Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари - Лингвистика - Рефераты

Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Лексикология ҳақида умумий тушунча . Лексикология фани ва унинг вазифалари Режа: 1. Кириш 2. Лексикология фани ҳақида маълумот. 3. Лексикология фанининг бошқа фанлар билан алоқадорлиги. 4. Лексикология сўзнинг ички тузилишини (таркибини) ўрганувчи фан. 5. Сўз – лексик-семантик бирлик. 6. Семасиология – ономасиология.

Кириш Араб тили лексикологияси фанини ўрганишни бошлашдан аввал талабалар ана шу фаннинг ўрганиш обьекти ҳисобланган араб тили ҳақидаги маълумотларга эга бўлишлари, унинг пайдо бўлиши, шаклланиши ва ривожланиш даврлари тўғрисида тасаввурга эга бўлишлари фойдадан холи эмас. Талаба ва ўқитувчиларнинг ушбу маълумотларга эҳтиёжларини сезган ҳолда, биз араб тили пайдо бўлишининг илк даври ҳақида мўъжаз маълумот беришга қарор қилдик. Эҳтимол, бу маълумотлар талабаларга араб тили лексикологияси фанидан берилаётган билимнинг мукаммал бўлишига бироз бўлсада фойдаси тегиб қолар. Ишончли манбаларда кўрсатилишича, араб тилининг пайдо бўлиши ва унинг ривожланиш даври учга бўлинади: 1. Илк (классик ёки исломгача бўлган давр, жоҳилия даври милоднинг V II асри); 2. Классик давр ( V II – X V III асрлар ); а) Илк классик ( V II – X асрлар ); б) Классик давр ( X - X V III асрлар ); 3. Замонавий давр ( XIX асрдан ҳозирги пайтгача ); Энг қадимги араб ёзуви ҳақида бизгача етиб келган лихян, семуд, саф, ан- нимар (эрамизнинг 328 йили), забад (эрамизнинг 512 йили) ёзувлари ҳисобланади. Унинг адабий формаси ислом дини пайдо бўлмасдан шаклланган (А.А.Ковалёв, Г.Ш.Шарбатов “Уч. ар. яз.” 5-бет) Кўплаб сақланган адабий ёдгорликлар классик даврга тўғри келади. Бу даврда, яъни классик даврда яратилган кўплаб асарлар асосан исломгача поэзия (шеърият) ҳисобланиб, у узоқ вақт оғзаки шаклда сақланган ва фақат VIII-IX асрларда араб филологлари томонидан ёзиб олинган. Классик давр адабий мероси Қуръони Карим ҳисобланади. Юқоридаги адабий ёдгорликларда араб тили ўзининг грамматик тизимига эга бўлган, бой

лексикага, қадимги араб тилига ва араб қабилалари лаҳжаларига асосланган тилга айланган эди. Классик араб тили Ўрта ва Яқин Шарқ тилларининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Араб истилоси сабабли ва ислом динининг тарқалиши билан араб тилининг аҳамияти Шарқда янада кучайди. Бу даврда араб тили Ўрта ва Яқин Шарқ халқларининг маданий ҳаётида халқаро тил ролини ўйнади. Араб тили Ўрта ва Яқин Шарқнинг кўплаб тилларига лексика соҳасида жуда катта ижобий таъсир кўрсатди. Турк, форс афғон (пушту) ва бошқа тиллар луғат бойлигининг 50-60 фоизини араб сўзлари ташкил этади. Ҳозирги кунда Африка қитъасининг шимолида, Араб ярим оролида ва Олд Осиёдаги 22 та араб давлатларида – Мавритания, Марокаш, Жазоир, Тунис, Ливия, Миср, Судан, Жибути, Сомали, Қамар ороллари, Саудия Арабистони, Яман, Уммон Султонлиги, Бирлашган Араб Амирликлари, Баҳрайн, Қатар, Кувайт, Иордания, Ироқ, Фаластин, Ливан, Сурияда араб тили давлат тили ҳисобланади. Араб адабий тили XIX асрда шакллана бошланди. Ҳозир араб адабий тили билан бир қаторда кўплаб маҳаллий диалектлар ҳам мавжуд. Энг кўп тарқалган диалектлардан Саудия Арабистони, Ироқ, Сурия, Миср, ва Мағриб лаҳжаладир. Араб адабий тилига энг яқини Сурия диалекти ҳисобланади. Араб адабий тилидан катта фарқ қилувчи диалект – бу Мағриб диалектидир. Ҳар бир диалект ўз навбатида бир неча шеъваларга бўлинади. Лаҳжалар араб адабий тилига қараганда тор маҳаллий, ҳудудий аҳамиятга эгадир. Араб адабий тили – давлат тили, ОАВ, адабий асарлар, фан, ягона ёзув ҳамда барча араб мамлакатлари учун расмий тил ҳисобланади. Бу тил араб халқлари бирлигининг тимсолидир. Лекин араблар турмушда асосан лаҳжадан фойдаланадилар. Турли араб мамлакатларининг халқлари суҳбатга киришганларида бир-бирларини жуда қийин тушунадилар. Арабларнинг халқ тили – ةيماعلا (лаҳжа) кундалик алоқа воситаси ҳисобланиб қолмасдан, у кино, театр, радио, телевидениеда ҳам кенг қўлланилади.

Араб тили сомий тиллар гуруҳига киради, унга яна Эфиопиянинг амҳар, тигре, қадимги яҳудий, иврит (Исроил), Малта тиллари ҳам киради. Сомий тиллари грамматикасида, луғат тизимида бир хиллик, ўхшашлик мавжуд. Бу тилларнинг барчасининг сўзлари асосан уч ундошли бўлиб, уларда аффиксация ривожланган. Араб тилида бой адабий асарлар яратилган. “1001 кеча” асари бутун дунёга маълум ва машҳурдир. Араб тилининг баъзи атамалари ғарбий ва бошқа тилларга, шу жумладан рус тилига ҳам ўзлашган. Масалан, адмирал, алгебра, азимут, маскарад, тариф, зенит, эмир, ҳалва сўзлари шулар жумласидандир. Араб тилининг таъсирини ўзбек тилида ҳам кузатиш мумкин. Машҳур тилшунос олим Фотиҳ Абдуллаев ўзбек тилидаги арабизм ҳақидаги тадқиқот ишларида 55-60 фоиз араб сўзларининг ўзбек тилига ўзлашганлигини айтадилар. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида яшаган кўп шоир ва ёзувчилар араб ва форс тилларида ижод этганлар, улар “ نيناسللا وذ ” (иккитиллик) ёзувчилар деб аталган. Минг йилдан ортиқ тарихга эга бўлган бой маънавий меросимиз, асосан, араб ёзувидаги манбалар орқали етиб келган. Маълумки, бу ёзув арабларнигина эмас, балки араб бўлмаган кўпгина шарқ халқларининг адабиёти ва фанида қўлланиб келган ҳарф-товушли ёзувдир. У қадимги финикий ёзувининг оромий тармоғидан келиб чиққан. Милоднинг III–IV асрларида шаклланиб, араб тилининг ифодаси учун қўллана бошлаган ва “араб ёзуви” номини олган. Оромий алифбосида 22 та ҳарф бўлган. Араблар бу алифбога 6 та янги товуш ҳарф ( ث ح ذ ض ظ غ ) қўшиб, 28 тага етказганлар. Ҳарфлар сўз бошида, сўз ўртасида, сўз охирида ва алоҳида ёзилиш шаклларига эга. Улар أ (алиф), د (дол), ذ (зол), ر (ре), ز (зе), و (вов) бўлиб, сўз бошида ва сўз ўртасида қўшилиб ёзилмайди. Араб ёзувидаги 28 та ҳарфдан 18 таси мустақил график белгисига эга. Бошқа ҳарфлар устига ёки тагига қўшилган нуқталарнинг сонига қараб фарқланадилар. Араб алифбосидаги ҳарфларнинг деярли ҳаммаси ундош товушларни, фақат

учтаси - أ (алиф), و (вов), ي (ё) унли товушларни билдириб келади. (“Вов ” ва “ё” ҳам унли, ҳам ундош вазифасини бажаради). Бу ёзувда унлиларни ифода қилиш учун ҳарфларнинг ост-устига қўйиладиган ҳаракатлардан фойдаланилади. Бироқ, араб ёзувида унлиларга ишора қўйилмаса ҳам, сўзлар сарфу наҳв қоидаларига кўра мазмунга мослаб ўқилаверади. Эски ўзбек алифбоси араб ёзуви асосига қурилди. Ўзбек халқининг тарихда яратилган барча адабий ва илмий манбаалар асосан, араб тилида битилди. Сақланиб қолган далилларга кўра Ўрта Осиё ҳудудида араб ёзувида битилган дастлабки ҳужжат Панжикент ҳукмдори Диваштич томонидан Араб халифалигининг Хуросондаги ноиби Амир ал-Жарроҳ номига 719 йилда ёзилган мактубдир. Араб ёзувининг VII асрдан XIV асргача шаклланган ва машҳур назариётчи хаттотлар томонидан эътироф этилган – куфий, сулс, насҳ, муҳаққақ, райҳоний, тавқиъ, риқо деб аталган етти услуби мавжуд. Айрим хаттотлар куфийни асосий услублар қаторига киритмайдилар. Чунки, улар кейинги олти услуб куфийдан ўсиб чиқиб шаклланган, деб ҳисоблайдилар. XIV аср охирларида юзага келган настаълиқ ва XVIII асрда пайдо бўлган шикаста хатларини ҳам баъзи хаттотлар араб ёзувининг асосий услубларига қўшадилар. Ислом дини ва араб тилининг VII аср иккинчи ярмидан бошлаб Яқин ва Ўрта Шарқдаги қатор ўлкаларга, кейинроқ эса Африка, жанубий Европа ва Осиёдаги кўп жойларга тарқалиши билан араб ёзуви ҳам биргаликда кириб борди. Натижада араб ёзуви ўша ўлкалардаги халқлар томонидан ўзлаштирилди ва маҳаллий тилларга мослаштирилган ҳолда қўллана бошланди. Араб ёзуви Мовароуннаҳрга VII асрнинг иккинчи ярмида кириб келди. VIII аср бошларида араб хатида ёзилган ҳужжатлар сақланган. Бу юқорида тилга олинган Панжикент ҳокими Диваштичнинг Араб халифалигининг Хуросондаги ноибига йўллаган мактубдир. Бу ҳужжат араб тилида ёзилган.

Маданий жиҳатдан ўзбек ва тожик халқининг ота-боболари ўз адабиёт ва маданиятларини араб тилида яратдилар. Машҳур маҳаллий олимлар ҳам ўз асарларини араб тилида ёздилар. Бу эса араб тилининг имкониятини янада юқорига кўтарди. Иккинчидан, араб тилининг бойлиги, ифодалилиги илмий терминлар яратишда анча қулай эди. Араб ёзуви Мавароуннаҳрга кириб келгандан бошлаб XIII асрларга қадар бу ёзувда битилган бирорта туркий тилдаги ҳужжат, манба ҳозиргача маълум эмас. XIII асрга қадар мазкур ёзувдаги барча манбалар асосан араб тилида ва қисман форс-тожик тилида китобат қилинган. XI аср бошларида Марказий Осиёда туркий халқ, қабила ва уруғларнинг йирик марказлашган давлати – Қораҳонийлар сулоласи ташкил бўлиши билан эски туркий тилнинг нуфузи ошди, унинг юксак адабий тил даражасига олиб чиқиш жараёнида қатор олим-у шоирлар етишиб чиқди. Буларга XI-XII асрларда ижод қилган Маҳмуд Қашғарий, Юсуф Ҳос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний ижодларини кўрсатиш мумкин. Бу муаллифларнинг асарлари ҳам ўзлари яшаб ижод этган XI-XII асрлар китобат тил маҳсулоти сифатида эмас, балки XIII асрдан бошлаб кўчирилган қўлёзмалар орқали етиб келган. Демак, араб ёзувида яратилган ҳозирги туркий қўлёзмалар китобатларининг тарихи XIII асрдан бошланади. 1. Лексикология фани ҳақида маълумот Лексикология – тил таркибини ўрганувчи лингвистиканинг бир қисмидир. Лексикология сўзи грекча “лексус” – сўз ва “логос” – сўз, фан, таълимот деган маъноларни англатади. Мазкур ибора сўзма-сўз таржима қилинганда “сўз ҳақидаги сўз”, “сўз ҳақидаги фан” маъноларини англатади. Шундан келиб чиқиб, лексикологиянинг асосий мавзуси сўз ёки тилнинг лексик бирлигидир. Лекин сўз нафақат лексикологиянинг мавзуси бўлмай, балки, у тилнинг асосий ўрнини эгаллайди.

Фонетика фани учун сўз – товушларнинг занжири (қатори), яъни у товушлар қобиғи ҳолос, у сўзларнинг маънолари билан шуғулланмайди. Фонетика нуқтаи-назари билан қараганда, сўз бу фонетик сўз ҳисобланади. Шундай қилиб, сўзлар фонетика хусусиятлари билан бир хил эмас. Сўзларнинг ташқи кўринишидан, яъни уларнинг талаффузидан маъноларни англаб бўлмайди. Бунинг учун уларнинг ички томонига – таркибига назар солиш керак. Иборалар алоҳида сўзлардан тузилади, уларнинг асл моҳиятларини сўзлаш вақтида аниқлаш қийин. Морфология сўзни сўз туркуми сифатида ўрганади. Сўзлар сўз туркумларига бирлашади. От предметни, сифат предметнинг белгисини, феъл предметнинг иш-ҳаракатини билдиради. Турли сўз туркумларидаги сўзлар нафақат абстрак т маънолари билан, балки, ўзига хос маънолари билан ҳам фарқланади. От турланади, феъллар тусланади, равишлар ўзгармайди. Шундай қилиб морфология с ў зларнинг формал томонини ўрганади. Фонетика эса сўзларнинг товуш соҳасини, морфология эса унинг шаклий томонини ўрганади. Сўз ҳақидаги тушунчанинг 3 томони очиб берилмаса, сўз ҳақидаги таъриф тўлиқ бўлмайди. Сўзловчи учун, биринчи навбатда, сўзнинг қандай маънони англатиши, улар қандай предметни, ҳодисани, хусусиятларни, иш- ҳаракатни англатишини билиши қийин. Бу масала билан лексикология фани шуғулланади. Маълумки, араб сўзлари кўпинча ундош ҳарфлардан иборат бўлади. Ундош ҳарфлар муайян сўзнинг маъносини, қисқа унлилар эса, унинг турланиши (ўзгарган шаклини) ифодалайди. Лексикология ана шу ундош ҳарфлар англатган маънолар билан шуғулланади. Лексикология сўзларнинг номенатив (лотинча “номинатио” – ном, номлаш) томонини ўрганади. Сўзларнинг номинатив бирлиги – унинг асосий хусусияти ҳисобланади. Лексикология, асосан, сўзларнинг номланишига аҳамият беради. М: ٌرا ِّيط сўзини олсак. Морфология фани бу сўзнинг ҳолати жинси, сони, келишиги каби грамматик томонларини аниқласа, лексикология эса бу сўз самолётни бошқарувчи киши яъни учувчи эканлигини кўрсатади.

Сўзларни таҳлил қилишда биринчи ўринда мазкур сўзнинг индивидуал (алоҳида) ўз маъноси, яъни индивидуал семантик (грекча “семантикос” – англатувчи) маъноси туради. Сўзнинг индивидуал маъноси лексик маъно деб аталади. Лексикология фанининг бошқа фанлар билан алоқадорлиги Шундай қилиб лексикология сўзнинг ички томони нинг маъноли таркибини ўрганади. Сўз лексикология нуқтаи-назаридан лексик сўз дейилади. Агар гр а мматикада сўз лексик г рамматик сўз ҳисобланса, лексикологияда у лексик – семантик бирлик ҳисобланади. Сўзларнинг бундай функ ц иялари – вазифалари сўзнинг асосий номенатив маъносидан келиб чиқади. Шундай сўзлар борки, улар номенатив вазифани бажармайди, шунинг учун ҳам уларни лексикология фани ўрганмайди. Бундай сўзларга ёрдамчи сўзлар, ُءاد ِّنلأ ва сонлар киради. Ёрдамчи сўзлар гапдаги сўзларни ва гап б ў лакларини боғлаш учун хизмат қилади. Бунда улар турли муносабатларни англатади. Сон эса предмет сонини ва саноғини билдиради. Сонлар ҳеч қандай воқеликни (реалликни) англатмаганлиги учун улар билан грамматика фани шуғулланади. Араб тилида олмошлар мураккаб мавзу ҳисобланади. انأ ,ن َم , ٌّ يأ ,ى َتَم, ام َنيح нутқда булар ёрдамида аниқ бир нарса – предмет маъноси кўринмайди. Олмошлар бошқа сўзлар билан бирга ишлатилади. Шунинг учун ҳам олмошларни лексикология фани ўрганмайди. Шундай қилиб, лексикология фанини ўрганиш ва тадқиқот предмети – тилнинг номенатив бирлиги, яъни объектив борлиқнинг аниқ элементларини англатадиган сўзларни ўрганади. Бундай сўзлар сирасига от, сифат, феъл ва равишлар киради. 3. Семасиология ва ономасиология

Лексикологиянинг асосий вазифаларидан бири – сўзларнинг маъноси ва уларнинг қўлланишини ўрганишдир. Сўзларнинг маъноси ва қўлланилиши семасиология ва ономастика доирасига киради. Семасиология (грекча семасия-англатиш) – тил бирликларининг маъноларини ўрганувчи фан ҳисобланади. Сўз – тил бирлигининг марказида туради. Сўзнинг маъноси масаласи семасиологиянинг муҳим масаласи ҳисобланади. Тил бирликларининг маъноларини ўрганувчи фан семантика деб аталади. Ономасиология (ономаталогия-грекча онома- ном) – аташ, номлаш, номинация ҳақидаги фан. Реал исмлар ясалишида ономасиология алоқа сифатида хизмат қилади. Масалан, رازج сўзи رزج – сўймоқ, кесмоқ феълидан, لا��عف вазнидан ясалган бўлиб, сўювчи, кесувчи – қассоб маъносини англатади. Шундай қилиб семасиология – сўзларнинг ички маънолари тартибини, ономасиология эса сўзларнинг татбиқ этиш томонларини ўрганади. 1.4. Сўз – лексик-семантик бирлик Демак, сўзларни тилнинг лексик семантик бирлиги сифатида ўрганишда қуйидаги уч масалага эътибор бериш талаб этилади. 1. Сўз маънолари қурилиши (структураси). Сўзларнинг семантик структураси (кўп маъноли). 3. Сўзларнинг қўлланилиши. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар Бир маъноли сўзлар (моносемантик) фақат доимий бир маънони англатади. Масалан, ،ماعط ناعوج каби. Кўп маъноли сўзлар семантик икки ёки ундан ортиқ (полесемантик) маъноларини англатади. داك دمحأ ريطي نم حرفلا “ Аҳмад хурсандчиликдан учаёзди”(учишига оз қолди). Бу мисолда راط – учмоқ феъли фақат қуш, самолётга ишлатилишидан ташқари инсон учун ҳам қўлланилиши кўрсатилган. Яъни, бу феълнинг полесемантик – кўп маъноли томони кўрсатилган. Омонимия - омонимлар (грекча “ homos” – бир хил, onyma – ном) ёзилиши ва талаффузи бир хил, аммо маъноси ҳар хил бўлган сўзлардир.

Масалан, باب – эшик, кириш, дарвоза, боб (китоблар), мақола, нав, боб (феъл боблари) каби маъноларни англатади. Синонимия – синонимлар (грекча “ synonymos” – бир хил) шакли ҳар хил бўлсада, маънолари бир-бирига яқин бўлган сўзлар. دعق=سلج – ўтирмоқ, �بيط=ديج – яхши, نسح=ليمج – чиройли. Баъзан ،دهاش ،ىأر رظن феъллари синоним сўз бўлсада, ишлатишда бир-биридан фарқ қилади. دهاش феъли кино, спектакл томоша қилмоқ маъносида келса, уни “Мен кеча Аҳмадни кўрдим” жумласидаги ىأر феъли ўрнида ишлатиш мумкин эмас. Ёки رظن – қарамоқ, назар ташламоқ феълининг ҳам ўз ишлатиш ўрни бор. Шу учала феъл қўлланилганда иш-ҳаракатга кетган вақт нуқтаи-назаридан тафовутлар борлиги намоён бўлади. Масалан, ىأر – “ кўрди” маъносидаги феъл رظن “ назар, разм солди” феълига қараганда иш-ҳаракат бироз кўпроқ вақт оралиғида содир бўлганини англатса, دها ��ش “ кўрди”, “шоҳиди бўлди”, “томоша қилди” маъносидаги феъл ишлатилганда эса иш-ҳаракат унданда кўпроқ вақт ичида бажарилгани англашилади. Антонимия – антонимлар (грекча “anti”– қарши) бир-бирига маъно жиҳатидан қарама-қарши сўзлардир. ،بيرق-ديعب ،راسي-نيمي ،ل ��يل-راهن -مو ��يلا ،سمأ ،باش-زوجع ءاتش-فيص Паронимия – паронимлар ( русча “пара” - жуфт) талаффузи бир-бирига яқин, аммо ёзилиши ва маъноси ҳар хил бўлган сўзлардир. ،لود-ةلود -ءام ،هايم تاهمأ-مأ Адабиётлар 1. Ахманова О.С. О фонетических и морфологических вариантах слова. М.Изд-ва. А H СССР.1956. 2. Белкин В.М. Арабская лексикология. М.:1975. 2 5- 33 бетлар. 3. Гранде Б.М. Арабская грамматик a в сравнительно-историческом освещении. М.: 1963. 10-бет.

4. " " ةرهاقلا صئاصخلا حتفلا وبأ ينج نبا1956

Похожие

Лексикология, унинг урганиш обекти

Лексикология, унинг урганиш обекти

Лексикология, унинг урганиш обекти

Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти

Лексикология ва семасиология