси: Эртага бир дам олинг . 5. «бир хил» маъноси: Тилинг билан кўнглингни бир тут . 6. «кучайтириш» маъноси: Ёмғир бир ёғди . 7. «навбатма-навбат» маъноси: Бола бир бизга қарайди, бир отасига қарайди . 8. «ўхшашлик» маъноси: У менинг бир им. 9. ЖК да «биргалик» маъноли равишга ўтади: бирга ишламоқ . 10. ЧК да «тўсатдан» маъноли равишга ўтади: бирдан қичқириб юборди . 11. –дай шакли билан равиш бўлиб келади: бирдай . 12. –ов аффиксини олиб «гумон» маъноли олмош: Биров келди . 13. –ор/-он аффиксини олиб келади: бирорта, биронта.

www.arxiv.uz 14. –гина юкламаси билан «чегаралаш» маъноси: биргина . 15. фонетик ўзгарган ҳам юкламаси билан «кучайтириш» маъноси: бирам . 16. –оқ элементи билан боғловчи вазифасида: бироқ . Шунингдек, бир сўзи ров, пас, нафас, зум, пайт, йил, вақт, ой, кун ( бирров, бир пас, бир нафас ), неча, мунча, сидирға, оз, мунча, қадар ( бир неча, бир оз, бир мунча ), нима, нарса ( бир нима, бир нарса ), қатор, талай ( бир қатор, бир талай ), хил ( бир хил ), баъзи, ҳар, қайси ( баъзи бир, ҳар қайси ) сўзлари билан бирга кела олади. Бир сўзи такрорланиб кела олади: бир-бир («тартиб билан» маъносида) , бирма-бир («батафсил» маъносида) , бирдан-бир («ягона» маъносида) , бир-биридан («ўзаро» маъносида) , бир-бирига («бири иккинчисига» маъносида) . Ўзбек тилида бир сўзи илк, якка, ёлғиз, ягона сўзлари билан маънодошлик касб этади. Саноқ сонларнинг ҳисоб сўзлари билан қўлланлиши . Саноқ сонлар ўлчов бирликларини ифодаловчи сўзлар билан бирга қўлланилиши ҳам мумкин: гектар, таноб, тош, бош, туп каби. Бундай сўзлар ҳисоб сўзлари (нумеративлар) дейилади. Ҳисоб сўзлари одатда от туркумидан бўлади ва алоҳида ЛМГ ни ташкил этади. Ҳисоб сўзлари ўзи бириккан сон билан бирга ажралмас синтактик бирликни ташкил этиб, гапда бир синтактик позициядан ўрин олади. Ҳисоб сўзлари қадимдан ўзбек адабий тилида фаол қўлланган. Бугунги кунда уларнинг айримлари бутунлай истеъмолдан чиқиб кетган ёки жуда кам ишлатилади. Уларга қадоқ, жон, таноб, газ, саржин, пайса, тахта, энлик, сўлкавой, тош, пуд, маҳал, юмалоқ (чой) , меҳнат куни (уч меҳнат куни). Гектар, градус, киловатт-соат, кубометр, метр (сантиметр, миллиметр), минут, пар, пачка, сотих, центнер, меҳнат куни каби ҳисоб сўзлари ўзбек тилига ХХ асрда кириб келган.

www.arxiv.uz Ҳисоб сўзлари тизими очиқ системадир. Ҳисоб сўзлари ЛМГ си қуйидаги микросистемалардан ташкил топади: 1. Предметларни яккалаб ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: бош, нафар, дона, нусха, туп, жон. 2. Предметни бутун ёки тўданинг қисми сифатида ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: бурда, варақ, луқма, парча, пой, сиқим, тилим, томчи, тўғрам, чақмоқ, чимдим, шингил, қултум. 3. Предметларни тўдалаб, гуруҳлаб ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: боғ, гала, гуруҳ, даста, тўда, тўп, шода, қучоқ, ҳовуч . 4. Предметларни жуфтлаб ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: жуфт, (пар). 5. Предметларнинг оғирлик ўлчовини ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: грамм, килограмм, литр, пуд, тонна, центнер, мисқол, қадоқ, ботмон, коса, пиёла, қоп, қошиқ, қути . 6. Предметларнинг узунлик ва масофа ўлчовини ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: қадам, қарич, қулоч, метр, тош, чақирим, километр. 7. Ёш ҳисобини билдириш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: яшар, ёшдаги, ёшли. 8. Вақт ўлчовини ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: аср, йил,кун, кеча-кундуз, ой, ҳафта, дақиқа, сония. 9. Қиймат ўлчовини ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: сўм, тийин, мири, пақир, динор, доллар, рубль. 10. Ҳаракат миқдорини ҳисоблаш учун ишлатиладиган ҳисоб сўзлари: марта, карра, қатла, дафъа, сидра. «Дона сонлар» ЛМГ . Дона сонлар –та қўшимчаси ва дона, нафар, бош каби ҳисоб сўзлари билан ҳосил қилинади. –та қўшимчали дона сон предметларнинг миқдорини доналаб кўрсатиш учун ишлатилади: Битта баргни узиб Зокир отага узатди . (А.Қаҳ.)

www.arxiv.uz Бу аффикс ҳар қандай сон ўзакларига қўшилиб кела олади: тўққизта, ўн тўртта, уч юзта, етти юзта . Ундан кейин кўплик шакли қўшилмайди. Эгалик аффиксининг дона сонлар қўшилишидаги ўзига хослик шундаки, бунда кўплик Ш шахс бирлик ( биттаси, олтмиш-олтитаси) ва бош шахсларнинг кўплик ( сизнинг бештангиз, бизнинг ўнтамиз ) шакллари фаол. Дона сон феъл олдида келганда тарз маъносини ифодалаб, гапда ҳол бўлиб келади: Мен битта гапираман . Дона сон юклама олиб, чегаралаб, айириб, доналаб, камайтириб кўрсатиш маъносини ҳам ифодалайди: тўрттагина, учтагина . Дона сон кўрсаткичи нафар, бош, жон, дона сўзлари билан маънодошлик муносабатида бўлади: битта – бир дона, ўнта - ўн нафар, бешта- беш - жон каби. «Чама сонлар» ЛМГ . Чама сонлар –тача, -лаб, -ларча қўшимчалари, сонларнинг жуфт шакли, тахминан, қарийб, тақрибан, чамаси, яқин, камида, ортиқ/мўл(роқ) каби равиш ва бошқа туркум сўзлари орқали ҳосил қилинади: ўнта ишчи, миллионлаб юртдошлар, ўнларча машина, соат ўн бирлар, уч-тўрт кун, тахминан ўнта, юзга яқин, камида беш мингта, саксон беш мингдан ортиқроқ . Ҳисоб сўзлари билан келган сонлар –ча қўшимчаси билан чама маъносини беради: уч йилча бурун, беш километрча . «Жамловчи сонлар» ЛМГ . Жамловчи сонлар бир турдаги предметларнинг миқдорий йиғиндисини ифодалайди. Улар ўн сонидан қуйи турувчи сонларга қўшилади. Улар қуйидагича ҳосил қилинади: 1) икки, уч, тўрт, беш, олти, етти сонларига –ов/- овлон аффикси қўшилади: икков(лон), учов(лон), тўртов(лон), бешов(лон), олтов(лон), етов(лон) . Жамловчи сон ЭК да келиши мумкин: бешовимиз, иккови . Бу ҳодиса отлашув саналмайди. 2) икки, уч, тўрт сўзлари –ала қўшимчасини олиб жамлаш маъносини ифодалайди: иккала, учала, тўртала, бешала .

www.arxiv.uz «Тақсим сонлар» ЛМГ . Тақсим сон ЛМГ –тадан луғавий шакли орқали ҳосил қилинади: биттадан, ўнтадан . Тақсим сонлар гапда от ёки феъллар олдидан келиши мумкин: ўнтадан олма, бештадан олди . Соннинг бутун ёки қисмни ифодалашига кўра турлари . Сонлар бутун ёки қисмни ифодалашига кўра уч турга бўлинади: 1) бутун сонлар; 2) каср сонлар; 3) аралаш сонлар. Бутун сонлар нарса-миқдори ёки саноғини унинг бутун ҳолатида ифодалайди: бир, юз, икки минг . Каср сонлар бутуннинг бўлагини, улушини ифодалайди: иккидан бир, чорак, ярим . Аралаш сонлар бутун ва каср сонларнинг бирлигидан ташкил топади: бир бутун учдан икки . Сонларнинг бутун ёки қисмни ифодалашига кўра турларга бўлинишини ЛМГларга ажратишдан фарқлаш лозим. Синтактик категорияларнинг сон туркумида воқеланиши . Сон чекланмаган мучаланувчанликка эга, яъни у исталган гап бўлаги вазифасида кела олади: 1. Кесим: Бу хотиннинг жони битта эмас, балки мингта . (А.Қаҳ.) 2. Эга: Душманнинг юз биринчиси қолди . (А.Қаҳ.) 3. Ҳол: Самарқандни бир неча марта кўрганман . У маррага биринчи етиб келди . 4. Аниқловчи: Бир четда гулзор оралаб иккита чиройли қиз гул териб юрибди . (Ойб.) 5. Тўлдирувчи: Журналнинг биринчисини топдим . Шунга мувофиқ, сон туркуми КК, ЭК ва кесимлик категориясини ўз доирасида воқелантиради. Эгалик категорияси . Сон туркуми ЭК УГМсини «кейинги сонни олдинги сўзга боғлаш ва мансублик, хослик маъносини ифодалаш» тарзида

www.arxiv.uz хусусийлаштиради. Матн ва бирикувчи сўзларнинг семантикасига боғлиқ равишда турли-туман грамматик маънолар ифодаланиши мумкин. Лекин «кейинги сонни олдинги сўзга боғлаш» категориал маъно хусусийлашмаси сифатида ўзгармай қолаверади. Қуйида сон туркумининг ЭК УГМсини хусусийлаштиришидаги ўзига хосликларни кўриб ўтамиз. Эгалик аффикси ўзи бириккан сўзнинг бошқа сўз билан боғланишида ишлатилади. Бу вақтда ЭК даги сўз ҚК даги сўз билан келади: олманинг бешта си , одамларнинг ўнта си . ЭК даги сўз баъзан ЧК даги сўз билан ҳам бирга қўлланилиши мумкин: одамлардан учта си . ЭК нинг бирлик ва кўплик шакллари қўлланилишда фарқ бор. Кўпинча миқдор билдирувчи ўзакларга бирлик сон шакли қўшилмайди: бешта нгиз , икков имиз . Бу жиҳатдан Ш шахс эгалик аффикси фарқланади: бир и , олтов и . Келишик категорияси . КК сонда ЭК билан бирга қўлланади. БК даги сон эга вазифасида келади: 1. Дафтарнинг учтаси менда . 2. Дарвоза тепасига шохнинг иккитаси қўйилганди . ҚК даги сонда КК УГМси «сонни қаратқич аниқловчи вазифасида кейинги сўзга боғлаш» тарзида хусусийлашади: Сигирнинг иккитаси нинг сути кўп . ТК даги сон гапда иш-ҳаракатни қабул қилган предметга объект тусини беради ва тушум келишиги аффиксини қабул қилган сон воситасиз тўлдирувчи вазифасида келади. «Сонга объект тусини бериш ва уни феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» ТК УГМ сининг сон туркумидаги хусусийлашувидир: Гулнинг учтаси ни ажратди . ЧК КК УГМсини умуман «олдинги сўзни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи вазифасида боғлаш» тарзида, сон туркумида эса «олдинги сонни кейинги феълга ўрин-пайт ҳоли ва воситасиз тўлдирувчи вазифасида боғлаш» кўринишида хусусийлаштиради. ЧК даги соннинг вазифалари: а) воситали тўлдирувчи: Қарзни одамнинг иккинчиси дан сўранг.

www.arxiv.uz б) ўрин ҳоли: Эшиги очиқ нариги хонанинг биринчиси дан пианино овози эшитилмоқда эди . ЖК даги сон иш-ҳаракат йўналган предметни белгиси билан англатади: биринчисига, учовига . ЖК даги сон гапда тўлдирувчи, ҳол каби бўлаклар вазифасида келади: 1. Қўзиларининг учовига ҳавасланиб боқди . 2. Бола машинанинг биринчисига югурди . Кўринадики, ЖК сон туркумида КК УГМсини «олдинги сонни кейинги феълга воситали тўлдирувчи ва ҳол вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштиради. ЎПК сон туркумида КК УГМсини «олдинги сонни кейинги сўзга воситали тўлдирувчи ва ҳол вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштириб, иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрни, вақти, шароити, ҳолати, сабаби, мақсади каби тажалли маъноларни ифодалайди: Бизнинг бешовимизда чора йўқ . Кесимлик категорияси . Боғлама . Кесимлик категорияси сон туркумида ҳам ўз моҳиятини чекланган даражада намоён қилиб, икки кўринишга эга бўлади: а) ҳозирги замон кўриниши; б) ўтган ва келаси замон кўриниши. Кўп ҳолларда сон туркумида кесимлик категорияси боғлама воситасида юзага чиқади. Боғлама кесимлик категориясини сон ва бошқа кесимлик вазифасига унчалик мослашмаган сўзларда юзага чиқарувчи воситадир. Тўлиқсиз феъллар, бўл, ҳисобланмоқ, саналмоқ, дейилмоқ каби мустақил феъллар сонларда ҳам боғлама вазифасини бажаради. Кесимлик категориясининг сон туркумидаги ҳозирги замон кўринишида қуйидаги тусга эга бўлади: Биринчиси + ман Биринчиси+ миз Биринчиси + сан Биринчиси+ сиз Биринчиси + 0 Биринчиси+ (лар) -ман, -сан, -миз, -0, -лар кесимликнинг барча маъноларини йиғиқ ҳолда бир аффиксда ифодалайди. Бўлишсиз шакли аналитик усулда юзага

www.arxiv.uz чиқади: Биринчиси эмасман, Биринчиси эмассан . Эгага урғу берилганда, кесимликнинг барча маънолари ноль шакл орқали ифодаланади: Мен биринчиси (0) каби. Ўтган замонда кесимлик маъноси боғлама вазифасида келувчи тўлиқсиз феъллар ва боғламалашган сўзлар билан кесимликнинг аналитик ифодасини ташкил этади. Биринчиси + эдим Биринчиси + эдик Биринчиси + эдинг Биринчиси + эдингиз Биринчиси + эди Биринчиси + эди(лар) Бунда икки шакл ( эди ва шахс/сон) кесимликнинг тўрт тип маъносини ифодалайди. Тўлиқсиз феъл замон, тасдиқ, майл маъноларини яхлит юзага чиқаради. Бўл феъли боғлама вазифасида келиб уч замонни ҳам кўрсатиши мумкин: Биринчиси +бўламан (бўлдим). Мисоллар: Мен шу заводга ишга кирганларнинг энг биринчиси бўлдим (ўтган замон). Мен шу завод ишчиларининг биринчиси бўламан (ҳозирги замон). Сен шу завод ишчиларнинг энг биринчиси бўласан (келаси замон). саналади, ҳисобланади сўзлари ҳам боғлама вазифасини бажариб, сонга кесимлик категориясини мослайди. Соннинг тузилишига кўра турлари . Сонлар тузилишига кўра содда ва мураккаб бўлади. Содда сонлар бир ўзакли бўлади: бир, беш, минг, ярим . Мураккаб сонлар ўз ўрнида учга бўлинади: а) жуфт сонлар ; б) такрорий сонлар ; в) қўшма сонлар . Жуфт сонлар икки соннинг жуфтлашишидан ташкил топади: уч-тўрт, беш-олти . Такрорий сонларда бир ўзак такрорланади: битта-битта, учта-учта, бешта-бешта . Қўшма сонлар бирдан ортиқ мустақил сўзнинг қўшилишидан ҳосил бўлади: ўн беш, бир минг олти юз, уч бутун бешдан бир, бир ярим.

www.arxiv.uz РАВИШ Равиш ва унинг УГМси. Равиш ҳамиша тилшуносликнинг бош муаммоларидан бири бўлиб келган. Уни атрофлича ўрганган олим В.В.Виноградов «мусмтақил сўзларнинг ҳеч бир гуруҳига сиғмай қолган сўзлар равиш туркумига йиғилган» деб ҳаққоний баҳо берган эди. Уларнинг маъно ва вазифаси от, сифат, сон, олмошларга яқин туриши араб ва Европа тилшунослигида қайд этилган. Шарқ ва ғарб тилшунослиги равишларни маъно ва вазифаси жиҳатидан эмас, балки бошқа бирортасига хос бўлмаган белги – ўзгармаслик белгиси билан исмлардан фарқлайдилар. Бироқ ўзбек тили грамматик қурилишининг тавсифига бағишлаб ёзилган кўплаб илмий адабиёт ва дарсликларда равишларнинг ўзгармаслик табиати инобатга олинмаган. Тилшунослар ўзбекча равишни рус тилидаги «наречие»нинг муқобили сифатида талқин қилишиб, натижада кеча, кундуз, тонг, оқшом каби пайт отлари, атроф, ўрта, у ерда, бу ерда, олд, орқа каби ўрин отлари, оз, мўл, бутун, тўла каби миқдор сифатлари, кейин, паст, баланд, юқори каби ўрин сифатлари равиш туркуми доирасида ўрганилган. «Асосан ҳаракатнинг, қисман предметнинг белги, миқдор ёки ҳолатини билдирувчи ўзгармас сўзлар» равишнинг сўз туркуми сифатидаги УГМсидир. Равиш ўзгармас сўзлар туркуми сифатида . Равишлар мустақил маъноли ўзгармас сўзлардир. Улар белги, миқдор ёки ҳолатни, ўрин, пайт маъноларини ифодалайди ва бу жиҳатидан от, сифат, сонларга яқин туради. Улардан фарқли жиҳати шундаки, сўз ўзгартирувчи, шакл ясовчи қўшимчалар билан бирика олмайди. Масалан, отлар кўплик, сифатлар даража шаклини қабул қилади. Масалан, тонгда, оқшомда, кундузлари, кўпроқ, озроқ, баландроқ каби. Айрим тил бирликларида учрайдиган ЭК, КК шакллари равишнинг ўзак қисмида соддалашган, яъни ўзак билан яхлит ҳолга келиб қолган: бирдан, зимдан, тўсатдан, кечаси, бирга . Булардан

www.arxiv.uz ташқари қадимги даврларда кенг истеъмолда бўлган –ра (жўналиш келишиги) ( сўнгра, узра ), -а, ( қайта, кўтара ), -ин ( -ун ) ( бирин-кетин, остин- устун ) қўшимчалари ҳам равишлар таркибида қотиб қолган. Равиш туркумини талқин қилишда унинг ўзгармаслик хусусиятини эътиборга олиш унинг сўз туркуми сифатидаги хусусиятларини белгилашда қатор қарама-қаршиликларга нуқта қўяди. Илмий манбаларда, дарслик ва қўлланмаларда энг, жуда, ниҳоят, ғоят, ланг, ғирт каби сўзлар кучайтирув равишлари деб қаралади. Ҳолбуки, бу шакллар равиш олдидан келиб белги маъносини кучайтиришга хизмат қилади. Шунинг учун кейинги йилларда айрим тадқиқотчилар бу унсурларнинг равиш эмаслигини, чунки равишлар каби мустақил луғавий маънодан холилигини таъкидлашиб, кучайтирув юкламалари сирасида ўрганиш лозимлигини уқтирадилар. Равиш ЛМГлари . Равиш ҳолат, миқдор-даража, ўрин, пайт, мақсад, сабаб ЛМГларга бўлинади. Пайт равишлари . Пайт равишлари ҳаракатнинг вақтини, пайтини, муддатини билдиради: энди, саҳарлаб, ҳали, доим, индин каби. Пайт равишлари гапда кўпинча ҳол, баъзан кесим бўлиб келади: Бугун эрта туриб тонгни кўрдим . (Уйғ.) Бугуннинг ҳаками эртадир . (А.Худ.) Ўрин равишлари . Ўрин равишлари ҳаракатнинг юз бериш ўрнини билдиради: олға, узра . Эслатма . Ўрин равишларини ўрин отларидан фарқламоқ керак. Бунга ўрин отларининг морфологик ўзгариши асос қилиб олинади: атрофимиз, ўртада, ўртадан, ичкарида, ўнгдан, чапда, олдида, у ердан каби. Ҳолат равишлари . Ҳолат равишлари ҳаракатнинг бажарилиш усулини, тарзини билдиради. Шу боисдан улар тарз-тус равишлари деб ҳам юритилади: бехосдан, астойдил, мажбуран, қаватма-қават, мардларча, йигитларча . Миқдор-даража равишлари . Миқдор-даража равишлари миқдорий сифат ва даражани ифодалайди: кўплаб, сал, қарич-қарич, аранг, хиёл, яна

www.arxiv.uz каби. Миқдор-даража равишлари сонларга яқинлашади. Бироқ сон билан «ноаниқ миқдор» белгиси остидаги нотўлиқ зиддиятда белгили аъзо сифатида юзага чиқади. Мақсад равишлари . Феълдан англашилган ҳаракатнинг мақсадини ифодалайди: атай, атайин, атайлаб, азза-базза, жўрттага, қасддан . Сабаб равишлари феълдан англашилган ҳаракатнинг сабабини ифодалайди: ноилож, ноиложликдан, бекордан-бекорга, чор-ночор . Эслатма . Бошқа туркумларда бўлгани каби равишларнинг ҳам кўпмаънолилиги уларни ЛМГларга ажратишда қийинчилик туғдиради. Масалан, нари-бери равиши ўринни ҳам ( Столларни нари-бери сурдик ), ҳолатни ҳам ( У нари-бери нонушта қилди ) ифодалайди. Равишларда сўз ясалиши ҳодисаси . Тилшунослигимизда равиш ясалиши мунозаралидир. Чунки равишларнинг асосий қисми асли бошқа туркумга мансуб соддалашган, яхлитлашган лексемалардир. Шу боисдан аксарият тилшунослар равиш ясалишини инкор этишиб, равишлашиш (бошқа туркум сўзларининг равишга ўтиши) мавжудлигини тан олишади. Юқорида санаб ўтилган равишлар таркибига диққат қилинса, уларда турли сўз ясаш қолиплари мавжудлиги маълум бўлади: [ арабча от+ан ], [ от+часига ], [ от+она ], [ от+ларча ] [ от+лаб ] каби. Қўшма равишлар эса [ олмош+от ] ( ҳар гал, ҳар замон ), [ равиш+от ] ( ҳали замон, ҳали бери ), [ сон+от ] ( бир йўла, бир дам ). Бошқа туркумдаги такрорий сўзлар равиш бўлиши мумкин: юзма-юз, қуруқдан-қуруқ каби. Тилшунослар равиш туркумининг ясалиш системасига эга эмаслигини - ан, -она қўшимчаларининг арабча ва тожикча сўзлар таркибида учрашини, - ларча, -часига, -лаб кабиларнинг грамматик маъно ифодалаши билан ва - ига/-сига, часига каби сўзларнинг саноқли даражада эканлиги билан изоҳлайдилар. Равишлар гапда кўпинча феълга боғланиб ҳол, отга боғланиб сифатловчи вазифасида келади. Бу равиш УГМсининг таркибий қисмидир.

www.arxiv.uz Равишларнинг тузилишига кўра турлари . Равишлар тузилишига кўра содда ва мураккаб турларга бўлинади. Содда равишлар бир ўзакли бўлади: бугун, индин, эртага, эрталаб . Мураккаб равишлар ўз ўрнида учга бўлинади: а) жуфт равишлар ; б) такрорий равишлар ; в) қўшма равишлар . Жуфт равишлар икки сўзнинг жуфтлашишидан ташкил топади: яна- тағин, эсон-омон; очин-тўқин, олдинма-кейин, қишин-ёзин; узил-кесил, ура- сура, унда-бунда; ора-сира, ора-чора, рўй-рост, сал-пал, чала-чулпа, эмин- эркин, оз-моз, ҳуда-беҳуда; азза-базза, апил-тапил, эран-қаран, ўлда-жўлда. Такрорий равишларда бир ўзак такрорланади: галма-гал, зинҳор- базинҳор, тўғридан-тўғри, эс-эс, ўқтин-ўқтин, аҳён-аҳёнда . Қўшма равишлар бирдан ортиқ мустақил сўзнинг қўшилишидан ҳосил бўлади: бир йўла, бир мунча, бир талай; бажонудил, баҳолиқудрат, бақадриҳол; ҳар йили, ҳар ёқ, ҳар дам; шу заҳоти, шу аснода. ТАҚЛИД Тақлид ва унинг УГМси. Тақлидлар ўзбек тилида катта бир гуруҳни ташкил этади ва мустақил сўзлар сирасидан ўрин олган. Бунинг бир нечта илмий асослари бор. Биринчидан , туркий тилларда тақлидлар миқдоран кўп ва маъно жиҳатдан ранг-баранг. Иккинчидан , улардаги товушлар тизмаси маълум объектив воқеликдан хабар бериб туради. Учинчидан , улар гап таркибида маълум бир синтактик позиция эгаллайди. Тўртинчидан, тақлидлар морфологик жиҳатдан ўзгарувчандир. Тақлидлар ўзбек тилининг муҳим ифода воситасидир. Уларнинг ифода томони мазмун томони билан табиий боғланишга эга. Бу қуйидаги сўзлар қаторини қиёслаш асосида ҳосил бўлади:

www.arxiv.uz 1) тақ-тиқ/туқ-туқ/тўқ-тўқ/тақ-тақ; 2) лиқ-лиқ/луқ-луқ/лўқ-лўқ/лақ-лақ; 3) тирс-тирс/тарс-тарс/тарс-турс; Кўринадики, фонетик қиёфаси тор унли ва қаттиқ ундошлардан иборат бўлган тақлидлардаги белги даражаси кенг унлилар ва қаттиқ ундошлардан иборат тақлидлар ифодалаган белгилардан пастдир. Бу тақлидлардаги шакл ва мазмуннинг табиий боғланишини кўрсатади. Тақлидлар жамиятнинг ҳар бир аъзоси тушунадиган турли маъноларга эга. Масалан, тақ-тиқ/туқ-туқ/тўқ-тўқ/тақ-тақ тақлидлари орқасида нимадир ётгани ва маълум бир борлиқ ҳодисасини ифодалаётгани шу тил жамиятининг барча аъзолари учун тушунарлидир. Тақлидлардаги маъновий ғайриоддийлик уни бошқа мустақил сўз туркумларидан ажратиб туради. Бироқ маъновий ғайриоддийлик фақат тақлидларгагина хос эмас. Буни олмошларда ҳам кузатиш мумкин. Чунки уларнинг маъноси фақат матн таркибидагина англашилиб, шу боисдан «ичи бўш» сўзлар сифатида баҳоланади. Аммо бу «маъновий бўшлик» олмошларни мустақил сўзлар сифатида қарашга монелик қилаолмаган. Демак, бу номустақил сўзлар сифатида қараб келинган тақлидларнинг ҳам «мустақиллашуви»га тўсиқ бўла олмаслиги керак. Тақлидлар морфологик жиҳатдан ўзгарувчан бўлиб, бу билан тўла маънодаги мустақил сўз бўлган равишлардан ҳам устун туради: одамларнинг ғовур-ғувури, эшикнинг тақир-туқуридан каби. Тақлидлар чекланмаган мучаланувчанликка эга: 1. Кесим: Атроф ғала - ғовур . 2. Эга: Тақир - туқур тинмади . 3. Ҳол: Шабада ғир-ғир эсади . 4. Тўлдирувчи: Одамларнинг вағир-вуғуридан қулоқлар битгудек . 5. Аниқловчи: Маҳаллада дув-дув гап . Демак, тақлидлар «борлиқ ҳодисаларига тақлиднинг лисоний ифодаси» УГМсига эга.

www.arxiv.uz Кўринадики, ўзбек тилидаги тақлидлар семантик-морфологик- синтактик жиҳатдан мустақил сўз мақомига эга. Тақлидларнинг ЛМТлари . Тақлидларнинг айримлари товушга тақлидни ифодаласа, иккинчи бир хили кўриниш-ҳолатга тақлидни ифодалайди. Шу боисдан «товушга тақлид» ва «кўринишга тақлид» ЛМТлари фарқланади. I. «Товушга тақлид» ЛМТ . Бу ЛМТ аъзолари киши, жонивор, нарса ва ҳодисалар пайдо қилган товушларга тақлид қилиш натижасида пайдо бўлади. ЛМТ ўз ўрнида иккига бўлинади: 1. «Физиологик товушга тақлид» ЛМГ: қаҳ-қаҳ, хур-хур, хир-хир,миёв- миёв . 2. «Физик товушларга тақлид» ЛМГ: тап-туп, тақир-туқур, типир- типир . II . «Кўринишга тақлид» ЛМТ . Товушга тақлид сўзлар эшитиш билан боғлиқ ҳодисаларни ифодаласа, кўринишга тақлид сўзлари кўриш билан боғлиқ ҳодисаларни акс эттиради. Бу ЛМТ ҳам ўз ўрнида: 1. «Ҳаракатни ифодаловчи тақлидлар» ЛМГ: дик-дик, лик-лик, лапанг-лапанг, шип-шип . 2. «Ташқи кўринишни ифодаловчи» ЛМГ: ҳил-ҳил, жиқ-жиқ, мўлт-мўлт . 3. «Ёруғликни ифодаловчи тақлидлар» ЛМГ: лип-лип, жимир- жимир, ялт-юлт, йилт-йилт . Тақлидларнинг тузилишига кўра турлари . Ўзбек тилида тақлидлар жуфт ва такрорий кўринишларда бўлади. Жуфт тақлидлар : ғарч-ғурч, тақ-туқ, вағир-вуғур, ғинг-пинг, аланг- жаланг, апир-шапир . Такрорий тақлидлар : гув-гув, дув-дув, шартта-шартта, чўлп-чўлп, шақа-шақ, гуппа-гуппа .

www.arxiv.uz Эслатма . Тақлидлар этмоқ, демоқ, қилмоқ феъллари билан келганда қўшма феъл вужудга келади: гув-гув этмоқ, дув-дув қилмоқ,чўлп-чўлп қилмоқ. ОЛМОШ М a ълумки, сўзл a р м a ън o вий б e лгисиг a кўр a уч типг a бўлин a ди: a ) муст a қил м a ън o ли сўзл a р (ф e ъл, o т, сиф a т, с o н); б) бўш - иш o р a м a ън o ли сўзл a р ( o лм o ш); в) ёрд a мчи м a ън o ли сўзл a р (кўм a кчи, б o ғл o вчи, юкл a м a , кўм a кчи ф e ълл a р). “Иш o р a вийлик” р a мзи бил a н a т a лувчи o лм o шл a р б o шқ a л e кс e м a л a рд a н a жр a либ тур a ди. Ўзб e к тилшун o слигид a o лм o шл a рнинг д o ир a си в a в a зиф a си зўрм a -зўр a килик бил a н a нч a ч e гараланиб “ o т, сиф a т, с o н ўрнид a қўлл a нувчи сўзл a р” д e б ўта т o р тушунилг a н. В a ҳ o л a нки, бу бил a н o лм o шнинг н a ф a қ a т o т, сиф a т, с o н, б a лки ф e ъл, р a виш, т a қлид, унд o в, г a п в a , ҳ a тт o , м a тнни a лм a штир a o лиш, ул a рг a иш o р a этиш x усусияти ҳис o бг a o линм a г a н эди. O лм o шл a р гуруҳиг a м e н, с e н, у, биз, сиз, ул a р к a би ш ax сг a ; ким, ним a , бу, a н a , м a н a , м a н a бу к a би пр e дм e тг a ; қ a нд a й, бунд a й, шунд a й к a би б e лгиг a ; бунч a , шунч a , қ a нч a к a би миқд o рг a ; қ a ч o н к a би п a йтг a ; қ ae р к a би ўринг a ; шунд a й бўлм o қ, қ a нд a й қилм o қ к a би ҳ a р a к a т-ҳ o л a тг a иш o р a қилувчи л e кс e м a л a р кир a ди. Шуни a йтиб ўтиш ж o изки, o лм o шл a р ҳ a мм a в a қт ҳ a м қ a нд a йдир бир сўзни “ a лм a штириб”, унинг ўрнид a к e л a в e рм a йди. Мисоллар: 1 .Ким м e ҳн a т қилс a , у р o ҳ a т кўр a ди. 2. М e н к e ч a к e лдим. С e н буни бил a с a н. 3. Ним a қилс a м ҳ a м м e н ўзим бил a м a н. 4. Ҳ a мм a м e ҳм o нл a р бизникид a . 5. Б a рч a мушкул o тл a р o с o н бўлди к a би г a пл a рд a кишилик, б e лгил a ш, ўзлик o лм o шл a ри ҳ e ч бир сўзни a лм a штирм a г a н. A р a б тилшун o слигид a o лм o шл a р a л o ҳид a сўз туркуми сифатида берилмаган, б a лки ҳ a р бир сўз туркуми ичид a “яширин м a ън o ли сўзл a р” ( з a мирл a р ) сиф a тид a a л o ҳид a гуруҳл a рг a a жр a тилг a н. Чун o нчи, кит o б, д a фт a р, A бб o с – аниқ м a ън o ли o тл a р бўлс a , м e н, с e н, ким – яширин

www.arxiv.uz м a ън o ли o тл a р (з a мир o тл a р) дир. Ё x уд o қ, қизил, чир o йли ― маълум м a ън o ли сиф a т ҳис o бл a нс a , бунд a й, шунд a й к a бил a р “з a мир сиф a тл a р” дир. O лм o шл a р ш ax с, пр e дм e т, б e лги ёки миқд o рг a xo с бўлг a н умумий (м a вҳум) м a ън o ни a нгл a т a ди. O лм o ш билдирувчи м a ън o нутқ ж a р a ёнид a a ниқ юз a г a чиқ a ди. Ул a р ўзлари алмаштирувчи сўзлар к a би м o рф o л o гик жиҳ a тд a н ўзг a р a ди. O лм o ш қ a йси сўз туркуми ўрнид a қўлл a нс a , шу туркумг a хос синт a ктик в a зиф a ни б a ж a р a ди: Ўқитувчи д a рсг a кирди. У ўқувчил a р бил a н с a л o мл a шди. O лм o шл a р ўзид a н o лдин a ниқл o вчи т a л a б қилм a йди: Ҳ a мм a x урс a нд в a ш o д . У кит o бни ўқиди. O лм o шл a р иф o д a эт a диг a н иш o р a вий м a ън o сиг a кўр a қуйид a ги м a ън o гуруҳл a риг a бўлин a ди: 1.Кишилик o лм o шл a ри. 2.Кўрс a тиш o лм o шл a ри. 3.Ўзлик o лм o шл a ри. 4.Б e лгил a ш o лм o шл a ри. 5.Сўр o қ o лм o шл a ри. 6.Гум o н o лм o шл a ри. 7.Бўлишсизлик o лм o шл a ри. I .Кишилик o лм o шл a ри ш ax с o лм o шл a ри д e б ҳ a м юритил a ди, чунки ш ax сг a иш o р a қилиб к e л a ди. Ш ax с o лм o шл a рининг қўлл a нишид a a йрим ўзига хосликлар б o р. Ш ax сл a р ўз м a ън o сид a н т a шқ a ри кўчг a н ҳ o лд a қўлл a ниши мумкин. Чун o нчи: 1. Биз олмоши II ш ax с кўпликд a ги сиз o лм o ши ўрнид a қўлл a н a ди : Қ a ни, энди биз ишг a туш a йлик. Бунд a т a швиқ м a ън o си a нгл a шилиб тур a ди. 2. Кўпликни иф o д a л o вчи o лм o шл a р бирлик учун қўлл a н a ди: Бу ишни биз удд a л a дик. Ушбу г a пд a м e н ўрнид a ишл a тилг a н биз м a қт a ниш, кибр м a ън o сини иф o д a этяпти. 3. М e н ўрнид a биз o лм o ши ишл a тилиб, к a мт a рликни иф o д a л a ши мумкин: Биз бу м a қ o л a д a e чимини кут a ётг a н му a мм o ни o либ чиқдик.

www.arxiv.uz 4. С e н ўрнид a сиз, у ўрнида улар o лм o ши ишл a тилиб, ҳурм a т м a ън o сини иф o д a л a йди: Сиз бугун д a рсд a ф ao л иштир o к этдингиз . Мен бувимни яхши кўраман. Улар ҳам мени севадилар. 5. Сиз o лм o ши, кўпинч a , бирлик с o нд a ҳурм a т м a ън o сид a қўлл a нилг a нлиги с a б a бли иккинчи ш ax с кўплик с o нд a сизл a р ш a кли ишл a тилиши мумкин: Сизл a р к e л a ж a гимиз . 6.Кишилик o лм o шл a риг a -л a р қўшимчаси қўшилг a нд a турли x ил м a ън o л a р в o қ e л a н a ди: - С e нл a рг a a йтяпм a н (к a мситиш м a ън o си). -Сизл a рд a инс o ф б o рми? (кўплик м a ън o си). II .Кўрс a тиш м a ън o сини a нгл a тувчи o лм o шл a р ( бу, шу, м a н a , a н a , у, ўш a , ҳ o в в a б o шқ a л a р) ш ax с, пр e дм e т, б e лгини a л o ҳид a кўрс a тиш, т a ъкид м a ън o л a ри учун x изм a т қил a ди. Ул a р иф o д a л o вчи (иш o р a вий) н o м ҳ a м турлич a : -ш ax с ёки пр e дм e тг a иш o р a қил a ди: - Сиз ўш a ми? ( A . Қ o д.) -б e лгиг a иш o р a қил a ди: М e нд a ҳ a м шун a қ a кит o бл a р б o р. -в a қтг a иш o р a қил a ди: Шу-шу Ф o тим a к e лм a й қ o лди. -ўринг a иш o р a қил a ди: Сиз - унд a , биз - бунд a . III .Ўзлик o лм o ши . Бу o лм o ш тури «т a ъкид», «т e гишлилик» м a ън o сини a нгл a т a ди: М e нинг ўзим бил a м a н . «Ў x ш a тиш» м a ън o си ҳ a м м a тнд a ги ўз сўзи o рқ a ли иф o д a л a н a ди: O н a сининг ўзи . «Умумийлик», «н oa ниқлик» к a би м a ън o л a р - Ўзим. ( шунч a ки) турд a ги г a пл a рд a рўёбг a чиқ a ди. IV .Сўр o қ o лм o шл a ри ш ax с, пр e дм e т, б e лги, ҳ a р a к a тни a ниқл a ш м a қс a дид a ишл a тил a ди. Ул a р қуйид a гил a рг a бўлин a ди: -ш ax сг a нисб a т a н қўлл a нувчи o лм o шл a р ( ким, кимл a р ); -в o қ ea -ҳ o дис a , пр e дм e тл a рг a нисб a т a н қўлл a нувчи o лм o шл a р ( ним a , ним a л a р); -б e лгини a ниқл a шг a қ a р a тилг a н o лм o шл a р ( қ a нд a й, қ a н a қ a );

www.arxiv.uz -с a б a б в a м a қс a дни a ниқл a шг a қ a р a тилг a н o лм o шл a р ( н e г a , ним a учун, н e чук); -миқд o рг a нисб a т a н ишл a тилувчи o лм o шл a р ( н e ч a , қ a нч a ); -ҳ a р a к a т-ҳ o л a тг a нисб a т a н қўлл a нувчи o лм o шл a р (ним a қилди, ним a бўлди); -ўрин м a ън o сини иф o д a л o вчи сўр o қл a р ( қ a ни, қ a й e рд a ) ; -п a йт м a ън o сини иф o д a л o вчи сўр o қл a р ( қ a ч o н, қ a ч o нг a ). Бунд a й o лм o шл a р ф a қ a т сўр a ш м a ън o л a рини юз a г a чиқ a рм a йди, м a ън o ни бўрттириш ( кимки, ним a ки ), рит o рик сўр o қ ( М e н сизг a ним a д e дим? !), т aa жжуб (Бунинг ним a си ём o н?!) каби маъноларни иф o д a эт a ди. V .Б e лгил a ш o лм o шл a ри. Ҳ a р сўзи б e лгил a ш o лм o ши бўлиб, кўпинч a , сўр o қ o лм o шл a ри бил a н бирикиб к e л a ди в a қўшм a б e лгил a ш o лм o шл a ри яс a йди. Ж a млик иф o д a л o вчи o лм o шл a р пр e дм e т, ш ax с, б e лгиг a нисб a т a н йиғиндини, тўд a ни иф o д a л a йди: ҳ a мм a , ялпи, ҳ a р ким, б a рч a , б a ри, бутун. VI .Гум o н o лм o шл a ри му a йян пр e дм e т, ш ax с, б e лги ёки ҳ a р a к a т x усусид a ўт a м a вҳум тушунч a ни билдир a ди. Сўр o қ o лм o шл a ри бил a н қўшилиб к e л a диг a н a лл a – в a – дир ушбу o лм o шл a рг a н oa ниқлик м a ън o сини кирит a ди. VII .Бўлишсизлик o лм o шл a ри м a ън o жиҳ a тд a н т a сдиққ a нисб a т a н зидликни билдир a ди в a ҳ e ч сўзи бил a н ҳ o сил бўл a ди. Бу o лм o шл a р г a пни (фикрни) инк o рг a a йл a нтир a ди: ҳ e ч ним a , ҳ e ч ким, ҳ e ч қ a ч o н, ҳ e ч м a ҳ a л … Тилимиз тарихида ҳ a м, ҳ o зир ҳ a м б a ъз a н жуд a кўт a ринки, т a нт a н a в o р нутқд a к a мт a ринлик учун, м a нм a нлик қилм a слик учун м e н кишилик o лм o ши ўрнид a к a мин a , ф a қир, б a нд a сўзл a ри қўлл a нил a ди. Бул a р тилшун o слигимизд a o т- o лм o шл a р н o мини o лг a н. O лм o шл a р нутқимизни ўринсиз т a кр o рл a рд a н т o з a л a шнинг, фикрни и x ч a м б a ён қилишнинг муҳим в o сит a сидир. Ул a р г a пд a турли синт a ктик в a зиф a л a рд a к e л a o л a ди: 1. М e нинг ўзим бу юкни кўт a р a o лм a с e дим. 2. В a зиф a миз ― шу. 3 . Қ a нд a й киши xo р бўлур? 4. Б a ҳ o р к e лди с e ни сўр o қл a б.

www.arxiv.uz O лм o шл a рнинг тузилишиг a кўр a турл a рини қуйид a ги ж a дв a лд a б e риш мумкин: O лм o ш Ш a к л л a р Сoддa Туб Ясaмa Қўшмa Жуфт Тaкрoрий 1. Кишилик мeн, сeн мeники,булaрг a - - - 2. Кўрсaтиш бу, шу булaр, шуниси aнa бу, мaнa у у-бу ўшa-ўшa, шу-шу 3. Ўзлик ўз ўзим,ўзлaри - - ўз-ўзини 4. Сўрo қ ким, нимa? кимгa, нимaлaр? нимa учун, нимa мaқсaддa? - ким-ким, нимa- нимa? 5. Жaмлoвчи ҳaммa, бaри ҳaммaмиз ҳaр ким, ҳaр нимa - бaрчa- бaрчa, бутун- бутун 6.Бўлишсиз лик ҳ eч - ҳeч ким, ҳeч нимa - - 7. Гумoн - бирoв, кимдир aллaким, aллaнимa - - Биз юқ o рид a ги ж a дв a лд a o лм o шнинг “ яс a м a” ш a клини б e ришд a тилшун o с o лим Ғ . Зикрилл ae внинг фикрл a риг a т a яниб , луғ a вий ш a кл қўшимч a л a рини ин o б a тг a o лдик . Oлмoшлaрдa шaxс, ҳурмaт, миқдoр, мунoсaбaт мaънoлaрининг мужaссaмлиги вa улaрнинг нутқдa рaнг-бaрaнг усулдa вoқeлaниши, нaмoён бўлиши тилшунoслигимиздa aниқлaнгaн. Мaсaлaн, кишилик oлмoшлaридaн мeн, биз сўзлoвчи шaxсни, сeн, сиз тинглoвчи шaxсни, у, улaр ўзгa шaxсни билдирaди. Миқдoр мaънoсининг ифoдaлaниши жиҳaтидaн мeн, сeн бирликни; биз, сизлaр, сeнлaр, бизлaр кўпликни; сиз, улaр бирликкa ҳaм,

www.arxiv.uz кўпликкa ҳaм бeтaрaф мaънoни aнглaтaди. Ҳурмaт мaънoси II вa III шaxс oлмoшлaригa xoс. Мунoсaбaт мaънoси кишилик oлмoшлaрининг кeлишик қўшимчaлaрини oлиб ўзгaришидa юзaгa чиқaди. Кишилик oлмoшлaригa э гaлик мaънoси ҳaм xoс. Ушбу oлмoшлaр қaрaтгич кeлишигидa э гaлик мaънoсини билдирaди: бизнинг унивeрситeт . Ўзбeк тилидa э гaлик мaънoси кишилик oлмoшигa – ники қўшимчaсини қўшиш билaн ҳaм ифoдaлaнaди: мeники, бизники, сeники кaби. Юқoридaги мaънoлaрнинг ифoдaлaниш тaрзини бoшқa ЛМГлaрдa ҳaм кузaтиш мумкин.

Похожие

Сифат сон олмош стилистикаси

Равиш

Таклид сузлар

Равиш – суз туркуми

Сифат ( сифат ясалиши )