Нутқ товушлари ҳақида тушунча - Лингвистика - Рефераты

Нутқ товушлари ҳақида тушунча

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Нутқ товушлари ҳақида тушунча Режа: 1. Нутқ товушларининг табиатдаги бошқа товушлардан фарқи . 2. Товуш ва ҳарф. 3. Унли товушлар таснифи. 4. Ундош товушлар таснифи. 5. Талаффуз меъёрлари.

Мулоқот – инсонларнинг ўзаро муносабати, ахборот алмашиниши ва бир-бирига рухий таъсир этиш жараёнидир. Касбий мулоқот эса умумий мулоқотнинг таркибий қисми ҳисобланади. Шундай касблар борки, уларни мулоқотсиз ва ижтимоий муомала нутқисиз тасаввур этиб бўлмайди. Шу боис мулоқот ва ижтимоий муомала нутқ маҳоратини эгаллаш айниқса, адабиётшунос, санатшунос, психолог, ва бошқа касблар ходимлари учун жуда ҳам муҳимдир. Касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқининг самарадорлиги кўп жиҳатдан унинг психологик томондан тўғри ташкил этилганлигига, мулоқот субъектлари сифатида нутқ сўзловчи ва тингловчи қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши ва бир қатор омилларга эътибор қаратишига боғлиқдир: - нутқда мантиқийлик, қатьийлик ва жозибадорлик; - бошқаларни тинглаш маданияти; - хатти-ҳаракатларнинг, мимиканинг нутқ сўзловчи фикри билан мутаносиблиги; - мулоқот муҳити – хона ёки аудитория жиҳозларига қўйиладиган талаб ва ҳ.к. Фиқримизча, ижтимоий муомала нутқи сўзловчи ва тингловчи ўртасвдага бевосита боғловчи воситадир. Нутқда нафас, талаффуз, товуш, урғу, дикция, интонация, пауза (тўхтам), урғу ва мимика сингари нутқий техника омиллари катга аҳамиятга эга. Аниқ ва бурро талаффуз товушнинг аниқ ва жаранглаб чиқипш, оҳанги, тембри, унинг гоҳ пасайиб, гоҳ баландлашиб туриши тингловчини бефарқ қоддирмайди, тингловчининг диққатини ўзига қаратади, зериктирмайди ва кайта тақрорлаишинг оддини олади. К#йга сўраш эса, одатда, нутқ сўзловчида шубҳа уйғотади ва эътиборсизликни акс этгаради. Урғу тингловчининг эътиборини маълум бир фикрга, гап таркибидаги аҳамиятли сўзга хизмат қилади. Урғу кўпроқ риторик саволларда самарали қўлланилади.

Сўзлар фақатгина ахборот ва маълумот ташувчи эмас, балки бошқа психологик вазифаларни ҳам бажаради. Яъни маълум бир лексик воситаларсўз, сўз бирикмаси ва гап касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқининг бошланишига, давом этишига ва ҳатго тугатилишига сабаб бўлиши мумкин. Касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқини бошлашга хизмат қилувчи лексик юситалар: "Нимадандир безовта кўринасиз?" "Нимадандир хафамисиз?". "Жуда хурсанд кўривасиз?" Касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқини давом эттиришга хизмат қилувчи лексик воситалар: "Сизни тушунаман..." "Давом этинг, давом этинг. Бу жуда қнзиқ..." "Мумкин бўлса, батафсилроқ..." "Бундай бўлипга мумкин эмас!" Қуйидаги муносабатлар ва жумлалар касбий нутқий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқинингчекланишига ёки тугатилипшга олиб келиши мумкин: I. Буйруқ, кўрсатма. "Яна бир қайтаринг!". "Секинроқ гапиринг ". "Мен билан бундай (оҳангда) гаппашманг!" II. Огоҳлантнриш, таҳднд, ваъда: "Яна бир бор такрорланса-тамом". "Ўзингизни босинг, фақат шундагина мен сизни диққат билан тииглаиман ". III. Ўргатиш, маслаҳат беринг: "Бу нотўғри ". "Сиз бундай йўл тутмаслигишиз керак ".

IV. Танқид, айблаш, норозилик: "Сизнинг ҳаракатларингиз-нодонлик". "Мен сиз билан бошқа баҳслашмайман". "Шундай бўлади деб огоҳаантирган эдим ". V. Тинчлантириш, ҳамдардлик: "Бу каби ҳиссиёт менга ҳам таниш ". "Ҳамма ҳам хато қилади ". "Биз сизни қўллаб-қувватпаймш ". VI. Муаммодан четлапшш, эътиборни бошқа томонга буриш, ҳазил: "Нега буни миянгиздан (каллангиздан) чиқариб ташламайст?" "Келинг, бошқа мавзуда суҳбатлашашшк ". Ҳар иккала нотиқ нутқининг мазмун-моҳияти бор. Лекин оддий тингловчининг ёдда сақлаши ва тушуниши жиҳатдан иккинчиси эътиборлидир. Касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқининг жозибали ва руҳий таъсирчан бўлиши шуки омилга боғлиқ. Нутқ жараёнида яна шунга риоя этилмаса, мақсадига эришолмайди. Бу нутқ сифатлари ва нутқ техникасидир. Нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, софлиги, таъсирлилиги, жўялиги, бойлиги, ифодавийлиги, соддалига, қисқалиги талаб этувчи омиллар унинг сифатини ташкил этса, овоз, нафас, пауза, интонация, дикция, урғу нутқ техникасини ташкил этади. Ана шу нутқ техникаси воситаларини амалда тўла ва ўринли қўллай билмаган нотиқнинг касбий мулоқоти ва ижтимоий муомала нуткд самарасиз бўлади. Касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқи пайтида нотиқ билан тингловчилар ўртасвда бир-бирини тушуниш ва яқинлж анча жонли бўлиши лозим. Ўзини тугаши, характери, сўзлаш манераси, фиқр юритиш усули- қайси бири бўлишидан қатьий назар, тангловчилар уни ёқгариб қолишлари керак. Ўзини жозибали сўзи билан суйдира олиш, тингловчида кайга учраяшш иштиёқини уйғотиш билан хайрлапшш нотиқ касбий мулоқоти ва ижшмоий муомала нутқининг муваффақиятининг гаровидир.

Юқоридагалардан келиб чиққан ҳолда айтшп жоизки, касбий мулоқот ва ижтимоий муомала нутқини энг муҳим талабларидан бири нотиқлик маҳорати ва тинглаш қобшшятидир. Зотан, таниқли ҳуқуқшунослар, файласуфлар, социологлар, маънавиятшунослар, педагоглар ва психологларнинг нуқтаи назарича, ўз-ўзини тингловчи сифатида такомиллаштириш – мутахассисликка кўйилган биринчи қадам. Тинглаш фаолияти нутқ сўзловчи фикрларини тушунишга ўз навбатида касбий мулоқотни самарали олиб боришга қаратилгандир. Тинглаш-оғир ва машаққатли машғулот. Нутқни тинглаш давомида аксарият ҳолларда тингловчилардан айримлари тез-тез савол бериб такрор сўрашга мажбур бўлади. Бу эса касбий мулоқотга ва нутққа салбий таъсир кўрсатади. Саволларнинг кўп бўлиши мавзунинг тингловчилар томонидан зўр қизиқиш билан яхши қабул қилинганини англатади. Одатда, икки ҳолатда савол берилмайди: касбий мулоқот ёки ижтимоий муомала нутқи мавзуси тўла ўзлаштирилганда ёки ҳеч нарса тушунилмаганда. Тингловчилар ҳам ўз билими, савияси, дунёқараши, қизиқишидан келиб чиққан ҳолда мурожаат қилишади, шу сабабдан, нотиқлар дилини оғритмасдан, ишончини қозониб жавоб бериши керакки, токи даврада ёки аудиториядаги тингловчиларда нохуш кайфият пайдо бўлмасин. Тингловчилар ўз характери ва мақсадга кўра савол беришади: баъзилари ниманидир ўрганиш, билиш учун, баъзилари нотиқни синаш учун, бошқа бири эса, ўзини кўрсатиш учун савол беради. Шунинг учун ҳам касбий мулоқот соҳиби ёки нотиқ нутқ пайтида ҳар қандай сўзга, ҳар қандай ҳолатга тайёр туриши керак. Раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, ўзгаларни инонтириш қобилиятининг аҳамияти ва зарурияти мамлакатимиз ва бутун жаҳон миқёсидаги мураккаб мафкуравий жараёнлар билан ҳам белгиланади. Тараққиётнинг асосий шарти мамлакатдаги барқарорликдир. Давлат ва жамиятдаги барқарорликни сақлашнинг бош омили эса турли гуруҳ, ташкилот ва давлатлар томонидан уюштирилаётган мафкуравий хуружлардан одамларни асрашдан иборат. Инсон онги ва қалби учун кураш

кечаётган шароитда ҳар бир раҳбар зиммасига у давлат ва жамият бошқаруви тизимида ишлайдими ёки бирон-бир корхонани бошқарадими, бундан қатъи назар, фуқароларимизни халқимизнинг асл манфаатларини ифодалайдиган ҳаққоний миллий ғоямиз билан қуроллантириш вазифаси ҳам юклатилган. Ўзбекистон Президенти И.Каримов “Независимая газета” (Россия) муҳбирининг “рангли инқилоб”лар ва Ғарбнинг Ўзбекистондаги вазиятга таъсири ҳақидаги саволларига жавоб берар экан четдан таъсирдан кўра ички омиллар муҳимроқ эканлигини таъкидлаб шундай деган эди: “...Ҳукуматнинг аҳоли билан алоқаси қанчалик мустаҳкам экани, улар ўртасида мулоқотнинг мавжуд ёки йўқлиги ҳам ғоят муҳим аҳамият касб этади. Энг ёмони, ҳокимият билан халқнииг муносабати кар билан соқовнинг “сўзлашуви”ни эслатадиган ҳолатдир. Бундай вазият маъсулиятни змммасига олган ҳокимият билан уни сайлаган халқ ўртасида вужудга келмаслиги керак” («Халқ сўзи». 2005 й. 19 январь). Демак, замонавий раҳбар учун касбга оид билимларнинг, хўжалик ишларини юритиш маҳоратининг ўзи камлик қилади. У тарғибот-ташвиқот ишларининг ўзига хос қонун-қоидаларни билиши,одамлар билан мулоқотда уларни қўллай билиши ҳам лозим. Ва аксинча, одамларнинг онгини ўзгартириш, уларни олий мақсадлар сари йўналтириш каби мураккаб ижтимоий вазифаларни уддалай олмаган киши раҳбарлик лавозимини эгаллаши мумкин эмас. Мамлакат ва халқ тақдири, амалга оширилаётган ислоҳотлар самараси биринчи навбатда раҳбар кадрларнинг савиясига, уларнинг замон ва тараққиёт талабларига нечоғлик жавоб бера олишига боғлиқ. Энг муҳим талаблардан бири эса нотиқлик маҳоратини эгаллаш, жонли сўзнинг таъсир кучидан фойдалана билишдир. Шунинг учун ҳам Президентимиз Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясидаги нутқида: “Ўз фикрини мутлақо мустақил, она тилида равон, гўзал ва лўнда ифода эта олмайдиган мутахассисни, авваломбор, раҳбар курсисига ўтирганларни бугун тушуниш ҳам. оқлаш ҳам қийин”, – дея алоҳида

таъкидлаган эди (И.А.Каримов. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6жилд. – Т.: Ўзбекистон, 1998 йил, 331-бет.). Нотиқлик санъатининг яхши эгаллаган раҳбар сўз қудратидан фойдаланиб, одамларни ўзига қарата оладиган ҳақиқий йўлбошчига айлана олади. Бу эса, юқорида айтганимиздек, осон иш эмас. Римнинг буюк нотиғи Цицерон шундай деган эди: “Сухандонлик шундай сифатки, унга осонликча эришиб бўлмайди ва у жуда кўп билим ва меҳнатдан туғилади”. Бу сўзлар ҳеч қачон ўз долзарблигини йўқотмайди. Нотиқлмк назариясини билиш, одамлар психологиясини ўрганиш, нутқ сўзлашни доимий машқ қилиш ва сўз устида жиддий ишлаш одамларга таъсир ўтказиш, уларнинг диққатини жалб этиш имкониятини беради. Одамларни мажбур этиш уларни инонтиришдан кўра осонроқ. Шунинг учун айрим раҳбарлар одатда мажбурлаш орқали одамларни ўз иродаларига бўйсундиришга ҳаракат қилишади. Бироқ ишонтиришнинг мажбурлашдан кўра афзал жиҳатлари бениҳоя кўп. Ўрта одам унинг қўрқув ва манфаатпарастлик туйғуларига таъсир ўтказилаётган пайтдагина буйруққа қулоқ тутади ва унга амал қилади. Уни қўрқитишни ёки шахсий манфаат орқали ўзингизга мойил қилишни тўхтатганингиз ҳамоноқ у сизнинг таъсирингиздан халос бўлади ва сиз энди уни ўзиродангизга бўйсундира олмай қоласиз. Шунинг учун куч билмас таъсир ўтказиш вақтинчалик ҳолатдир. Ишонтириш эса инсон ақл-тафаккури устидан ҳукмронлик қилиш имконини беради ва доммийлик хусусиятига эга. Агар сиз ўз фикрларингизни ўзга кишининг онгига сингдирсангиз, улар ўша одамнинг ўз шахсий фикридек хатти-ҳаракатларини йўналтирувчи кучга айланади ва оқибат ўлароқ у сизнинг доимий таъсирингиз остида қолади. Тақдир тақозоси билан ўзгаларни ўз фикрига инонтиришга эришган раҳбар эгаллаган лавозимидан кетса ҳам, унинг бошлаган эзгу ишлари давом этади. Америкалик сиёсатчи ва бизнесмен Д.Уэбстер шундай деган эди “Менда бор бўлган барча нарсани олиб қўйинг. Менга сўзлаш қобилиятимни қолдирсангиз бас. Шунда мен тез орада барча йўқотган нарсаларимни қайта

қўлга киритаман”. Беҳуда айтилмаган гап. Бy эътироф ортида катта ҳаётий тажриба, тинимсиз изланиш турибди. Зеро, “Шунда одам оломон бўлиб, ҳар лаҳзада серкага эҳтиёж сезиб эмас, аксинча, ўз ақли, ўз тафаккури, ўз меҳнати, ўз маъсулияти билан, онгли тарзда, озод ва ҳур фикрли инсон бўлиб яшайди. Бундай одамлар уюшган жамиятни, улар барпо этган маънавий-руҳий муҳитни сохта ақидалар, бақириқ-чақириқлар, ҳавойи шиорлар билан асло бузиб бўлмайди. Уларни ўзлари ақл-идрок ва қалб амри билан танлаб олган ҳаётий мақсадлардан чалғитиб ҳам бўлмайди” (И.А.Каримов. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. – Т., Ўзбекистон, 1999, 97-бет).

Похожие

Нутқ товушлари

Нутк товушлари таснифи

Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари

Фонетика. Нутк товушлари. Унли ва ундош товушлар

Шавкат Рахматуллаев-атоқли тилшунос. Тилшунослигимиз жонкуярининг фонетика ва фонологияга оид ғоялари