Фонетика. Нутк товушлари. Унли ва ундош товушлар - Лингвистика - Рефераты

Фонетика. Нутк товушлари. Унли ва ундош товушлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

www.arxiv.uz Фонетика. Нутк товушлари. Унли ва ундош товушлар Режа 1. Нутқ товушлари ҳақида маълумот. 2. Унли ва ундош товушлар таснифи. 3. Товуш ўзгаришлари. 4. Бўғин ва урғу.

www.arxiv.uz Фонетика сўзи фоне – «товуш» деган маънони билдириб, бу бўлимда тилнинг товуш томони ўрганилади. Биз гапирганимизда товушларни талаффуз қиламиз. Инсон талаффуз қиладиган товушлар нутқ товушлари дейилади. Нутк товушлари нутқ аъзолари иштирокида ҳосил бўлади. Буларга қуйидагилар киради: 1. Ўпка. 2. Кекирдак. 3. Товуш пайчалари. 4. Оғиз бўшлиғи. 5. Катта ва кичик тил. 6. Юмшоқ ва қаттиқ танглай. 7. Юқори ва пастки лаблар. 8. Юқори ва пастки тишлар. 9. Бурун бўшлиғи. 10. Бўғиз бўшлиғи. Нутқ товушлари икки хил – унли товушлар, ундош товушлар. Унли товушлар ҳосил бўлишида ўпкадан чиқаётган ҳаво оғиз бўшлиғида ҳеч қандай тўсиққа учрамасдан ўтади. Ундош товушларни ҳосил қилишда эса ўпкадан чиқаётган ҳаво оғиз бўшлиғида турли тўсиқларга учрайди ва бунинг натижасида шовқин ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам ундош товушларнинг ҳаммасида шовқин эшитилади. Ундош товушлар жами 25 та бўлиб, ёзувда 23 та ҳарф билан ифодаланади: б, в, г, д, ж (жўжа ва виждон), з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ, нг ( тонг сўзидаги охирги товуш иккита ҳарф бирикмаси нг билан ёзилади). Ўзбек адабий тилида ундошлар қуйидагича гуруҳларга бўлинади. Овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра Ҳосил бўлиш усулига кўра Ҳосил бўлиш ўрнига кўра Лаб ундошлар и Тил ундошлари Бўғиз ундоши л аб- лаб ла б тиш ти л олди ти л ўрта ти л орқа чуқу р тил орқа ш овқинлилар жаранг ли П ортловчилар Соф портлов- чилар б д г жаранг сиз п т к қ жаранг Қоришиқ ж

www.arxiv.uz ли портлов- чиларжаранг сиз ц, ч жаранг лиСирғалувчил ар в ж, з жаранг сиз ф с, ш О воздор (сонорлар) П ортловчи сирғалувчилар Бурун толвушлар и м н нг Ён овуш л Тироқ товуш р Айрим жарангли ундошлар ўзларининг жарангсиз жуфтларига эга: б-п, в- ф, г-к, д-т, ж (қоришиқ) - ч, ж (сирғалувчи) – ш, з-с, ғ-х. Унли товушлар фақат ун (овоз) дан ҳосил бўлади. Улар жами 6 та бўлиб, 10 та ҳарф билан ифодаланади: а, о, у, ў, э; е, ё, ю, я. Унли товушлар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: Тилнинг горизонтал ҳаракатига кўра Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра Лабларнинг иштирокига кўра олд орқа юқори ўрта қуйи лабланга лаблан-

www.arxiv.uz қатор қатор тор унлилар кенг унлилар кенг унлилар н маган и, э, а у, ў, о и, у э, ў а, о у, ў, о и, э, а Нутқ товушлари талаффуз пайтида баъзи ўзгаришларга учрайди. Булар асосан икки хил бўлади: у икки-икков бурун-бурни Ундошлар н т мен-менинг, сен-сенинг паст-пасай, сус-сусай

www.arxiv.uz Булардан ташқари товуш ўзгаришларининг қуйидаги кўринишлари мавжуд: 1. Сингармонизм – унли товушларнинг мослашуви, оҳангдошлиги, уйғунлиги демакдир. Бу ҳодиса фақат туркий тилларда учайди. Бунга кўра сўзларнинг олдинги бўғинида қандай унли келса, кейинги бўғинида ҳам шундай унли келиши керак: бурун қуруқ, узун. Ҳозирги ўзбек адабий тилида сингармонизм қонунияти бузилган. Масалан, бола сўзида биринчи унли тил орқа бўлса, иккинчиси тил олди унли. 2. Ассимиляция қатор келган нутқ товушларининг бир-бирига таъсир қилиб ўзига мослаштиришдир. Ассимиляция икки хил бўлади: 1) прогрессив ассимиляция олдинги товушнинг кейинги товушни ўзига ўхшатишидир: айт д и – айт т и , юра к + га – юракка. 2) регрессив ассимиляция кейинги товушнинг олдинги товушни ўзига ўхшатишидир: йиги т + ча – йиги чч а, туз + сиз – ту сс из. Ассимиляция тўлиқ ва қисман бўлиши мумкин: от д ан – от т ан (тўлиқ), у ч та – у ш та (қисман). 3. Диссимиляция иккита ўхшаш товушнинг ноўхшаш бўлиб қолишидир. Диссимиляция ҳам икки хил бўлади: 1) прогрессив : биро р та – биро н та; 2) регрессив: и т тифоқ – и н тифоқ. 4. Метатеза ёнма-ён келган ундош товушларнинг ўрин алмашувидир: ту пр оқ – ту рп оқ, ай л а н моқ – ай н а л моқ. 5. Товуш орттирилиши сўз бошида, сўз ўртасида ва сўз охирида юз бериши мумкин: рўза – ў раза, фикр – фик и р, танк – танк а . Ўпкадан чиқаётган ҳаво тўлқинига бир зарб бериш билан айтиладиган товуш ёки товушлар йиғиндиси бўғин дейилади: ки-тоб-лар, о-и-ла Унли товуш билан тугаган бўғин очиқ , ундош билан тугаган бўғин ёпиқ бўғин дейилади. Ёпиқ бўғин: даф-тар, гул-дон. Очиқ бўғин: о-и-ла, то-ла Ҳар бир бўғин таркибида унли товуш бўлиши шарт, демак, сўз таркибида нечта унли товуш бўлса, шунча бўғин бўлади. Бўғин таркибида ундошлар қатнашмаслиги ҳам мумкин: у-ка, о-на.

www.arxiv.uz Бўғиннинг амалий аҳамияти қуйидагиларда намаён бўлади: 1) ёзувда бир сатрга сиғмай қолган сўз кейинги қаторга бўғин асосида кўчирилади; 2) биринчи синф ўқувчиларини ўқиш ва ёзишга ўргатиш бўғин асосида амалга оширилади; 3) шеърий мисраларда бўғинлар сони тенг бўлади. Сўз бўғинлардаги унли товушлардан бирининг ёки гап таркибидаги айрим сўзнинг бошқаларига нисбатан кучлироқ овоз билан айтилиши урғу дейилади. Урғу ёзувда (`) белгиси билан ифодаланади: бола ́, пахта ́, юмшо ́қ. Сўзнинг урғу тушган бўғини урғули бўғин, қолганлари урғусиз бўғин дейилади. Урғу икки хил бўлади: 1) сўз урғуси сўз таркибидаги айрим унлилар товушнинг кучлироқ айтилишидир: қала ́м-қаламдо ́н. 2) гап урғуси гап таркибидаги айрим унлилар товушнинг кучлироқ айтилишидир: Бугун мактабга бордим. Бугун мактабга бордим. Бугун мактабга бордим. Ўзбек тилида сўз урғуси, асосан, сўзнинг охирги бўғинига тушади. Сўзларга қўшимча қўшила бориши билан урғу ҳам кўча боради: ғалла ́, ғаллако ́р, ғаллакорла ́р, ғаллакорларга ́. Ўзбек тилида сўз урғуси биринчи ва иккинчи бўғинларга тушадиган сўзлар ҳам бор: ҳа ́мма, ки ́мдир, алба ́тта, ҳа ́тто каби. Урғу турли бўғинга тушган кўп сўзлар тилимизга кириб ўзлашмоқда: ру ́чка, газе ́ та, матема ́ тика, респу ́ блика ва бошқалар. Ўлашма сўзлардаги урғу тушган о унлиси аниқ талаффуз қилинади: футбо ́л, волейбо ́л. Мото ́р, фонта ́н, водопрово ́д каби сўзларнинг урғусиз бўғинидаги о унлиси а товушига яқин талаффуз қилинади. Тра ́ктор, до ́ктор каби сўзларда сўз охиридаги урғусиз о унлиси и унлисига яқин талаффуз қилинади Урғу сўз маъноларини фарқлаш учун хизмат қилади: олма ́ (мева) - о ́лма (ҳаракат), янги ́ (сифат) – я ́нги (равиш), қишлоқча ́ (от) – қишло ́қча (равиш). Адабиётла r : 1. F . Абдураҳмонов, А. Сулаймонов, Х.Халиёров, Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979 Синтаксис.

www.arxiv.uz 2. Э. Бегматов, А.Бобоева, М. Асомиддинова, Б. Умиркулов. Ўзбек нутқ маданияти очерклари. Т., «Фан» нашриёти, 1988. 3. Ш.Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати» Т., Ўқитувчи. 1978 й 4. У. Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев. Хозирги узбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979. 5. Ш.Шоабдураҳмонов. М.Аскарова, А.Хожиев. И.Расулов, Х.Дониёров. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1 – қисм, Ўқитувчи. Т., 1980. 6. А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғиров, Х.Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси Ўқитувчи. Т., 1980. 7. Ўзбек тилининг имло луғати. Т., «Фан» нашриёти, 1976 й. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Фонетика укитиш усуллари

Фонетика. Унинг предмети

Нутк товушлари таснифи

Фонема хакида тушинча

Фонетика ва графика асосларини урганиш методикаси