Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти - Лингвистика - Рефераты

Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

Лексикология ҳа k ида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти Режа: 1. Тилнинг луғат жамғармаси ҳақида маълумот. 2. Лексикологиянинг мақсад ва вазифалари. 3. Сўз aco сий тил бирлиги сифатида.

Тил инсонларга Олий руҳ томонидан ато этилган буюк неъмат саналади. У кўп қиррали ва мураккаб ҳодисадир. Тилнинг Фердинанд Соссюр томонидан исботланган системавий тузилиши унга бир қанча элементларнинг узвий алоқадорлиги асосида иш кўрувчи жонли механизм сифатида қарашни тақозо этади. Тил бир—бири билан чамбарчас ҳолда бўлакчалардан ташкил топгандир. Уларнинг ичида лексик ярус, яъни лексика муҳим ўрин тутади. Тилдаги барча сўзларнинг йиғиндисига унинг луғат жамғармаси ёки лексикаси дейилади. Лексиканинг асосий бирлиги сўз ҳисобланади. Шу боис сўз ва унинг хусусиятларини ўрганувчи тилшуносликнинг бўлимига лексикология дейилади. Лексикология сўзи аслида грекча Lehikoс—сўз ва logos — таълимот сўзларидан олингандир. Дунёдаги барча тилларда муайян луғат жамғармаси мавжуд. Масалан, Ожеговнинг «Толковўй словарь русского язўка» китобида 120000 та сўз келтирилган 1981 йили Москвадаги «Русский язўк» нашриётида чоп этилган 2 томлик «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» дан 60000 та сўз ўрин олган. Туркман ва қозоқ тилларидаги шундай луғатларда 80000 атрофида сўз мавжуд. Сўзларнинг сон жиҳатидан кўплиги шу тилнинг бойлигини белгиламайди. Қолаверса, луғат жамғармаси ҳақидаги бундай фикрлар даврий ва субъектив характерга эга. Тилшунос олим А.Рустамовнинг фикрича, ўзбек тилидаги сўзларнинг миқдори 500000 дан кам эмас. Бундан шу нарса кўриниб турибдики, ҳамма нарса сўзларнинг ишлатилишида, қўлланилишида намоён бўлади. Ўзбек тилининг луғат жамғармасидаги сўзларни ҳар жиҳатдан тасниф қилиш мумкин. Аввало, луғавий бирлик тушунчаси ҳақида. Луғат бойлигига мансуб бўлган ҳар қандай бирлик луғавий бирлик саналади. Улар амал қиладиган, фаолият кўрсатадиган сатҳга эса лексик сатҳ

деб юритилади. Луғавий бирлик (сўз) икки жиҳатни ўз ичига олади. а) товуш томонни; б) маъно томонни Сўз ифода планида лексема, мазмун планида семема ҳисобланади. Тилдаги сўзларни қандай маънони англатаётганига қараб туриб, қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. 1. Номловчи сўзлар. От, сифат, сон, феъл, равиш сўз туркумларида номлаш (аташ) хусусияти мавжуд бўлади. Масалан: д арё осмон, бинафша, оппоқ, доно ,эртаги, уч, ўн минг, бормоқ, сўзламоқ, англамоқ, кеч a , тўхтовсиз, мардларча каби. Бу сўзлар муайян предмет, миқдор, белги ва ҳаракатни ифодаламоқда. 2. Ифодаловчи сўзлар: Ундов ва модал сўзлар, юкламалар ўзларининг характерига кўра маълум бир ҳолатни, ҳис—туйғуни ифодалайди. Масалан: эҳ, оҳ, ие, албатта, демак, хуллас, фақат, - ми, -чи каби. 3. Кўрсатувчи сўзлар: Боғловчилар ва кўмакчиларда аташ маъноси йўқ, улар сўзлар ўртасидаги грамматик алоқаларни кўрсатади холос. Масалан: отам ва онам билан келдим. 4. Олмошлар. Бундай сўзлар иккиламчи ном саналади. Сабаби уларнинг маъноси контекстда англашилади. Масалан: биз, мен, у(кимлиги номаълум). 5. Атоқли отлар (Антропонимлар) Бундай сўзлар шартли равишда атайди. Масалан, Аҳмад дейилса, қайси Аҳмад ҳақида г a п кетаётгани англашилмайди. Шу важдан атоқли отларга атовчи сўзлар деб қаралади. Лексикологияда юқоридагилардан фақат номловчи сўзларгина ўрганилади. Тилнинг аташ (номлаш) вазифасига номинация дейилади. Тилшуносликда ном билан шуғулланувчи бўлим ономасиология деб юритилади. 2. Лексикологиянинг мақсад ва вазифалари. Лексикология биринчи навбатда тил структурасида сўзнинг тутган ўрнини белгилайди.

Тилнинг лексикасига хос бўлган умумий ва хусусий белгилар лексикологияда атрофлича тадқиқ этилади. Лексикологиянинг асосий мақсад ва вазифаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Лексикологияда сўзнинг семантик структураси ўрганилади. Сўзнинг маъноси ва қўшимча маънолари структурасига унинг семантик структураси дейилади. Ўзбек тилшунослигида сўз семантикаси билан С.Усмонов, А.Ғуломов, И.Қўчкортоев, Т.Алиқулов, М.Миртожиев, Ҳ.Неъматов, Р.Расулов каби олимлар жиддий шуғулланишган. Сўзнинг семантик тузилишини ўрганувчи лексикологиянинг бўлимига семасиология дейилади. 1. Сўзларнинг шакл ва маъно муносабатлари ҳам лексикологияда ўрганилади. Шаклдошлик (омонимия), маънодошлик (синонимия) ва қарши маънодошлик (антонимия), иерархономия, градуономия каби ҳодисалар ҳар бир тилнинг мунтазам белгилари саналади. Уларни кенг тадқиқ этиш орқали сўзга хос бўлган белгилар аниқланади. 3. Лексикада ўз ва ўзлашган қатлам масаласи алоҳида ўрин тутади. Ўзбек тили ўзининг тарихий такомили натижасида бир неча босқични босиб ўтган. Луғат жамғармамизда умумтуркий ва ўзбекча сўзлардан ташкари арабча, форсча—тожикча, русча—байналмилал сўзлар ниҳоятда кўп учрайди. Уларни ҳар томонлама текшириш ўзбек тили лексикасинииг ўзига хос томонларини белгилаш имкониятини беради. 4. Қўлланилишига кўра умумий ва чегараланган сўзлар масаласи ҳам лексикологияда ўрганилади. Қуёш, нон, олма, яхши, яшил, бир, кел каби сўзлар ҳамма томонидан кенг истеъмол қилинади, бироқ атамалар, шевага хос сўзлар, профессионализмлар, арго ва жаргонлар эхтиёж тушгандагина ишлатилади. 5. Ўзбек тили лексикаси тарихийлигига кўра иккига бўлинади: эскирган қатлам ва замонавий қатлам.

Ясавул, гул, чавки, касаба, битик, муншук, ўрдак каби сўзлар тилимизнииг сандиғига тушиб кетди. Коллеж, мониторинг, дилер, компьютер, дискет сингари сўзлар эса энди бирга ўзлашмоқда. Иккаласини муқояса қилиш лексикология учун ўта муҳимдир, 6. Сўзлар эмоционал  экспрессив ва услуб жиҳатдан ҳам ранг  барангдир. Мисол учун инсон, одам, киши, шахс, бани, башар сўзларини ҳар доим ҳам бирининг ўрнида иккинчисини ишлата олмаймиз. Масалан одам боласи дейиш ўрнига шахс боласи дея олмаймиз  ку?! Юқоридагиларнинг ҳаммаси лексикологиянинг мақсад ва вазифалари ҳисобланади. 3. Сўз асосий тил бирлиги сифатида. Лексикологияда лексик бирликлар ўрганилади. Лексика сўзлар ва уларнинг йиғиндисидан иборат бўлади. Тилшуносликда сўзга жуда кўп таъриф берилган. Унга ғоянинг чегаравий минимуми (А.Шчерба, А.Блумфильд), минимал синтактик бирлик (Бодуэн де Куртенэ, Э.Сепир), нутқнинг минимал маъновий бирлиги (А.Раформатский, А.Ельмслев), ўзида фонетик, грамматик ва семантик хусусиятларни бирлаштирган бирлик (А. Майе, В.В.Виноградов), воқеликни ифодаловчи унсур (Дорошевский, Галкина- Федорук), нутқнинг мустақил ва мақсадли элементи (Ф.Ф.Фортунатов, Ж.Вандриес) ва шу каби қарашлар бор. Аслида сўз товуш ва маънонинг органик бирлиги саналади. Унда ижтимоий, фалсафий, руҳий, биологик, географик ва ҳоказо қирралар мавжуд. Рус олими Н.М.Шанский сўзнинг фонетик шаклланганлик, семантик валентлик, мавҳумлик сингари 12 та 6елгисини санаб ўтган. М.М.Васильев «фонетик сўз (фонологик сўз)», каби «грамматик сўз (сўз шакл)», «семантик сўз» каби атамаларни ишлатади. Сўз тилнинг марказий бирлиги сифатида қуйидаги белгиларга эга.

1. Сўз ўзининг товуш қобиғига яъни ифода планига эга. Масалан: бор, бир, бур, бўр, бар каби сўзлар битта товушига кўра фарқланади. Бир дейиш мумкин, лекин шу сонни «вир» деб бўлмайди. 2. Ҳар қандай сўз ўзининг ички қурилишига, яъни маъносига эга. Бунга сўзнииг мазмун плани дейилади. Сўзлар ўзларининг мазмун планига  лексик маънога эга эканлиги билан бир  бирларидан кескин фарқланади. Сўз орқали объектив оламдаги нарса  ҳодисалар, воқеалар ҳақида бизнинг онгимизда ҳосил бўладиган тасаввурлар, тушунча ёрдамида юзага чиқадиган ҳолатга сўз маъноси дейилади. Сўзлар шу хусусиятига кўра мустақил сўзларга ва ёрдамчи сўзларга бўлинади. 3. Сўзларда маъно тараққиёти рўй бериши мумкин. Масалан: сув  водороднинг икки атоми ва кислороднинг бир атомидан иборат бўлган ҳидсиз суюқлик. Қиёсланг  чи? а) сув-ариқ, дарё, канал. Чўлга сув олиб келинди. Б) сув бош кийимларга тўқиладиган тўлқинсимон безак: дўппининг суви; в) сув кока-кола, фанта, пепси каби ичимликларнинг умумий номи: тўйга сув сотиб олмоқ; сув  жуда яхши ў p г a нмоқ, мавзуни сув қилиб ичиб юбормоқ; г) сув  гўшт, мева ва шу кабиларнинг йиғиндиси; олма суви; д) сув - т ep : пешонасидан сув оқиб турарди ва шу каби. 4. Сўзлар грамматик жиҳатдан шаклланиши, бошқа сўзларга боғланиши мумкин, М: Биз мустақил Ўзбекистон фарзандимиз. Умуман олганда, сув ва унинг хусусиятларини тадқиқ этиш орқали тил структураси ҳамда унинг ўзига хос характери тўғрисида мукаммал маълумотларга эга бўлиши мумкин.

A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари

Лексикология, унинг урганиш обекти

Лексикология, унинг урганиш обекти

Лексикология, унинг урганиш обекти

Тилшуносликдан умумий маълумот