Тилшуносликдан умумий маълумот - Лингвистика - Рефераты

Тилшуносликдан умумий маълумот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

www.arxiv.uz Тилшуносликдан умумий маълумот Режа: 1. Тилшунослик фани ҳақида маълумот. 2. Тилнинг ижтимоий моҳияти 3. Тилнинг тузилиши 4. Миллий ва адабий тил 5. Тилларнинг таснифи.

www.arxiv.uz 1. Тилшунослик, ёки лингвистика тил ҳақидаги фан бўлиб, тилнинг ижтимоий моҳияти, унинг ички тузилиши, тилнинг пайдо бўлиши ва тараққиёти, тилларнинг таснифи ва шу каби масалаларни ўрганади. Маълумки, ҳозирги замон фани қуйидаги асосий бўлимлардан таркиб топган: 1) Табиий фанлар ва техник фанлар; 2) Ижтимоий фанлар; 3) Математик фанлар; 4) Фалсафа Тилшунослик кишилар тили ҳақидаги фан сифатида ижтимоий (гуманитар) фанлар қаторига киради. Тилшунослик ҳозирги замон фанининг барча асосий бўлимлари билан боғлиқ. 2. Тил ижтимоий ҳодисадир. Тил кишиларнинг ўзаро алоқа қилиши ва фикр алмашувига эҳтиёжи натижасида пайдо бўлган ижтимоий ҳодисадир. Шунинг учун ҳам тилнинг тақдири билан чамбарчас боғлиқ. Жамиятсиз тилнинг, тилсиз жамиятнинг бўлиши мумкин эмас. Тил кишиларнинг энг муҳим алоқа воситаси ҳисобланади. У бугун жамият учун, жамиятнинг барча аъзолари учун баб-баровар хизмат қилади. Ана шу хусусияти билан у адабиёт, санъат каби ижтимоий ҳодисалардан фарқ қилади. 3. Тилнинг тузилиши. Тил ўзига хос тузилишга эга бўлган мураккаб ҳодисадир. У бир-бири билан узвий боғланган 3 асосий қисмдан ташкил топган: 1. товушлар тизими. 2. Луғат таркиби ёки лексика. 3. Грамматик қурилиш. Маълумки, инсон тили товуш тилидир. Ҳар бир тил ўзининг товуш тизимига эга. Товушлар сўзларни, ибораларни шакллантиради. Луғат таркиби ёки лексика тилнинг сўз хазинаси бўлиб, шу тилдаги мавжуд бўлган барча сўз ва иборалар йиғиндисидан иборат.

www.arxiv.uz Тилда фикр гаплар орқали ифодаланади. Гаплар эса сўзлардан, сўзларнинг ўзаро грамматик алоқага киришувидан ҳосил бўлади. Демак, грамматик қурилиш туфайли сўз хазинаси фикр ифодалаш учун хизмат қилади. Грамматик сўзларнинг ўзгариши, гап тузиш қоидаларини белгилайди. Ҳар бир тил ўзининг ана гу қисмлари билан бир бутун системани (тизимни) ташкил этади. Тил тўхтовсиз равишда ўзгариб турувчи, тараққий этиб борувчи ҳодисадир. Тил тараққиёти жамият тараққиёти билан боғлиқ. 4. Миллий ва адабий тил Маълумки, ўзбек халқи Марказий Осиёнинг қадимги халқларидан бўлиб, унинг тили XI - XII асрларда маълум ижтимоий-тарихий шароитларга кўра халқ тили сифатида шакллана бошлади ва аста-секинлик билан ривожланиб келди. Жамиятнинг муайян тарихий шароитида халқлар (элатлар) тараққий қилиб, миллатга, халқ тиллари эса миллий тилларга айланади. Демак, миллий тил миллатнинг пайдо бўлиши билан юзага келади. Адабий тил тилнинг маълум нормаларга киритилган, маълум қоидаларга бўйсундирилган кўринишидир. У ёзувнинг пайдо бўлиши билан узвий боғлиқ. Адабий тилнинг 2 шакли бор: а) оғзаки адабий тил; б) ёзма адабий тил. Адабий тилнинг оғзаки шакли нисбатан қадимий бўлиб, у нутқ товушлари, интонация, урғу каби воситаларга асосланади. Талаффузга оид қоида ва меъёрларни орфоэпия белгилаб беради. Адабий тилнинг ёзма шакли график воситаларга асосланади ва ёзма адабий тилнинг қоида ва меъёрларини орфография (имло) белгилайди. Миллий тил ва адабий тил тушунчасини бир хил эмас. Негаки миллий тил миллатнинг пайдо бўлиши билан майдонга келса, адабий тил эса ундан олдин ҳам халқ тили сифатида юзага келади.

www.arxiv.uz Миллий тил тушунчаси адабий тил тушунчасига нисбатан анча кенг бўлиб, у тилдаги барча маҳаллий лаҳжаларни (диалектларни) ва шеваларни ўз ичига олади. Жумладан, ўзбек миллий тили қуйидаги 3 лаҳжани ўз ичига олади: 1) қипчоқ лаҳжаси; 2) ўғуз лаҳжаси; 3) қарлуқ - чигил – уйғур лаҳжаси. Кейинги лаҳжа эса бир неча шевалар йиғиндисидан иборат: Тошкент шеваси, Фарғона шеваси, Наманган шеваси, Андижон шеваси, Қўқон шеваси, Марғилон шеваси, Самарқанд шеваси, Бухоро шеваси, Қарши шеваси ва ҳ.к. Ўзбек адабий тили мавжуд 3 та лаҳжалардан биттасига: қарлуқ-чигил- уйғур лаҳжасига таянади ва унинг меъёрларини фонетик жиҳатдан Тошкент шеваси, морфологик жиҳатдан Фарғона шеваси белгилайди. Тилларнинг таснифи. Олимларнинг таҳмин қилишларига, ер юзида 3 мингдан ортиқ тил мавжуд. Буларнинг кўпчилиги миллий тиллар ва халқ тилларидир. Айрим жойлардаги қабила тиллари ҳам шуларга киради. Миллий тиллар ўзларининг тарқалиш ҳудуди жиҳатидан ҳамда улардан фойдаланувчи аҳолининг миқдори жиҳатидан бир хил эмас: айрим тилларда кичик ҳудуддаги ва оз миқдорли аҳоли гаплашади, баъзи тиллар эса жуда катта ҳудудларда ва кўп сонли аҳоли орасида тарқалган. Бундай тилларга инглиз, француз, испан ва шу каби тиллар киради. Ер юзида тилларни ўрганиш XVIII асрдан бошланди. XIX асрнинг 1 ярмида тилларни бир-бирига қиёслаб текшириш кенг тус олди. Натижада тилларни текширишда қиёсий усул вужудга келди, бунда тилларнинг фонетик, морфологик, лексик хусусиятлари бир-бирига солиштирилади. Бу усул билан тилларнинг фақат ҳозирги ҳолатигина эмас, балки уларнинг тарихий ҳолати ҳам ўрганилади. Шунинг учун ҳам бу усул қиёсий-тарихий усул деб ҳам юритилади. Бу йўл билан тилларни ўрганган ва илмий асарлари билан танилган тилшунослар сифатида даниялик Расмус Раскин (1787-1832), немис олимлари Франс Бопп (1791-1867) ва Якоб Гриммни (1785-1863), рус олими Александр Востоковни (1781-1864) кўрсатиш керак.

www.arxiv.uz Тилшуносликда тилларнинг бир неча таснифлари (классификацияси) мавжуд: 1)ареал (географик), 2)морфологик, 3) генеалогик, 4) функционал. Тилларнинг генеалогик таснифи. Бу тасниф тилшуносликда тилларни қиёсий-тарихий усул билан текширишнинг маҳсули бўлиб майдонга келди. Бу таснифга кўра, тиллар бир умумий манбадан келиб чиққанлиги, материали (сўз, ундаги товушлар, қўшимчалар) жиҳатидан яқинлиги, ўхшашлигига асосланиб группаларга ажратилади. Бир умумий манбадан келиб чиққан тиллар қариндош тиллар оиласини ташкил этади. Тиллар оиласи қариндош тилларнинг жуда йирик катта группаси ҳисобланади. Тиллар оиласи ичида би неча тиллар группасини ажратиш мумкин. Масалан, энг катта тиллар оиласи саналмиш ҳинд-европа тиллар оиласи қуйидаги гуруҳ тилларга ажратилади: I . Ҳинд тиллари II . Эрон тиллари. III . Роман тиллари. IV .Герман тиллари. V .Кельт тиллари. VI . Болтиқ тиллари. VII . Славян тиллари. VIII .Грек тили IX .Албан тили. X .Арман тили. Олтой тиллар оиласи эса қуйидаги гуруҳ тилларига бўлинади: I. Турк тиллари (ўзбек, қозоқ, қирғиз, турк, туркман…) II. Муғул тиллари. III . Тунгус-маньчжур тиллари. Тилларнинг морфологик таснифи. Бу таснифга кўра тилларнинг қариндошлигидан қатъий назар, сўзларнинг тузилиши асос қилиб олинади. Бунда тиллар 4 группага бўлинади: I . Аморф тиллар. II . Агглютинатив тиллар. III . Флектив тиллар. IV . Полисинтетик тиллар. Аморф тилларда грамматик маъно ёрдамчи сўзлар, сўзлар тартиби, урғу воситасида ифодаланади. Бунга хитой, бирма, вьетнам тиллари киради. Агглютинатив тилларда ҳар бир грамматик маъно алоҳида қўшимча орқали ифодаланади: курсдош-лар-им-ни.

www.arxiv.uz Агглютинатив тилларга олтой оиласидаги тиллар, угор-фин, иберий- кавказ тиллари киради. Флектив тилларда бирдан ортиқ грамматик маъно биргина кўрсаткич орқали ифодаланади. Масалан, книга сўзидаги – а тугалланмаси (окончание) ҳам бирлик сонни, ҳам бош келишик (именительнўй падеж)ни ҳам жинсни (женский родни) ифодалайди. Бундай тилларга ҳинд-европа тиллари, семит тиллар киради. Полисинтетик тилларнинг хусусияти шундаки, унда бутун бир гап бир сўз ҳолида ёзилади. Бунга чукот тили киради.

Похожие

Синтаксис хакида умумий маълумот

Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти

Араб ва ўзбек тилларининг грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот

Гап ҳақида маълумот

Бош бўлаклар. Эга ҳақида маълумот