Нутқ товушлари - Лингвистика - Рефераты

Нутқ товушлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Нутқ товушлари Режа: 1. Нутқ маданияти мезонлари 2. Нутқнинг аниқлиги, синонимларни роли

Инсон турли хил товушлар гирдобида яшайди. Шлиссербург қалъасида маҳбусларини сокинлик, яъни жимжитлик билан жазолашган экан. Узоқ жимжитликка инсон бардоши дош бера чирсиллаши, чигиртканнинг чириллаши, қушларнинг сайраши, мусиқа оҳанги сингари турли туман товушлар инсонни жим – житлик балосидан асрайди. Шу билан бирига инсонинг ўзи ҳам товушлар чиқаради. Инсон товуши, яъни нутқ товушлари табиатдаги бошқа товушлардан нима билан фарқ қилади? Нутқ товушлари тадиатдаги бошқа товушлардан маъно билдиришига кўра фарқ қилади. Нутқ товушлари нутқ узвлари ёрдамида намоён бўлади. Нутқ узвлари талаффуз аппарати, нафас узвлари, бўғиз, томоқ бўшлиғи, оғиз бўшлиғи, бурун бўшлиғиданташкил топади. Нутқ узвлари фаол нутқ узвларига ва нофаол нутқ узвларига бўлинади. Фаол нутқ узвларига лаб, кичик тилча, юмшоқ танглай, товуш пайчалари киради. Нофаол нутқ узвларига эса қаттиқ танглай, милк ва тишлар киради. Нутқ товушлари аввало 2 га бўлинади: унли товушлар, ундош товушлар. Ундан, яъни овоздан ташкил топган товушлар унли товушлардир. Маълумки, биз талаффуз қиладиган товушларни ёзувда ҳарфлар билан ифодалаймиз. Унли товушлар таснифи Ўзбек тилида олтита соф унли товуш бўлиб, улар ёзувда қўйидагича ифодаланган: и, э, а, у, ў, о. Унли товушлар учта манбага кўра тасниф қилинади: пайдо бўлиш ўрнига кўра иккига бўлинади: олд қатор,орқа қатор. Олд қатор унлиларга и, е, а унлилари, орқа қатор унлиларга эса у, ў, о унлилари киради. Лабларининг иштирокига кўра унлилар икиига бўлинади: Лабланмаган унлилар, лабланган унлилар. Барча олд қатор унлилари, яъни и, е, а унлилари лабланмаган унлилардир, чунки уларнинг талаффузида лаблар фаол иштирок этмайди. Барча орқа қатор унлилари, ъни у,ў,о унлилари эса лабланган унлилардир. Чунки уларнинг талаффузида лаблар фаоллашади. Соф унлилардан ташқари яна тўртта ёлашган унлилар мавжуд: я,е,ё,ю. Уларда 2 та товуш бир ҳарф билан ифодаланган я (й+а), е (й+е), ё(й+о), ю(й+у).

Ундош товушлар таснифи Ундош товушлар пайдо бўлиш ўрнига кўра аввало 3 га бўлинади: 1. Лаб ундошлари: б, п, в, ф, м 2. Тил ундошлари. Тил ундошларининг ўзи тўртга бўлинади: А) тил олди: т,д, с, з, ш, ж, ч, л, н, р: Б) тил ўрта: й В) тил орқа: к, г, нг Г) чуқур тил орқа: қ, ғ, х 3. бўғиз ундоши: ҳ Пайдо бўлиш усулига кўра ундошлар иккига бўлинади: портловчилар, сирғалувчилар. Талаффуз қилиш жараёнида ўпкадан чиқаётган ҳаво оғиз бўшлиғида тўпланиш натижасида портлаб чиқса портиловчи ундошлар дейилади. Ўпкадан чиқаётган ҳаво оғиз бўшлиғида тўпланмай, сирғалиб чиқса сирғалувчи ундош дейилади. Портловчилар: б,п,м,т,д,ж,ч,к,л,н,р,қ,ғ Сирғалувчилар: в,ф,с,з,ж,ш,й,х,ҳ Овознинг иштирокига кўра ундошлар 2 га бўлинади: Жаранглилар: б,д,з,в,г,ж,й,л,н,р,м Жарангсилар: п,т,с,ф,к,ш,ч,қ,х,ҳ Демак, жарангли ундошларнинг кўпчилиги ўзининг жарангсиз жуфтига эга: б, в, д, з, г, ж, ғ, й, л, н, р, м - - п, ф, т, с, к, ш, ч, қ, - - - - - - х, ҳ жарангли ундошлар талаффузида кўпинча сўз охирида, баъзан сўз ўртасида ҳам жарангсизлашади, яъни ўзининг жарангсиз жуфтига айланади: одоб, рубоб, жавоб, савод, мурод, одоб, ибтидоий, тузсиз, барг, педагог, ғижжак. “ъ” белгиси 2 хил вазифа бажаради: ўзидан олдинги унлини узайтиради: шеър, феъл, маъно, ваъда: унлини ундошдан ажратади: санъат, масъул, даъво. “ъ” белгиси тушуриб қолдирилса, маънони ўзгартириб юбориши мумкин: даъво – даво, шеър – шер, санъат – санат, саръат – сурат. Сўз охирида қатор келган ундошлардан бири талаффузида тушиб қолади: дўс(т), гўш(т), Тошкен(т), Самарқан(д), хурсан(д).

Қўшалоқ ундошлардн бири туширилса, маъноси ўзгарадиган сўзлар гуруҳи мавжуд: машшоқ – машоқ, ушшоқ – ушоқ, қаттиқ – қатиқ. Талаффузида й ундоши ортирилиши мумкин оила (ойила), театр (тейатр). Росмана талаффуз қилинадиган, лекин ёзилмайдиган унлилар мавжуд зеҳн (зеҳин), қисм (қисим), фикр (фикир), илм (илим). Нутқ маданияти мезонлари Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади. Нутқ маданияти сўзловчи ёки ёзувчи томонидан шакллантирилган матннинг ташқи кўриниши бўлиб фақат лисоний ҳодиса эмас, балки инсоннинг ички кечинмалари билан боғлиқ руҳият ва нафосат, ҳодисаси ҳам ҳисобланади. Нутқнинг қуйидаги мезонлари мавжуд: нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқлийлиги, софлиги таъсирчанлиги. Нутқнинг тўғрилиги Нутқнинг тўғри бўлиши асоссий мезон ҳисобланади. Чунки нутқнинг тўғри тузилган бўлиши сўзловчи ва тингловчининг, шунингдек ёзувчи ва китобхоннинг бир бирларини тез ва осон тушунишларини таъминлайди. Агар нутқ тўғри бўлмаса, аниқ ҳам, мантиқий ҳам, таъсирчан ҳам бўла олмайди. Нутқнинг тўғри бўлиши энг аввало унинг адабий тил меъёрларига мувофиқ келишидир. Айниқса, нутқнинг тўғри бўлиши урғу ва грамматик меъёрга амкал қилишни тақазо этади. Масалан, урғу ўзбек тилида кўпинча сўзнинг охирги бўғинига тушади. Қўшимча қўшилиши билан урғу ҳам кўчади: талабаларимизга. Лекин урғу олдинги бўғинга кўчган ҳолатлар ҳам мавжуд. Жумладан феъл, равиш ва айрим олмошларнинг турида урғу

олдинги буғинда бўлади: келди , ҳамма, барча, қушча (ақлинг йўқ), йигитча (қарияга нисбатан). Урғу 3 та вазивани бажаради: сўзни шакллантиради, бошқа сўздан чегаралайди, маъно фарқлайди. Сўзга алоқадор урғунинг тури сўз урғуси дейилади. Масалан, урғуси нотўғри қўйилса, маъно ўзгарадиган сўзлармавжуд: атла / с – а / тлас, олма / – о / лма, йиғма / – йи / ғма, қўлла / р – қў / ллар, ишла / р – и / шлар, янги / – я / нги, ҳози / р – ҳо / зир. Сўз урғусидан ташқари мантиқ урғуси ҳам мавжуд бўлиб, нутқнинг тўғрилигини таъминлашда унинг ҳам аҳамияти каттадир. Мантиқ урғусини олган сўз ҳамиша кесимнинг олдида жойлашади. Тингловчига етказилиши шарт бўлган сўзга алоҳида урғу берилади, яъни бўрттирилади. Мен кутубхонага кеча бордим. Кутубхонага кеча мен бордим Бундан ташқари маънони кучайтириш учун хизмат қиладиган, эмфатик урғу ҳам мавжуд: Кааатта бино, узууун кўча, чирооойли қиз. Демак, талаффузда урғуга алоқадор меъёрларни ҳам сақалаш лозимдир. Грамматик меъёрларга ривоя қилиш деганда гап тузиш қоидаларидан тўғри фойдаланиш, ўзак ва қўшимчалар ўртасидаги боғлиқликни таъминлаш, эга кесим мослигига эришиш, иккинчи даражали бўлакларнинг бош бўлакларга боғланишнинг қонуниятлариға эътибор бериш кўзда тутилади. Демак, тил хазинасидан керакли сўз, керакли грамматик шаклларни танлаш ва ўз ўрнида ишлатиш, яъни нутқнинг тўғри тузилишига эришиш Нутқнинг аниқлиги, синонимларни роли. Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади.

Аниқлик ҳам нутқнинг етакчи мезонларида ҳисобланади. Агар нутқнинг тўғрилигини таъминлашда лисоний меъёрлар муҳим ўрин тутса, нутқнинг аниқлигига ташқи факторлар ҳам таъсир кўрсатади. Аниқлик дейиоганда табиат ва жамиятдаги нарса ва ҳодисалар билан уларнинг атамаси орасидаги мутаносиблик тушунилади. Агар инсон тафаккури, билимлари сўзда аниқ ифодаланмаган бўлса, у тингловчига тушунарсиз бўлиб қола беради. Мақсад – айтилган фикрнинг тингловчига тушунарли бўлишигаэришишдан иборатдир. Шу нуқтаи назардан ушбу мезон нутқ маданиятининг зарур шартидир. Демак, аниқлик сўзнинг ифодаланаётган воқеаликка тўла мувофиқ келишидир. Номувофиқлик эса нутқий ғализликка олиб келади. Нутқнинг аниқлигини таъминлашда қуйидаги лисоний ҳодисаларга кўпроқ аҳамият бериш лозим. Синонимларнинг роли Ўзбек тилида синонимларнинг имконияти кенг. Синонимлар маъносига кўра иккига бўлинади: тўлиқ синонимлар маъновий синонимлар. Тўлиқ синонимлар маъносида ва қўлланишида бир биридан фарқ қилмайдиган, яъни бирининг ўрнига иккинчисини қўллаш мумкин бўлган синонимлардир: космос – фазо, тилшунослик – лингвистига, поэма – достон. Тўлиқ синонимлар бошқа тиллардан сўз олиш ҳисобига пайдо бўлади. Маъновий синонимларда эса сўзлар бир биридан нозик маъноси билан фарқ қилади: нам, хўл, шалаббо хўллик даражаси ҳар хил. Уларни бирининг ўрнига иккинчисини ишлатиш мумкин эмас. Синонимлар қўлланишига кўра услубий синонимларга ажратилади: офтоб – қуёш, кўклам – баҳор, ташриф буюрди – келди. Шунингдек, иборалар ҳам бир бирига синоним бўлиб келиши мумкин: оғзи қулоғида – боши кўкка етди – оғзининг таноби қочди. Иборалар сўзга синоним бўлади: тишини – тишига қўйди – чидади. Фақат сўз ва иборалар синоним бўлиб қолмасдан қўшимчалар ҳам синоним бўла олади: унумли серунумунумдор.

Шунигдек, сўз ва июораларни тўғри қўллаш, айниқса кўп маънолилик имкониятларидан кенг фойдаланиш, ҳар бир маънони ўз ўрнида қўллаш нутқнинг аниқлигига хизмат қилади. М: Бўйи мендан каттароқ. Катта сўзининг ўрнига баландроқ сўзини ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Демак, аниқлик аввало ўзбек тилини чуқур билишни, шу билан бирга уни қўллаш доирасини ҳам пухта ўрганишини талаб этади.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Barkamol avlod orzusi. T., “Sharq”, 1999. 2. I. A. Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O`zbekiston”, 2000. 3. R. Qo`ng`urov va b. Nutq madaniyati va uslubiyot asoslari. T., “O`qituvchi”, 1992. 4. A. G`ulomov, B.Qobilova. Nutq o`stirish mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1995.

Похожие

Нутқ товушлари ҳақида тушунча

Нутк товушлари таснифи

Фонетика. Нутк товушлари. Унли ва ундош товушлар

Нутқ маданияти ва нутқ одоби нотиқлик турлари ва нотиқлик маҳорати

Алишер Навоий ва нутқ маданияти