Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Синтаксис хакида умумий маълумот
Синтаксис хакида умумий маълумот
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
185 KB
Скачать
Похожие
Тилшуносликдан умумий маълумот
Синтаксис
Синтаксис 2
Поэтик синтаксис
Палеография фани хакида маълумот. Палеографиянинг максад ва вазифалари
![www.arxiv.uz 3. Сўзлар ўзаро боғланиб, фикр ифодалашга ихтисослашган нутқий бирлик - гапни шакллантиради. Гап ҳосил қилиш қонуниятлари билан гап синтаксиси машғул бўлади. Синтактик бирликларнинг икки томони. ЛСҚ тушунчаси. Фонетика, лексика ва морфологияда бўлганлиги каби синтаксисда ҳам лисоний ва нутқий жиҳатлар фарқланади. Маълумки, лисоний ҳодисалар бевосита кузатишда берилмаганлик (моддийликдан холилик), миқдоран чеклилик, такрорланувчанлик, ижтимоийлик ва мажбурийлик белгиларига эга бўлиб, бевосита кузатишда берилганлик, миқдорий чекланмаганлик, бетакрорлик, индивидуаллик, ихтиёрийлик сифатларига эга бўлган нутқий ҳодисаларга қарама-қарши туради. Нутқий синтактик бирликлар сифатида нутқда қўлланиладиган, сезги аъзоларига таъсир қиладиган ўқиш, ёзиш, айтиш, эшитиш мумкин бўлган сўз бирикмалари ва гаплар тушунилади. Лисоний синтактик бирликлар эса сўз бирикмаси ва гап ҳосил қилиш қолипларидир. Биз уларни лисоний сатҳга тегишли бўлганлиги учун лисоний синтактик қолип (қисқача ЛСҚ ) лар деб атаймиз. ЛСҚ нима? Ғишт қуювчи уста ғишт қуйишда қолипдан фойдаланади. Лойни қолипнинг катакларига жойлаштириб, у қолип шаклини олгач, қолипдан чиқариб тўкади. Қолип асосида қанча ғишт қуйилса ҳам, ғиштларнинг барчаси бир хил шаклга эга бўлади. Бу бир хиллик ғиштларнинг ўзига боғлиқ бўлмай, қолипнинг хусусиятлари билан алоқадордир. ЛСҚлар ҳам ғишт қолипларига ўхшайди. Инсон онгида ҳам сўзлаш, нутқни шакллантириш мақсадида лексемаларни сўз бирикмалари шаклига келтириш, гап ҳосил қилиш қолиплари мавжуд. Улар ЛСҚлар, моделлар, конструкциялар, қурилмалар тарзида номланса-да, аслида бир тушунчани ифодалайди. Масалан, китобни ўқимоқ каби чексиз бирикмаларни чиқарадиган [от т.к. Қ ф e ъл] сўз бирикмаси қолипи, қандай номланмасин, бу унинг моҳиятига таъсир қилмайди.](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-5.png)
![www.arxiv.uz Қолип ва нутқий ҳосила (сўз бирикмаси ва гап) лар диалектик бирликдадир. Қолип нутқий ҳосиласиз ўлик ва жонсиз, нутқий ҳосила эса қолипсиз бўлиши мумкин эмас. Қуйида ЛСҚ ва нутқий сўз бирикмаси ҳамда гапларнинг бир-бирига ўхшамайдиган, фарқли хусусиятларини баён этамиз. 1.ЛСҚнинг моддийликдан холилиги ва нутқий ҳосиланинг моддийликка эгалиги. ЛСҚлар жамият аъзолари онгида мавжуд бўлиб, кишиларнинг эркин бирикмалар ҳосил қилиш кўникмаси сифатида узоқ вақтлар давомида шаклланади. Бу кўникмалар бўлмаса, инсон бирикмалар ҳосил қила олмайди. Бунга қуйидаги далил асосида амин бўлишимиз мумкин. Дейлик, бирор тилни, масалан, инглиз тилини ўрганмоқчи бўлган киши онгида бу тилга хос бирикма тузиш кўникмаси - ЛСҚ шаклланмаган бўлса, ўзбекча китоб ва ўқимоқ сўзларининг инглиз тилидаги a book ва to read муқобилларини билса-да, бирикма ҳосил қила олмайди ёхуд ўзбек тилига хос [от т.к. Қ ф e ъл] қолипи асосида a book to read дея олади, холос. Инглиз тилида эса китобни ўқимоқ бирикмасини ҳосил қилувчи ЛСҚ [ to V Қ the N ] кўринишида бўлиб, ундан to read the book , to write the letter каби ҳосилалар пайдо бўлади. Маълум бўладики, ЛСҚлар жамият аъзолари онгида яшайди ва моддий қиёфага эга эмас. Уни сезги аъзолари асосида билиб бўлмайди. Қолиплардан чиққан нутқий ҳосилаларни эса айтиш, эшитиш, ёзиш ва ўқиш мумкин экан, бу уларнинг моддийликка эгалигидир. 1.ЛСҚларнинг ижтимоийлиги ва нутқий бирикмаларнинг индивидуаллиги. ЛСҚлар бир киши томонидан эмас, балки шу тилда сўзлашувчи жамиятнинг барча аъзолари томонидан узоқ вақтлар давомида шаклланган. Шунингдек, улар бир киши учун эмас, балки жамиятнинг шу тилда сўзлашувчи барча аъзолари учун бирдай хизмат қилади. Бу ЛСҚларнинг ижтимоий табиатга эгалигини кўрсатади. ЛСҚлар асосида вужудга келувчи нутқий ҳосилалар ҳар бир киши нутқида ўзига хосдир. Масалан, китобни ўқимоқ сўз бирикмаси ҳар бир сўзловчи нутқида ўзгачадир. Бу нутқий ҳосилалар кимнинг нутқига](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-6.png)
![www.arxiv.uz тегишлилиги, айтилган ўрни ва замони, айтилиш мақсади ва шароити каби қатор белгилари билан бир-биридан фарқланади. Ҳатто бир киши нутқида айтилган иккита (китобни ўқимоқ ва китобни ўқимоқ) сўз бирикмасидан иккинчиси биринчисининг айнан такрори эмас. Зеро, бу нутқий ҳосилалар ҳеч бўлмаганда замони билан фарқланади. Нутқий ҳосилаларнинг индивидуаллиги (алоҳидалиги)ни ана шундай тушунмоқ лозим. 2.ЛСҚларнинг такрорланувчанлиги ва нутқий ҳосилаларнинг бетакрорлиги. Қолип ҳар бир ғиштда ўз изини қолдираверганлиги каби ЛСҚ ҳам ҳар бир сўз бирикмаси ва гапда такрорланаверади. Лекин иккинчи ғишт биринчи ғиштнинг такрори бўлмаганлиги каби, нутқий ҳосилаларга ҳам бетакрорлик хос. Аслида борлиқда бевосита кузатишда берилган бирорта ҳодисада такрорийлик йўқ. Кесилган дарахтни, қайта экиб бўлмаганидек каби қолипдан чиққан сўз бирикмасини қайта айтиш, ёзиш мумкин эмас. Қайта айтилгандек туюлган сўз бирикмаси, аслида, бошқа ҳосиладир. 3.ЛСҚларнинг чекланганлиги ва нутқий ҳосилаларнинг чексизлиги. Ғишт қолипи битта, ундан чиққан ғиштларнинг ҳисобига етиб бўлмайди. Шунингдек, дейлик, [от т.к. Қфеъл] қолипи битта бўлиб, ундан китобни ўқимоқ, қаламни сотмоқ каби сўз бирикмаларини минг-минглаб ҳосил қилиш мумкин. Бугунги кунда ўзбек тилида сўз бирикмаси ҳосил қилишнинг 18 та устувор қолипи аниқланган (улар ҳақида “Сўз бирикмаси” фаслида баҳ c юритилади). Бу қолиплардан чиққан, чиқаётган ва чиқадиган нутқий сўз бирикмалари миқдорини тасаввур ҳам қилиб бўлмайди. Гап қолиплари ва уларнинг ҳосилалари ҳам худди шундай. 4.ЛСҚларнинг мажбурийлиги ва нутқий ҳосилаларнинг ихтиёрийлиги. Ўзбек тилида сўзлашувчи кишилар нутқ жараёнида сўз бирикмаси тузишга эҳтиёж сезар экан, бунда ЛСҚнинг юқорида айтилган 18 та туридан фойдаланишга мажбур. Уларнинг ЛСҚларни ўзгартиришга, янги- янги ЛСҚлар тузишга тил «қонунчилиги» томонидан йўл қўйилмайди. Бироқ нутқий сўз бирикмасини ҳосил қилиш-қилмаслик, қандай сўзларни танлаш](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-7.png)
![www.arxiv.uz сўзловчининг ихтиёрида бўлиб, хоҳласа тузиб, хоҳламаса тузмаслиги мумкин. Қолип ва нутқий ҳосила ўзида диалектиканинг бир-бирига нисбатланувчи категориялари хоссаларини ҳам акс эттиради. Буни қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: ЛСҚ нутқий ҳосила умумийлик - яккалик моҳият - ҳодиса имконият - воқелик сабаб - оқибат Бу жиҳатдан ҳам ЛСҚ ва нутқий ҳосилалар муносабатини шарҳлашга ҳаракат қиламиз. 1.ЛСҚ умумийлик ва нутқий ҳосила яккалик сифатида. ЛСҚ умумийлик сифатида кўплаб нутқий ҳосилалардаги умумий белги- хусусиятларни ўзида жамлайди. Масалан, китобни ўқимоқ, хатни ёзмоқ ва қўйни сотмоқ бирикмаларидаги китобни, хатни, қўйни тобе аъзолари қуйидаги умумий белгиларга эга: 1) от туркумига мансублик; 2) тушум келишиги билан шаклланганлик; 3) тобе аъзолик. Бу уч умумийлик [от т.к. Қ феъл] ЛСҚсининг от узвида мужассамланган. ЛСҚнинг кейинги узви ҳақида ҳам шундай фикрни айтиш мумкин. Нутқий ҳосила эса бошқа нутқий ҳосилаларга мутлақо ўхшамайдиган яккаликдир. Айтилганидек, муайян нутқий ҳосилада муайян луғавий маъноли бирликлар муайян макон ва замонда эркин нутқий бирикма ҳосил қилган бўлади. 2.ЛСҚ моҳият ва нутқий ҳосила ҳодиса сифатида. ЛСҚ нутқий ҳодисалар замирида яширинган, уларнинг ички, барқарор, ўзгармас моҳияти](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-8.png)
![www.arxiv.uz бўлиб, у нутқий ҳосилалардаги ранг-барангликларга бефарқдир. Нутқий ҳосила эса бу моҳиятни турли нутқ шароитларига мос равишда ранг-баранг кўринишларда акс эттирувчи, бироқ моҳият чегарасидан ташқарига чиқа олмайдиган вақтинчалик ҳодисадир. Масалан, [от Қ феъл] қолипи ўзгармасдан туради. Аммо унинг ҳосилалари уйни супурмоқ, қоғозни йиртмоқ, хатни жўнатмоқ, деразани бўямоқ каби турфа кўринишларда бўлади. Бу ранг-барангликнинг барчаси, у қанча кўп бўлмасин, тушум келишигидаги тобе от ва феъл доирасидан четга чиқа олмайди. Нутқий ҳосила ЛСҚнинг ўзгармасдан, турлича намоён бўлишини кўрсатса, ЛСҚ нутқдаги хилма-хил ҳосилаларни бир асосга бирлаштиради. 3.ЛСҚ имконият ва нутқий ҳосила воқелик сифатида. ЛСҚлар воқеликка айланмаган, намоён бўлиши учун зарур шарт-шароит ва эҳтиёж талаб этадиган имкониятдир. Нутқий ҳосилалар эса ана шу имкониятнинг юзага чиқиши, воқеликка айланишидир. 4.ЛСҚ - сабаб, нутқий ҳосила унинг оқибатидир . ЛСҚ - бу ўзига мувофиқ келадиган бирор натижа келтириб чиқарувчидир. Чунки сабаб бирор таъсирнинг бошланиш нуқтаси бўлиб, у маълум бир натижа, оқибатни юзага келтиради. ЛСҚ натижасида келиб чиқадиган оқибат шундай ҳосиладир. Сабаб оқибатдан олдин келганлиги каби ЛСҚ ҳам нутқий ҳосиладан олдин келиб, унинг қандай бўлишини белгилайди. ЛСҚнинг асосий турлари. Лисоний бирикмаларнинг қолиплар асосида бирикувидан вужудга келган нутқий ҳосилаларни 3 гуруҳга бирлаштириш мумкин: 1) ясама сўзлар; 2) сўз бирикмаси; 3) гап. ( ишла) ясама сўзи [ иш ] лексемаси ва [ лар ] морфемасининг, китобни ўқимоқ нутқий сўз бирикмаси [ китоб ] ва [ ўқи ] лексемаларининг, Ўқидим гапи эса [ ўқи ] лексемаси ва [ -дим ] кесимлик категорияси шаклининг бирикишидан ҳосил бўлган.](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-9.png)
![www.arxiv.uz ( ишла) сўзи [отҚла қ асосдан англашилган нарса билан шуғулланмоқ] сўз ясаш қолипи маҳсули бўлса, китобни ўқимоқ сўз бирикмаси [от т.к. Қфеъл] ЛСҚси, Ўқидим гапи эса [ WPm ] қолипи ҳосиласидир. Булар сирасида сўз ясаш ва сўз бирикмаси қолиплари тушунча ифодаловчи - аташ(номинатив) вазифасини бажарувчи ҳосилаларни берадиган қолиплар бўлса, гап қолипи фикр ифодаловчи (коммуникатив) ҳосилаларни туғдирувчи қолиплар ҳисобланади. Сўз ясаш қолипи лисоний бўлса-да, лекин синтактик моҳиятга эга эмас. Шунинг учун у лисоний деривацион қолип (ЛДҚ) сифатида сўз ясалиши бўлимида қолдирилиб, синтаксисда эркин синтактик ҳосилалар берувчи, яъни сўз бирикмаси ва гап қолиплари текширилади. Анъанавий ва системавий (структурал) синтаксис. Анъанавий синтаксис бевосита кузатишда берилган, нутқий синтактик ҳодисаларни ўрганади. Бошқача айтганда, у яккалик, ҳодиса, воқелик, оқибат сифатидаги нутқий ҳосилалар билан банд бўлиб, умумийлик, моҳият, имконият, сабаб сифатидаги лисоний бирликларни (нутқий бирликларнинг лисоний томонини) ўрганишни системавий (структурал) синтаксис ҳукмига ҳавола этади. Шунингдек, анъанавий синтаксис китоб ва ўқимоқ сўзлари орасидаги синтактик алоқани ҳам текширади. Зеро, бундаги ўқимоқ феълининг тушум келишигидаги сўзни бошқаруви ҳам бевосита кузатишда берилган нутқий ҳодисадир. Лекин бу алоқа учун [ ўқи ] лексемасининг бириктириш имконияти бўлмиш объект валентлиги бевосита кузатишда берилмаган. Бу эса структурал синтаксис томонидан текширилади. Структурал синтаксис тадқиқотлари учун анъанавий синтаксис томонидан қўлга киритилган ютуқлар замин, пойдевор вазифасини ўтайди. Демак, анъанавий синтаксиссиз структурал синтаксиснинг бўлиши мумкин эмас. Анъанавий синтаксис эса структурал синтаксиссиз ҳам иш кўраверади. Зеро, структурал синтаксис моҳиятни тадқиқ этар экан, бунинг учун ҳодисалар жамланган бўлиши керак. Ҳодисани жамлаш учун эса структурал синтаксис тиклайдиган моҳиятга эҳтиёж сезилмайди.](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-10.png)
![www.arxiv.uz ҳар хиллик қолипга алоқадор бўлмаган жиҳатлардир. ЛСҚларни аниқлашда ҳам ЛСҚларга дахлдор бўлмаган, бир қолипдан чиққан нутқий ҳосилаларнинг турли-туманлигини келтириб чиқараётган ҳодисалар ЛСҚга боғлиқ бўлмаган носинтактик ҳодисалар сифатида аҳамиятсиз деб қаралади ва эътибордан соқит қилинади. Масалан, Салиманинг китоби нутқий ҳосиласининг моҳияти, яъни ЛСҚсини аниқламоқчи бўлсак, биз шу кўринишдаги ва турдаги сўз бирикмаларини тасаввуримизда тўплаб, саралаймиз. Шу усулда Муниранинг дафтари, Ситоранинг ручкаси каби юзлаб нутқий сўз [от атоқли Қот турдош қотдан англашилган пред.Ғшахсга тегишли нарса] бирикмаларида умумийлигини топгандек бўламиз. Бироқ менинг китобим, унинг ручкаси, бизнинг уйимиз, қизилнинг қизили, яшашнинг завқи нутқий бирикмаларини олдинги сўз бирикмалари билан қиёслаш натижасида уларнинг фарқли эканлигига, қолипга солиб кўриш натижасида унга жойлашмаётганлигига амин бўламиз. Зеро, ЛСҚнинг биринчи узви от туркумига мансуб сўз бўлиши керак эди. Мисолларда эса тобе узвлар олмошлардир. Шунингдек, ЛСҚ иккинчи узвидаги эгалик категорияси III шахс қўшимчаси ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Биз юқорида қолипларнинг умумийлик табиатига эга эканлигини, унда нутқий ҳосилаларнинг умумий, бир хил белгилари ўрин олишини таъкидлаган эдик. Шунинг учун нутқий ҳосилалардан фарқларни хаёлан четлаштириб, умумий белгиларни сақлаб қоламиз. Келтирилган биринчи (тобе) аъзолардаги умумийлик ва фарқларни қуйидагича берамиз: умумийлик фарқлар 1.1.Эркак кишининг исмиҚқ.к. Салим оти Қнинг 1.2.Қиз бола исмиҚқ.к. Мунира отиҚнинг Ситора оти Қнинг](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-12.png)
![www.arxiv.uz 1.3. Ш ахс бирлик киш.олм. М ен олмошиҚнинг 1.4. Ш ахс кўплик киш.олм. Б из олмошиҚнинг 1.5. С ифатҚқ.к. Қизил сифати Қнинг 1.6.Ҳ.номиҚқ.к. Яшаш ҳарак.номиҚнинг Фарқларни эътибордан соқит қилиб, олинган умумийлик асосида ЛСҚнинг биринчи (тобе) аъзосини тиклаймиз. Нисбий умумийликларни яна бирлаштириб, қуйидаги [исм қ.к. Қ ... тикланади. Сўз бирикмаларининг иккинчи узвидаги фарқлар ва умумийликларни ҳам шу асосда аниқлаймиз: умумийликлар фарқлар 2.1.Ўқув воситаси отиҚ III ш.э.қ. китоб отиҚим 2.2.Ёзиш мумкин бўлган нарса отиҚ III ш.э.қ. дафтар отиҚи 2.3.Ранг сифати Қ III ш. э.қ. қизил сифатиҚи 2.4.Мавҳум от Қ III ш. э.қ. завқ отиҚи 2.5.Жой оти Қ I ш. э.қ. уй отиҚимиз 2.6.Ёзув қуроли Қ III ш. э.қ. ручка отиҚси Бу аъзода ҳам фарқларни четлаштириб, умумий белгиларни олиб қоламиз. Натижада ...Қисм э.қ. ] умумийлиги аниқланади. Ҳар иккала аъзони бирлаштириш натижасида [исм қ.к. Қисм э.қ. ] умумийлиги тикланади. Бу умумийлик ЛСҚ бўлиб, ғиштларнинг оғирлиги, зичлиги, ранг-туси каби белгилар ғишт қолипига](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-13.png)
![www.arxiv.uz дахлсиз бўлганлиги каби, сўз бирикмаларидан четлаштирилган мазкур фарқлар ҳам ЛСҚга алоқадор эмас. ЛСҚнинг шаклий томони. ЛСҚ моҳиятан риёзий тенгламага ўхшайди ва у бутунлик сифатида тенглик белгисидан чап ҳамда ўнг томонлардан иборат бўлади. Юқорида мисол сифатида келтирилган [исм қ.к. Қисм э.қ. қ қаратувчи- қаралмиш] ЛСҚси ҳам икки - исм қ.к. Қисм э.қ. ва қаратувчи-қаралмиш қисмларидан ташкил топган. ЛСҚнинг чап, яъни исм қ.к. Қисм э.қ. қисми унинг шаклини ташкил этади. ЛСҚнинг шаклий томони умумийлик хусусиятига эга. Чунки у нутқда воқеланган чексиз бирикмаларнинг энг умумий моддийлигининг синтезидир. У умумий шакл экан, унинг хусусий шакли сифатида нутқий сўз бирикмалари намоён бўлади. Демак, хусусий шакл деганда моддий шаклда - сўзлар ва қўшимчалар воситасида ифодаланган ўқилиши, ёзилиши, айтилиши, эшитилиш мумкин бўлган шакл тушунилади. ЛСҚнинг мазмуний томони. ЛСҚ нинг ўнг томони унинг мазмуний жиҳатидир. Юқорида келтирилган [исм қ.к. Қисм э.қ. ққаратувчи-қаралмиш] қолипининг ўнг, яъни мазмуний қисмини «лисоний тобе қаратувчи ва ҳоким қаралмиш орасидаги ранг-баранг муносабатлар» ташкил этади. «Ранг- баранг муносабатлар» деганда ҳар бир нутқий сўз бирикмасидан англашиладиган турли маъно ва муносабатлар тушунилади. Масалан: менинг китобим - қарашлилик столнинг оёғи - бутун-қисм эътиборсизлик оқибати - сабаб-оқибат яшашнинг завқи - ҳолат ва унинг натижаси Бирикмаларнинг ўнг томонида уларнинг хусусий маъновий белгилари кўрсатилган. Улар қолипнинг ўнг томонида «ранг-баранг маъновий муносабатлар» дея бирлаштирилган. Маълумки, кўпинча, маъно деганда сўз атаётган нарса, предмет, миқдор, белги кабилар тушунилади. Масалан, [ китоб ] лексемаси айтилганда, унинг маъноси сифатида «варақлардан](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-14.png)
![www.arxiv.uz ташкил топган, босма ёки қўлёзма ҳолдаги асар» моҳияти тан олинади. Лекин биз ҳозиргина келтирган ЛСҚ маъноси эса бунга ўхшамайди. Нега? Чунки [ китоб ] лексема бўлиб, унинг маъноси лексикдир. Лекин ЛСҚ синтактик ҳодиса. Шу боисдан унинг маъноси ҳам синтактик бўлмоғи даркор. Синтаксисда эса «тобе-ҳоким», «қаратувчи-қаралмиш», «тўлдирувчи», «ҳол», «эга», «кесим» каби тушунчалар катта аҳамиятга эга бўлиб, синтактик муносабатларни ифодалайди. Бу муносабатлар эса синтактик маъно сифатида қаралади. Нега юқоридаги бирикмаларнинг ўнг томонида келтирилган «қарашлилик», «бутун - қисм», «сабаб - оқибат», «ҳолат - унинг натижаси» кабилар ЛСҚнинг мазмуни бўла олмайди, деган савол туғилиши табиий. Тўғри, улар алоҳида бирикмаларнинг маъноларини алоҳида-алоҳида акс эттиради. Лекин ЛСҚси битта. [исм қ.к. Қисм э.қ. қ қаратувчи-қаралмиш] қолипининг мазмуни эса чексиз нутқий ҳосилаларнинг маъноларини умумлаштиради. ЛСҚнинг [исм қ.к. Қисм э.қ. ] шаклий томони бирикувчи сўзлар муносабатларидан умумлаштирганлиги каби мазмун томони ҳам нутқий бирикмаларнинг алоҳида-алоҳида маъноларини умумлаштириш натижаси бўлмоғи лозим. Таъкидлаш лозимки, ўзбек тилшунослигида ҳар бир гап бўлаги, ҳар бир сўз бирикмасининг ҳар бир гапдаги, матндаги, қуршовдаги маъноларини тавсифлашга кўп эътибор қаратилади. Масалан, ( уйни қурмоқ) бирикмасида (уйни) сўз шаклининг, ёки тўлдирувчининг маъноси «яратиладиган, бунёд этиладиган нарса», ( уйни бузмоқ) бирикмасидаги ( уйни) сўзшаклининг маъноси «йўқотиладиган манба» тарзида таърифланади. Лекин мулоҳаза юритилса, бу маънолар синтактик эмас, балки луғавий бўлиб, аслида ( бузмоқ ) ва ( қурмоқ ) сўзларига хос маънолардир. ЛСҚлар эса чексиз сўз бирикмаларининг умумлашмасидир. Шу боисдан уларнинг мазмун томони ҳам чексиз сўз бирикмаларининг алоҳида-алоҳида маъноларидаги хусусий, фарқли жиҳатларни четлаштириб, умумий, ўхшаш томонларни ажратиш асосида тикланади. Демак, умумий, лисоний маъно хусусий жиҳатларни](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-15.png)
![www.arxiv.uz воқеликка айланган бўлиб, улар кислородда бириктирувчи, водородда эса бирикувчи табиатга эга. Ҳар иккала атом (водород ва кислород) ҳам бир- бирига мувофиқ бўлгандагина бирикма ҳосил қилиши мумкин. Масалан, водород ва олтин атомлари бирикиб, молекула ҳосил қила олмайди. Атомларнинг валентлиги рўёбга чиқмаган, намоён бўлиши учун шароит талаб этиладиган имкониятдир. Лисоний бирликлар ҳам ана шундай бирикиш-бириктириш имкониятига эга бўлиб, бу (яъни валентлик) ҳам лисоний бирликларнинг ўзи билан муайян тил жамияти аъзолари онгида яшайди. Масалан, [ ўқи ] лексемаси киши онгида 8 та бўш ўрнига эга ҳолда мавжуд бўлади ва нутқда воқеланиб, бир вақтнинг ўзида ўзига 8 та бирикувчини ҳам торта олиши мумкин. Уни чизмада қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: ким нимани кимга қандай ўқиди қачон нима билан нима сабабдан қанча 8 та сўроқ олмоши [ ўқи ] лексемасига бирикиш имкониятига эга бўлган сўзларга ишора қилади. Бу имконият бевосита кузатишда берилмаган бўлиб, [ ўқи ] лексемасининг моҳиятида яширингандир. Лекин китобни ўқимоқ , ҳар куни ўқимоқ , кўп ўқимоқ нутқий бирикувларида бу имкониятлар битта-битта воқеланган. Қуйидаги бирикувларнинг биринчисида бир вақтнинг ўзида бу имкониятдан иккитаси, иккинчисида эса учтаси воқеликка айланган, сўз бирикмаси ҳосил қилинган: 1) китобни тез ўқимоқ; 2) кутубхонада китобни тез ўқимоқ;](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-17.png)
![www.arxiv.uz [ ўқи ] лексемасининг онгдаги бирикиш имконияти валентлик экан, унинг нутқий воқеланиши синтактик алоқа ҳисобланади. Демак, валентлик лисоний, синтактик алоқа эса нутқий ҳодиса сифатида қаралади. Улар лисон ва нутқнинг барча қарама-қарши белгиларини ўзида акс эттиради. Масалан: валентлик синтактик алоқа умумийлик яккалик моҳият ҳодиса имконият воқелик сабаб оқибат Ёки валентлик синтактик алоқа моддийликдан ҳоли моддийликка эга ижтимоий индивидуал такрорланувчан бетакрор Лисоний бирликнинг валентлик ўринларини тўлдирувчи бирликлар актантлар деб ҳам юритилади. Юқорида айтилганидек, кислород атоми билан бирга водород атоми ҳам валентликка эга бўлганлиги каби [ ўқи ] лексемасига бирикувчи лексемалар ҳам валентликка эга. Бироқ [ ўқи ] лексемаси ҳоким, тортувчи мавқеда бўлганлиги сабабли унинг валентлиги ҳоким валентлик, унга бирикувчи лексеманинг валентлиги эса тобе валентлик дейилади. Турли атомлар бир-бирига мос бўлгандагина бирика олганлиги каби лисоний бирликлар ҳам маъно ва грамматик жиҳатдан мувофиқ бўлмоғи лозим. Бошқача айтганда, бириктирувчи лексема бирикиши лозим бўлган лексемани нафақат маъно жиҳатдан, балки унинг маълум бир грамматик](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-18.png)
![www.arxiv.uz шаклда бўлишини ҳам талаб этади. Шунга кўра, валентлик луғавий ва синтактик қатламларга ажралади. Луғавий валентлик. Луғавий валентлик бириктирувчи лексеманинг маъновий жиҳатдан ўзига мос бирикувчиларни танлашидир. Масалан, [ ҳангра ] лексемаси [ қуш ] лексемасини ўзига торта олмайди, [ қуш ] лексемаси [ ҳангра ] лексемасидаги бирорта ҳам бўш ўринга туша олмайди. Чунки уларда маъновий мувофиқлик мавжуд эмас. Лексемалар бир-бирига маъновий мос бўлиши учун уларнинг маъно структураларида ўхшаш маъно бўлакчалари - семалари бўлмоғи лозим. Масалан; [ қуш ] [ сайрамоқ ] 1)парранда 1)овоз чиқариш 2)учадиган 2)қушларга хос 3)сайрай оладиган Кўринадики, [ қуш ] лексемаси маъно таркибидаги «сайрай оладиган» маъно бўлакчаси «сайрамоқ» лексемасида ва «сайрамоқ» лексемасидаги «қушларга хос» маъно бўлакчага қуш лексемасида мавжуд. Бу уларнинг бирикма ҳосил қилишга асос бўла олади. Энди [ қуш ] ва [ ҳангра ] лексемаларини шу тарзда қиёслаб кўрайлик: [ қуш ] [ ҳанграмоқ ] 1) парранда 1) овоз чиқариш 2) учадиган 2) эшакка хос 3) сайрай оладиган Бу лексемаларда юқоридагидек, маъновий мослик кузатилмайди. Шу боисдан [ ҳанграмоқ ] лексемаси валентлигини тўлдириш учун [ қуш ]](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-19.png)
![www.arxiv.uz лексемасини ўзига торта олмайди, [ қуш ] лексемаси эса [ ҳангра ] лексемасидаги бўш ўринни тўлдира олмайди. Лексемаларнинг валентликлари тор ёки кенг бўлиши мумкин. Масалан: [ ҳанграмоқ ] лексемасининг нима? сўроғига жавоб бўладиган валентлиги тўлдирувчиси - [ эшак ], [ хўтик ], [ ҳанги ] лексемаларидир. [ кишнамоқ ] лексемасининг бундай валентлигини тўлдирувчи унсурлар - [ от ] , [той], [бедов], [саман] лексемаларидир. Баъзан бирикувчи ёки бириктирувчи лексемалар маънолари мувофиқ бўлмагани ҳолда улар нутқда бирикувлар ҳосил қилиши мумкин. Масалан, артист ҳангради каби. Бунда энди меъёрий валентлик бузилган ҳолда намоён бўлиб, кўчма, образли маъно юзага чиқади. Лекин бу соф нутқий ҳодиса бўлиб, [ ҳангра ] ва [ артист ] лексемаларининг лисоний моҳиятидан жой олмаган. Чунки [ артист ] лексемасининг маъно таркиби «санъаткор», «қўшиқчилик-театрга» хос семалари бўлиб, унда «ҳангра» семаси йўқ, [ ҳанграмоқ ] лексемаси « эшакка хос», « овоз чиқариш » маъно таркибига эга бўлиб, унда « санъаткор », « қўшиқчиликка хос » маъно бўлакчалари мавжуд эмас. Биз луғавий валентликни от ва феъл туркумларидан олинган намуналар асосида далиллашга ҳаракат қилдик. Лекин лисоний-луғавий валентлик нафақат от ёки феълга, балки бошқа сўз туркумларига ҳам хосдир. Синтактик валентлик. Синтактик валентлик лексема валентлигининг иккинчи томони бўлиб, у ҳоким мавқедаги лексеманинг тобе лексемаларни ўзига тортиш учун уларнинг маълум бир синтактик шаклда - келишик, кўмакчи, равишдош, сифатдош қўшимчаларини олган ҳолда бўлишини талаб қилишидир. Бу ҳоким лексеманинг синтактик мавқеи, грамматик шакли томонидан белгиланади. Масалан, Хатни ёзди, Хат ёзилди синтактик қурилмаларидаги хатни ва хат сўзларининг грамматик шакли бош сўзнинг грамматик шакли билан белгиланган. Синтактик валентлик луғавий валентлик билан зич боғланган бўлиб, биринчиси ўзгарса, иккинчиси ҳам ўзгаради, бири йўқолса, иккинчиси ҳам бўлмайди. Масалан, [ етакла ] лексемаси жўналиш келишигидаги отни ўзига](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-20.png)
![www.arxiv.uz тортмайди ( Салимга етакла тарзида). Лекин [ етакла ] лексемаси орттирма нисбат шакли -т билан шаклланса, ( Салимга ) сўз шакли унга тортила олади. Бунда, [ етакла ] лексемасининг синтактик валентлиги ўзгарди. Луғавий ва синтактик валентликлар ўзаро боғлиқ бўлса-да, улар тез-тез ўзгаришга учраб туради. Масалан, Ашулачи ҳангради бирикувида синтактик валентлик ўзгармасдан воқеланган, аммо луғавий валентлик янгиланган ҳолда юзага чиққан. Бундай ҳол кўчма маъно юзага чиққанидан далолат беради. Хат ёзилди , Хатни ёзди бирикувларида маъновий валентлик жойида, бироқ синтактик валентлик ўзгарган. Бу турлича синтактик шакллар воқеланганлигини кўрсатади. Бироқ айтилган ҳар иккала ўзгариш ҳам бир ёқлама - ё маъновий, ё синтактик табиатга эгадир. Агар ўзгариш бирданига икки томонлама - ҳам луғавий, ҳам синтактик бўлса-чи? Бунда сўз ясалиши содир бўлади. Далил сифатида [ очмоқ ] феълининг луғавий ва синтактик валентликларини аниқлаш орқали бунга амин бўлиш мумкин: 1. Терговчи жиноятни очди. 2. Жиноятчи терговчи томонидан очилди. 3. Американи Веспуччи очди. 4. Гул очилди. 1- ва 2- мисолларда [ очмоқ ] феъли валентликларини тўлдирувчи сўз ( терговчи )нинг маъноси ўзгармаган, лекин синтактик шакли ( терговчи - бош келишикда, терговчи томонидан - кўмакчили) ўзгарган. Демак, [ очмоқ ] лексемасининг маъновий валентлиги ўзгаришсиз сақланган, синтактик валентлиги ўзгарган. Бу ўзгариш [ очмоқ ] феълига -ил мажҳул нисбат қўшимчаси томонидан киритилган. 3- мисолда эса феълнинг синтактик валентлиги ўзгаришсиз қолгани ҳолда маъновий валентлик ўзгаришга учраган. Чунки [ Америка ] сўзининг маъноси [ очмоқ ] феъли маъносига мувофиқ келмайди. Аммо синтактик шакли мос. 4-мисолда эса ҳам маъновий, ҳам синтактик валентликлар буткул ўзгарган. Чунки [ гул ] сўзи [ очмоқ ] феълига маъновий жиҳатдан мос эмас. Бундан ташқари, бирикувчи](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-21.png)
![www.arxiv.uz сўзнинг синтактик шакли ([ гул ] - бош келишик) [ очмоқ ] феълга -ил қўшимчаси қўшилиши натижасида ўзгаришга учраган. Демак, маълум бўладики, лексеманинг лисоний валентлиги икки ёқлама бўлиб, унинг маъновий томони лексемаларга қандай лексемалар бирика олиши меъёри, чегарасини кўрсатса, синтактик томони бирикувчи сўзнинг қандай грамматик қўшимчаларни олишини белгилайди. Грамматик шакл валентлиги . Лексемаларга грамматик шакллар қўшилганда уларнинг бирикувчилари сирасида жиддий ўзгариш юз беради. Шоирман сўз шакли – ман шахс-сон қўшимчаси билан бирикмасдан олдин, яъни [шоир] лексемаси сифатида [мен] олмоши билан бирикиш эҳтиёжига эга эмас эди. Шахс – сон маъносини ифодаловчи (-ман) қўшимчасини қабул қилгач, шундай эҳтиёж туғилди. Бу эҳтиёж, зарурат – ман қўшимчасида мужассамлашган, 1-шахс бирлик сон шахсҒсон қўшимчасининг синтактик эҳтиёжи, кенгайиш талаби, яъни валентлигидир. Грамматик шакллар ўзлари қўшилиб келган лексеманинг лисоний (маъновий ва синтатик) валентлигини ё кенгайтиради, ёки чеклайди. Масалан, эгалик қўшимчаси ўзи қўшилиб келган исм туркумига мансуб сўзларга қаратқич келишиги шаклида турган бошқа исм билан қаралмиш – қаратувчи алоқаларига киришиш имкониятларини беради. Демак, ўзи қўшилиб келган сўзнинг синтактик имкониятларини кенгайтиради. Сўз шакли маъновий ва синтактик валентлиги шу сўз шакли учун асос бўлган лексема лисоний валентлигидан кенг. Шундай ҳодисани орттирма нисбат морфемаси билан ўтимсиз феъл лексема бирикишида кўриш мумкин. Қиёсланг: Машина юрди. Бола ухлади. [ухла], [-юр] феъллари воситасиз тўлдирувчи билан бирика олмайди. Лекин ҳайдовчи машинани юргизди. Она болани ухлатди , меъёрий бирикмалардир. Воситасиз тўлдирувчи билан бирика олиш валентлик қобилиятини [юр-], [ухла] лексемаларига орттирма нисбат морфемаси берди, бошқача айтганда, бу феълларга қўшилиб келгач, у морфема ўз валентлигини олиб келди. Айрим грамматик шакллар ўзи қўшилиб келган лексеманинг лисоний валентлигини торайтиради. Масалан,](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-22.png)
![www.arxiv.uz мажҳул ва ўзлик нисбат шакллари ўтимли феълни ўтимсизлаштиради, унинг воситасиз тўлдирувчи билан бирикиш имкониятини чеклайди. Бунга амин бўлиш учун [ китоб ] лексемасининг грамматик шаклсиз ва грамматик шаклланган ҳолатларида валентлик имкониятларини таққослаш кифоя. 1. Қизиқ Катта Бадиий китоб Ўнта Кўп 2. Қизиқ Катта Бадиий китоблар Кўп 3. Қизиқ Бадиий китобча Ўнта Кўп Аён бўладики, 2- ва 3- чизмаларда [ китоб ] лексемасининг бирикув имкониятлари кўплик сон шакли -лар ва кичрайтириш қўшимчаси -ча ҳисобига торайган. Қуйидаги гапларда эса лексеманинг бириктириш имконияти кенгайганлигига амин бўламиз: 1. Салим китоб ўқиди. 2. Салим укасига китоб ўқитди. Синтактик алоқа. Мустақил сўзларнинг нутқ жараёнидаги эркин боғланиши синтактик алоқа дейилади: Сувлар тиниқ, тоза ҳаво. Синтактик](/data/documents/0d7b438f-7bc3-4495-bfcc-99ad3e81be99/page-23.png)
