Синтаксис - Лингвистика - Рефераты

Синтаксис

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

192.5 KB

www.arxiv.uz Синтаксис Режа: 1. Сўз бирикмаси 2. Гап 3. Ундалма 4. Кириш сўз ва киритма гап 5. Қўшма гап 6. Пунктуация

Синтаксис – грекча тузиш демакдир. Синтаксис сўзларнинг ўзаро бирикиши сўз бирикмалари, гап ва уларнинг грамматик хусусиятларини ўрганади. Синтаксиснинг ўрганиш объекти сўз бирикмалари ва гапдир. Сўз бирикмаси Икки ёки ундан ортиқ мустақил сўзларнинг маъно ва грамматик жиҳатдан маълум қонун-қоидалар асосида бирикиши сўз бирикмаси дейилади. Сўз бирикмаси бир мураккаб тушунчани ифодалайди, таркибидаги сўзларнинг ҳар бири алоҳида гап бўлаги бўлиб келади. Масалан, кенг кўча, катта уй . Сўз бирикмаси таркибидаги сўзларнинг боғланиши икки хил: тенг боғланиш, тобе боғланиш . Тенг боғланишли бирикмалар таркибидаги сўзлар тенг боғловчилар ёки оҳанг ёрдамида боғланиб, бир хил гап бўлаги бўлиб келади. Масалан, Ўктам ва Содиқ бир синфда ўқийди. Тобе боғланишли сўз бирикмасида бир сўз бошқасига тобе бўлади. Бундай боғланишларда ҳоким ва тобе сўз бўлади. Тобе сўз ҳоким сўзнинг маъносини аниқлаб, тўлдириб, изоҳлаб келади. Тобе боғланишли бирикмаларда сўроқ ҳоким сўздан тобе сўзга берилади. Масалан, баланд уй (қандай уй). Тобе бирикмаларда тобе сўз олдин, ҳоким сўз кейин келади, тобе сўз узуқ тўлқинли ҳоким сўз тире ва нуқта шартли чизиқчалар билан кўрсатилади. Эга ва кесим боғланиши шаклан сўз бирикмасига ўхшаса-да, у сўз бирикмаси эмас, гап ҳисобланади. Чунки бу ҳолатда фикр ифодаланади. Келишик, эгалик қўшимчалари, кўмакчилар тобе ва ҳоким сўзларни боғлаш вазифасини бажаради. Ҳоким сўзнинг қайси сўз туркумига мансублигига кўра сўз бирикмалари икки хил: 1. Отли бирикма 2. Феълли бирикма Ҳоким сўз от, сифат, сон, олмош, равиш, ҳаракат номи билан ифодаланса отли бирикма дейилади: баланд тоғ, асалдан ширин , айтилганларнинг бари, болалардан бири ва б. 2

Ҳоким сўз феъл, феълнинг равишдош ва сифатдош шакли билан ифодаланса феълли бирикма дейилади: китобни ўқимоқ, уйга келгач, ишдан келган . Тобе бирикмалар тузилишига кўра икки хил: содда бирикмалар, мураккаб бирикмалар . Содда бирикмалар таркибидаги сўзлар иккита бўлади: катта бино, яхши бола . Мураккаб бирикмалар таркибида иккитадан ортиқ сўз бўлади: қизил гули пиёла, кенг ҳовлили уй . Бундай бирикмалар ўз ичида яна бирикмаларга бўлиниши мумкин: Масалан, кенг ҳовли, ҳовлили уй . Булар сўз бирикмалари занжири ҳисобланади. Тобе сўз билан ҳоким сўзнинг боғланиши уч хил: 1. Бошқарув 2. Мослашув 3. Битишув Ҳоким сўз талабига кўра тобе сўзнинг бирон келишик қўшимчасини олиб келиши бошқарув дейилади. Бошқарув икки хил: келишикли бошқарув, кўмакчили бошқарув . Келишикли бошқарувда тобе сўз қаратқич келишигидан бошқа келишик қўшимчаларини олган ҳолда бирикади: уйни кўрмоқ, дарсга келмоқ, уйда ўтирмоқ, ишдан қайтмоқ . Кўмакчили бошқарувда тобе ва бош сўз кўмакчилар ёрдамида бирикади: тинчлик учун курашмоқ . Баъзан бошқарувли бирикмада тобе сўз қўшимчасиз бўлиши мумкин: китоб ўқиш, шаҳар бориш . Мослашув . Тобе сўзнинг ҳоким сўзга қаратқич келишиги шаклида боғланиши мослашув дейилади. Мослашувда тобе ва ҳоким сўз шахс ва сонда мослашган бўлади. Тобе сўз олдин келиб, қаратқич келишиги қўшимчасини, ҳоким сўз кейин келиб, эгалик қўшимчасини олган ҳолда боғланади: унинг уйи, бизнинг боғимиз . Тобе сўз қаратқич келишиги қашимчасисиз ҳам қўлланилади: мактаб ҳовлиси, она меҳри . 3

Битишув . Тобе сўзнинг ҳоким сўз билан қўшимчасиз, маъно жиҳатидан бирикиши битишув дейилади: тиниқ сув, катта кўча, чиройли уй, тез юрмоқ . Бундай бирикмаларда сўзнинг ўрни алмаштирилса, сўз бирикмаси гапга айланади: тиниқ сув (сўз бирикмаси), сув тиниқ (гап). Битишувда тобе сўз сифат ва равиш, сифат вазифасида келадиган отлардан, ҳоким сўз эса от ва феъл туркумларидан бўлади. Сўз бирикмаси ва сўз . Сўз ҳам сўз бирикмаси ҳам предмет, нарса, белги, ҳаракатни ифодалаш учун хизмат қилади. Сўз якка ҳолда луғавий маъно ифодаласа, сўз бирикмаси бошқа сўзлар билан бириккан ҳолда предмет, нарса, белги, ҳаракатни ажратиб, аниқроқ қилиб кўрсатади. Масалан, бола-яхши бола, китоб-ўқимишли китоб. Сўз бирикмаси ва қўшма сўз. Қўшма сўзнинг қисмлари ўз маъносини йўқотиб, биргаликда бошқа маъно ифодалайди. Сўз бирикмаси таркибидаги сўзлар ўз маъносида қўлланилади. Шунинг учун қўшма сўз яхлит ҳолда бир сўроққа жавоб бўлади. Масалан, музқаймоқ (нима?) Сўз бирикмалари таркибидаги сўзлар эса алоҳида сўроққа жавоб бўлади: катта кўча (қандай кўча, нима катта ) каби. Қўшма сўзлар ва сўз бирикмалари баъзан шакл жиҳатдан мос келади: Каттақўрғон, Учқўрғон – жой номлари (қўшма сўз) катта қўрғон, уч қўрғон жойни ажратиб кўрсатиш – сўз бирикмаси. Сўз бирикмаси ва гап . Грамматик алоқа асосида вужудга келадиган синтактик бирликлардар. Сўз бирикмаси тушунча ифодалаб, аташ вазифасини бажаради, гап эса фикр ифодалайди. Гап Грамматик жиҳатдан шаклланган, оҳанг ва мазмун жиҳатидан нисбий тугалланган сўз ва сўзлар йиғиндиси гап дейилади: Болалар шеърни ёд олишди . Гап муомала воситасининг энг кичик бирлиги. Гапнинг асосий белгилари қуйидагилар: 1. Фикрий жиҳатдан нисбий тугалланганлик. 2. Грамматик шаклланганлик. 3. Эга ва кесим муносабатларига эгалик 4

4. Оҳанг жиҳатдан тугалланганлик. Гапнинг ифода мақсадига кўра турлари Гаплар ифода мақсадига кўра: дарак гап, сўроқ гап, буйруқ гапларга бўлинади. Дарак гап бирор воқеа-ҳодиса ҳақидаги хабарни билдиради. Ёзувда дарак гап охирида нуқта қўйилади. Боҳор келди. Иш қизиб кетди. Дарак гаплар дарак, хабар, истак, маслаҳат, ташвиқ, таажжуб, гумон, тасвир каби маъноларни билдириб, тасдиқ ёки инкор шаклларида қўлланилади. Дарак гапнинг кесими асосан феълнинг аниқлик майли шаклида бўлиб, гап охирида оҳанг пасаяди. Сўроқ гап воқеа-ҳодиса ҳақида сўроқни билдиради. Сўроқ гаплар охирида сўроқ белгиси қўйилади. Сўроқ гаплар асосан диалог шаклида бўлади. Сўроқ гаплар сўроқ оҳангига кўра уч хил: соф сўроқ гаплар, риторик сўроқ гаплар, сўроқ-буйруқ гаплар. Соф сўроқ гаплар тингловчидан сўроққа жавобни талаб қилади. Исминг нима? Бугун уйда бўласанми ? Риторик сўроқ гаплар сўроққа жавоб талаб қилмайди. Бундай гапларнинг мазмунидан жавоби англашилиб туради. Масалан, Онани ким севмайди? Риторик сўроқ гаплар кучли ҳис-ҳаяжлн билан айтилса, охирида сўроқ ва ундов белгилари қўйилади. Сўроқ-буйруқ гапларда сўроқ маъноси билан биргаликда буйруқ маъноси ҳам англашилиб туради: Китобингни бериб тур? Сўроқ гаплар қуйидагича ҳосил бўлади: 1. Сўроқ юкламалари - -ми, -чи, -а (-я) ёрдамида сўроқ гаплар ҳосил бўлади: Эртага дарсга келасанми ? Сен-чи? 2. Сўроқ олмошлари сўроқ гаплар ҳосил қилади: Ким гапирди? Қаерда яшайсан? 3. Сўроқ гаплар фақат сўроқ оҳанги билан ҳосил бўлади. Масалан, Топшириқни бажардим. Топшириқни бажардинг? Буйруқ гап буюриш, илтимос, маслаҳат маъноларини ифодалайди. Буйруқ гаплар маъно жиҳатидан қуйидагича: 5

1. Буйруқ, дўқ ифодалайди : Қорангни кўрсатма? 2. Илтимос, ялиниш ифодалайди : Ҳазратим уни кечиринг (Ч.) 3. Маслаҳат ифодалайди : Етти ўлчаб, бир кес. (Мақол) Буйруқ гапларда оҳанг кучли бўлса гап охирида ундов белгиси қўйилади. Буюрилган ишни ўз вақтида қил! Оҳанг кучсиз бўлса гап охирида нуқта қўйилади. Кўпинча маслаҳат маъноси ифодаланган буйруқ гаплар охирида нуқта қўйилади. Ўқишга кирай десанг, кўп ўқи. Буйруқ гапларнинг кесими буйруқ майлининг II шахс шаклида бўлади. Баъзан III шахс шаклида ҳам келади. Шанбаликка ҳамма чиқсин. Дарак, сўроқ ва буйруқ гаплар – ҳис-ҳаяжонсиз гаплар ҳисобланади. Ундов гаплар ҳис-ҳаяжонли гаплардир. Ундов гап Кучли ҳис-ҳаяжон билан айтиладиган гап ундов гап дейилади. Масалан, Ҳаёт қандай гўзал! Ундов гаплар дарак, сўроқ ва буйруқ гапларнинг ҳис-ҳаяжон билан айтилишидан ҳосил бўлади. Ундов гаплар охирида ундов белгиси қўйилади. Ундов гапларда оҳангнинг роли катта. Ундов гаплар даъват, ундаш, тилак- истак, шодлик, тантана афсусланиш маъноларини ифодалайди. Ундов гаплар қуйидагича ҳосил бўлади: 1. Ундов сўзлар ёрдамида: О, гўзаллигини қара! 2. Ҳис-ҳаяжон оҳанги ёрдамида : Она! Меҳрибон она! 3. Қандай, қанча, нақадар, наҳотки сўзлари ёрдамида. Қандай жозибали куй! Ундов гапларда сўроқ маъноси ҳам бўлса тиниш белгилар қуйидагича қўйилади: а) сўроқ мазмуни кучли бўлса олдин сўроқ, кейин ундов белгиси қўйилади: Нимага қаққайиб турибсан?! б) Ҳис-ҳаяжон мазмуни кучли бўлса олдин ундов, кейин сўроқ белгиси қўйилади: Қани бу ерда инсоф, қани бу ерда адолат деган нарса!? (Ҳ.Ҳ.) Гапнинг тузилишига кўра турлари. 6

Гаплар бир ёки икки грамматик асосдан (эга ва кесим) иборат бўлади. Шунга кўра гаплар иккига бўлинади: содда гаплар, қўшма гаплар. Содда гаплар битта грамматик асосдан иборат бўлади. Ўктам Тошкентдан келди . Қўшма гаплар икки ёки ундан ортиқ грамматик асосдан ташкил топади. Ўқитувчи келди ва дарс бошланди. Аввал ўйла, кейин сўйла . (Мақол). Содда гаплар грамматик асоснинг (бош бўлакларнинг) иштирокига кўра икки хил: 1. Икки бош бўлакли гап . 2. Бир бош бўлакли гап . Гапда эга ва кесим иштирок этса икки бош бўлакли гап дейилади. Масалан, Фотима келди . Гап асосидан бири (эга ёки кесим) иштирок этган гаплар бир бош бўлакли гап дейилади. Магазиндан китоблар олдик . Фақат эга ва кесимдан иборат бўлган гаплар йиғиқ гап дейилади: Ёмғир ёғди, уй тинч . Гапда бош бўлаклардан ташқари, иккинчи даржали бўлаклар ҳам иштирок этса ёйиқ гап дейилади: Ёмғир кун бўйи савалаб ёғди. Содда гап фикр ифодалаш учун зарур бўлган бўлакларнинг иштирокига кўра икки хил: тўлиқ гап, тўлиқсиз гап . Фикр ифодалаш учун зарур бўлакларнинг ҳаммаси мавжуд бўлган гаплар тўлиқ гаплар дейилади. Зарур бўлакларнинг бир қисми т у ширилган бўлиб, уни олдинги гапдан англаш мумкин бўлган гап тўлиқсиз гап дейилади. Масалан, Сен бу китобни ўқидингми? (тўлиқ гап). Ўқидим (тўлиқсиз гап). Тўлиқсиз гаплар асосан диалогик нутқ таркибида бўлади. Гап бўлаклари Муайян сўроққа жавоб бўлиб, бирор синтактик вазифа бажарувчи сўзлар гап бўлаклари дейилади. Гап бўлаклари бешта: эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол . Эга ва кесим гапнинг грамматик асосини ташкил қилади. Шунинг учун улар бош бўлаклар. Тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол кесимга эргашиб, уларни тўлдириб, аниқлаб, изоҳлаб келади. Шунинг учун иккинчи даражали бўлаклар дейилади . 7

Эга ва унинг ифодаланиши. Эга фикрни кимга, нимага қарашлилигини билдириб, ким, нима, кимлар, нималар, қаер сўроқларидан бирига жавоб бўлади. Болалар гапирди (кимлар), уй тинч (қаер) Эга бош келишикдаги сўз билан ифодаланади: От билан: Болалар китобни ўқишди. Олмош билан: Биз томошага бордик. Сифат билан: Яхши қанд едирар. Сон билан: Беш -ўннинг ярми Ҳаракат номи билан: Ўқиш -муҳим вазифа Сифатдош билан: Тиришган тоғдан ошар. Тақлид сўз билан : Кимларнингдир шивир-шивири эшитилди. Равиш билан: Кўпдан қуён қутилмас Бирикма билан: Душманнинг бири ҳам – кўп. Кесим ва унинг ифодаланиши . Эга ҳақидаги хабарни билдириб, тасдиқ- инкор, замон, майл, шахс-сон маъноларини ифодаловчи бўлак кесим дейилади. Гапни юзага келтириш, фикрни ифодалашда кесимнинг роли катта бўлиб, у гапнинг асосини ташкил қилади ва бошқа бўлакларни ўзига боғлайди. Кесим турли сўз туркумлари билан ифодаланади. Қайси сўз туркуми билан ифодаланишига кўра кесим икки хил: феъл кесим, от кесим . Феъл, феълнинг сифатдош, равишдош шакллари билан ифодаланган кесим феъл кесим дейилади. Масалан, Мажлис охирлаб қолди. Болалар завқланиб, ютуқларини айтиб беришди. У шаҳарга бугун етиб борган. Феъл кесимлар тузилишига кўра содда ва мураккаб бўлади. Бир сўздан иборат бўлган кесим содда кесим: Меҳмонлар тарқалишди . Учрашув тугади . Икки ёки ундан ортиқ сўзлардан иборат бўлган кесим мураккаб кесимдир: Биз оғир кураш йўлини босиб ўтдик . Уруғлар униб чиқди . Феълдан бошқа сўз туркумлари (от сифат, сон, олмош, равиш, тақлид сўз, модал сўз, ҳаракат номи) билан ифодаланган кесим от кесим дейилади: От кесим қуйидагича ифодаланади: От билан: Унинг дадаси - ўқитувчи . Сифат билан: Бола болдан - ширин . 8

Сон билан: Икки ўн беш - бир ўттиз . Олмош билан: Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сендадур . Равиш билан: Ҳали қиладиган ишлар кўп . Ҳаракт номи билан: Ўқимоқ - ўрганмоқ . Модал сўз билан: Сен билан менинг нима ишим бор . От кесим ҳам тузилишига кўра сода ва мураккаб бўлади. Мураккаб от кесим икки ёки ундан ортиқ сўзлардан ёрдамчи ёки кўмакчи феъл бирикишидан ҳосил бўлади. Масалан, Меҳнат билан топилган нон ширин бўлади . Яхшилик қилсанг, яхшилик қолади каби. От кесим таркибида кесимни шакллантирувчи ва уни эга билан боғлаш вазифасини бажарувчи ёрдамчи, кўмакчи, тўлиқсиз феъллар, керак, лозим, зарур, шарт каби модал сўзлар боғлама дейилади. Масалан, Данагидан мағзи ширин бўлади. У ўша йилларда талаба эди . Энди ишимизни яхшилаш керак . Эга билан кесим ўзаро шахс ва сонда мослашади: Мен ўқидим, Сен ўқидинг. III шахсда феъл кесим ҳ амма ва қ т шахс ва сонда мослашавермайди. Масалан, у ўқиди (эга ва кесим III шахс бирликда - мослашган), улар ўқиди (эга кўпликда, кесим бирликда мослашмаган). Дарахтлар гуллади (эга кўпликда, кесим бирликда). Эга билан кесимнинг мослашмаслиги қуйидагича: 1. Кесим сифат , сон билан ифодаланса эга кўпликда, кесим бирликда келади: Боғлар кўм-кўк . Бу ерда тўпланганлар мингта . 2. Эга жамликни билдирган сўз билан ифодаланса, кесим бирликда бўлади. Масалан, Халқ тўпланди . Ҳамма келди . 3. Кесим ҳурмат маъносини бирлдирганда эга бирликда, кесим кўпликда келади. Дадам келдилар . 4. Эга жонсиз предметлар ва қушларни англатганда кўпликда келса ҳам кесим бирликда бўлади. Дарахтлар гуллади. Қушлар сайради . Эга билан кесим орасида қуйидаги ҳолларда тире қўйилади: 1. Эга от, олмош, сон билан ифодаланиб кесимлик қўшимчасини олмаса: Жаҳл-душман, Ақл-дўст, Бирники-бирга, Мақсадимиз – шу . 9

2. Гапни эгаси ёки кесими ҳаракат номи билан ифодаланса. Ўқиш- ўрганиш . 3. Эга кўрсатиш олмоши билан ифодаланса. Бу -ҳамма ишлардан қилинадиган хулоса. 4. Эганинг маъноси таъкидлаб кўрсатилса. Шулар -меҳнатда илғорлар. Агар эга билан кесим орасида ҳам юклама келса, тире қўйилмайди. Масалан, Булар ҳам меҳнатда илғорлар . Содда ва қўшма гаплар таркибида ҳам бир хилди маъно ифодалайдиган феълнинг шахс-сон , замон шаклидаги феъл кесимлар , шунингдек, боғламасиз ва боғламали от кесимлар мустақил кесимдир . Содда гап таркибида бошқа, қўшма гап таркибида бошқа маъно берадиган, феълнинг шарт майли шакли - са, -са эди, -ганда эди : У борса эди, Бу китобни ўқиганда эди каби шакллари номустақил кесимдир . Иккинчи даражали бўлаклар Гапда бош бўлакларга тобе бўлиб, уларни тўдириб, аниқлаб, изоҳлаб келадиган бўлаклар иккинчи даражали бўлаклар дейилади. Иккинчи даражали бўлаклар уч хил: тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол . Тўлдирувчи . Гапнинг бирор бўлагига (асосан кесимга) бошқарув йўли билан боғланиб, уни тўлдириб келувчи бўлак тўлдирувчи дейилади. Бошқарувси сўзнинг талабига кўра тўлдирувчи қаратқич келишигидан бошқа келишик қўшимчаларини олиб келади. Масалан, Биз бадиий асарларни севиб ўқиймиз. Бу бино ғиштдан қурилган. Ўқитувчи болаларга вазифа топширди каби. Кўмакчи билан бошқарилаётган сўз ҳам гапда тўлдирувчи бўлиб келади. Эртага болалар билан суҳбатлашамиз. Тўлдирувчи от, отлашган сўзлар, тақлид ва модал сўзлар билан ифодаланади. Шунингдек бирикмали ҳолда ҳам қўлланилади: Масалан, Мен уйга қандай келаганимни билмай қолдим. (О.) Тўлдирувчи икки хил: воситасиз тўлдирувчи, воситали тўлдирувчи . Воситасиз тўлдирувчи -ни қўшимчаси билан шаклланиб, белгили ва белгисиз бўлади. –ни қўшимчаси мавжуд бўлган тўлдирувчи белгили : Сўз бойлиги нутқни ўстиради, -ни қўшимчаси тушиб қолса белгисиз тўлдирувчи: Сўз бойлиги нутқ ўстиради. 10

Воситали тўлдирувчи тушум ва қаратқич келишикларидан бошқа келишик қўшимчаларини олади ёки, учун, билан, орқали , тўғрисида, хусусида кўмакчилари билан шаклланади. Масалан, Унинг кўзларида шодлик кўрдим. Яхшидан от, ёмондан дод (Мақол). Бу китобни укам учун олдим. Аниқловчи. Предметнинг белгисини билдирадиган, кимга, нимага қарашлилигини англатадиган бўлак аниқловчи дейилади. Аниқловчи эга, кесим, тўлдирувчи ва ҳолга боғланади. От ёки отлашган сўзлар билан бирикади. Аниқловчи икки хил: сифатловчи аниқловчи, қаратқичли аниқловчи . Сифатловчи аниқловчи предметнинг белги-хусусиятини (ранги, ҳажми, шакли, мазаси, миқдори)ни билдириб асосан сифат билан: қизил гул, яхши бола, кенг хона; сифат вазифасидаги от билан: олтин япроқ, кумуш қиш, зумрад баҳор, тахта кроват, пўлат пичоқ; олмош билан: бу киши, бутун халқ, ўша кун; сон билан: икала ўртоқ, учта китоб; сифатдош билан: ўқиган бола, шивирлаган овоз, шунингдек, равиш, модал ва тақлид сўзлар билан ифодаланади. Қаратқичли аниқловчи шахс ёки предметнинг бошқа бирор шахс ёки предметга қарашли эканлигини билдиради. Аниқловчининг бу тури қаратқич келишиги қўшимчасини олади. Келишик қўшимчасини олган сўз қаратқич , эгалик қўшимчасини олган сўз қаралмиш дейилади: мактабнинг боғи, уйнинг эшиги. Қаратқич билан қаралмиш мослашув йўли билан қуйидагича бирикади: 1. Қаратқич ҳам қаралмиш ҳам белгили: китобнинг варағи, шоирнинг шеъри . 2. Қаратқич белгисиз, қаралмиш белгили: ватан ишқи, она меҳри . 3. Қаратқич белгили, қаралмиш белгисиз: бизнинг оила . Қаратқичли аниқловчи от ва отлашган сўзлар билан ифодаланади. Аниқловчининг алоҳида бир тури изоҳловчи бўлиб, у шахс ёки нарсани бошқа ном бериш орқали аниқлайди. Изоҳловчи асосан от билан ифодаланиб, кишининг касби, унвони, мансаби, амали, лақаби, тахаллуси, ёши, жинси ва ўхшашликни билдиради. Изоҳловчи боғланган сўз изоҳланмиш дейилади. Масалан, шоир Усмон Азим, профессор Бегматов, врач Хурсандов, директор Холматов, 11

Шермат шапалоқ, Муҳаммад чатоқ, Зокиржон Фурқат, ўғил бола, она-диёр каби. Ҳол . Ҳаракатнинг қай тарзда бажарилишини, ҳаракатнинг бажарилиш ўрнини, пайтини, сабаби, мақсади, миқдор-даражасини билдирадиган бўлак ҳол дейилади. Ҳол феъл кесимга боғланиб, асосан равиш билан, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишигидаги отлар, равишдош, ва сифатдош ҳаракат номи ва тақлид сўзлар билан ифодаланади. Ҳол маъносига кўра қуйидагича: равиш (тарз) ҳоли , ўрин ҳоли, пайт ҳоли, сабаб ҳоли, мақсад ҳоли, миқдор-даража ҳоли. Равиш ҳоли ҳаракатнинг қай тарзда, қай ҳолатда бажарилишини билдириб, қандай, қай тарзда сўроқларидан бирига жавоб бўлади. Масалан, болалар ёнма- ён ўтирди. Ҳамма гуриллаб кулиб юборди. Равиш ҳоли ҳолат равишлари, равишдош, от, сифат, сифатдош, тақлид сўзлар билан ифодаланиб, кесимга битишув йўли билан боғланади: тез юрмоқ, ўқитувчи бўлиб ишламоқ, ёнма-ён ўтирмоқ, гулиб гапирмоқ, ғуж-ғуж ўсмоқ. Ўрин ҳоли ҳаракатнинг бажарилиш ўрнини билдириб, қаерга сўроғига жавоб бўлади. Ўрин ҳоли ўрин равишлари: у ер, бу ер, шу ер; жўналиш, ўрин-пайт ва чиқиш келишигидаги ўрин отлари: уйда, мактабдан, кўчага , ва кўмакчи отлар билан ифодаланади: уйинг ичида, бино олдида каби. Пайт ҳоли ҳаракатнинг бажарилиш пайтини билдириб, қачон сўроғига жавоб бўлади. Мажлис эртага бўлади. Пайт ҳоли пайт равишлари ва от билан ифодаланади: бугун, эрта, ўтган йил, уч кун каби. Сабаб ҳоли ҳаракатнинг бажарилиш сабабини билдириб, нима учун, нима сабабдан сўроқларига жавоб бўлади: У шодлигидан қичқириб юборди. Сабаб ҳоли сабаб равишлари –лик, -сизлик қўшимчаларини олган отлар, -гани қўшимчали сифатдош ҳамда учун, сабабли , туфайли кўмакчилари орқали ифодаланади: яхшилигидан, уқувсизликдан, китоб олгани, ўқигани учун каби. Мақсад ҳоли ҳаракатнинг бажарилиш мақсадини билдириб, нима учун, нима мақсада сўроқларига жавоб бўлади: Китоб олгани магазинга кирдим. Мақсад ҳоли мақсад равишлари, -гани қўшимчали равишдош, шунингдек феълдан кейин, 12

учун, деб , мақсадида сўзларини келтириш билан ҳосил бўлади: Ўқиш учун келмоқ, ишлаш мақсадида юрмоқ каби. Миқдор даража ҳоли ҳаракатнинг бажарилиш миқдорини, даражасини билдириб, қанча, неча сўроқларига жавоб бўлади: кўп гап, оз иш. Миқдор-даража ҳоли миқдор-даража равишлари , шунингдек сон ва марта сўзларини келтириш билан ҳосил бўлади: Уни бир-икки марта кўрганман каби. Гап бўлаклари тартиби Ўзбек тилида гап бўлакларининг тартиби эркин. Бироқ гап бўлакларининг жойлашиши маълум грамматик қоидалар асосида бўлади. Грамматик қоидалар бўйича эга гапнинг бош қисмида, кесим эса охирги қисмида келади. Шунга кўра эганинг гап бошида, кесимнинг гап охирида, тўлдирувчи ва ҳолнинг кесимдан олдин, аниқловчининг аниқланмишдан олдин (катта кўча, чиройли бино) келиши асосий меъёр ҳисобланади. Маълумки, баъзи ҳолатларда гап бўлакларининг бу тартиби ўзгаради. Масалан, Чиройлидир гўё ёш келин, Икки дарё ювар кокилин (Ҳ.О.) Ўзбекистон ватаним маним (А.О.) Бу ҳолат инверсия (гап бўлакларининг ўрин алмашиши) деб юритилади ва услуб талаби билан асосан бадиий адабиётларда ва оғзаки нутқда қўлланилади. Гапнинг уюшиқ бўлаклари Гапда бир хил сўроққа жавоб бўлиб, бир хил синтактик вазифани бажарадиган бўлаклар уюшиқ бўлаклар дейилади. Уюшиқ бўлаклар тенг боғловчилар ҳамда тенгланиш оҳанги билан боғланади. Масалан, Боғимизда ўрик, олча, шафтоли гуллади. Бу гапдаги ўрик, олча, шафтоли бир хил сўроққа (нима?) жавоб бўлиб, бир гап бўлаги (эга) вазифасида келган. Гапда барча гап бўлаги уюшиб келиши мумкин. Уюшиқ бўлаклар мавжуд гаплар мураккаб содда гап дейилади. Уюшган эга . Бир содда гап таркибида бирдан ортиқ эга кетма-кет келса уюшган эга дейилади. Уюшган эгалар боғловчилар ва оҳанг билан боғланади. Йиғилишда ўқитувчилар ва ўқувчилар қатнашди. 13

Уюшган кесим . Гап таркибида икки ёки ундан ортиқ кесим кетма-кет келса уюшган кесим дейилади. Биз ўқиймиз, ишлаймиз ва дам оламиз (феъл кесим) Сен куйчи, пахтакор, олим , Юлдузлар илмини билган мунажжим (/./.) (от кесим уюшган). Уюшган тўлдирувчи . Гап таркибида икки ёки ундан ортиқ тўлдирувчи кетма- кет келса уюшган тўлдирувчи дейилади. Шанбаликда ариқларни, кўчаларни тозаладик. Уюшган аниқловчи . Гап таркибида икки ёки ундан ортиқ аниқловчи кетма-кет келса уюшган аниқловчи дейилади. Улар нафис ва хушбўй гуллардан теришдилар. Уюшган ҳол . Гап таркибида икки ёки ундан ортиқ ҳол кетма-кет келса уюшган ҳол дейилади. Болалар қувноқ, шод ва бахтиёр эдилар. Уюшиқ бўлаклар бошқа бўлаклар билан келиб, ёйиқ ҳолда бўлиши мумкин. Масалан, Хирмонга катта йўлдан ёки уватдаги ёлғизоёқ йўлдан борилади. Уюшган бўлаклар жуфт ҳолда ҳам бўлади. Баъзи болалар ақлли ва билимли, камгап ва камсуқум бўладилар. Уюшиқ бўлакларда қўшимчалар ҳар бир сўзга шунингдек охирги сўзга қўшилиши мумкин. Биз тинчлик, дўстлик ва ҳамкорликни севамиз. Уюшиқ бўлаклар баъзан умумлаштирувчи сўзлар билан келади. Бундай сўзлар уюшиқ бўлакларнинг маъносини умумлаштириб, улар билан биргаликда бир хил сўроққа жавоб бўлади. Умумлаштирувчи сўз вазифасида кўпинча жамловчи олмошлар , от , сон , феъл шунингдек сўз бирикмалари келади. Умумлаштирувчи сўз уюшиқ бўлакдан олдин келса, умумлаштирувчи сўздан кейин икки нуқта қўйилади. Болаларнинг барчаси : Комил, Ўткир, Зокир аълочи ўқувчилар. Умумлаштирувчи сўз уюшиқ бўлакдан кейин келса, ундан олдин тире қўйилади. Болалар ҳам, катталар ҳам- ҳамма бир сафда турарди. Уюшган эгалар кесим билан қуйидагича боғланади. 1. Эга жонсиз предметни билдирса кесим бирликда келади. Боғимизда турли мевалар: ўрик, олча, гилос ғарқ пишган. 2. Эга ҳар уч шахсни кўрсатса, кесим I шахс кўпликда бўлади. Мен, сен ва Олим саёҳатга борамиз. 14

3. Эга II , III шахсни ифодаласа, кесим II шахс кўпликда бўлади. Мажлисга сен ва Сардор боринглар. Гапнинг ажратилган бўлаклари Ўзига алоқадаор бўлган бўлакнинг маъносини изоҳлаб, таъкидлаб келадиган бўлак ажратилган бўлаклар дейилади. Улар ёзувда бошқа бўлаклардан вергул, тире, баъзан қавс билан ажратилади. Гап бўлакларининг барчаси ажратилган ҳолда қўлланилади ва ўзига тегишли бўлган бўлакдан кейин келади. Ажратилган эга ўзидан олдинги эгани изоҳлайди. Орқада тика турган ёшгина йигит, Мамадали , ўзини одамларнинг орасига олди. (А.Қ.) Мен-Рустам полвон уни кечиролмайман. Ажратилган кесим ўзидан олдинги кесимни изоҳлайди. Мен уни биламан – кўнмайди . Ажратилган тўлдирувчи ўзидан олдинги тўлдирувчини изоҳлайди. Бу хабар кўпларни, болаларни ҳам қувонтиради. Ажратилган аниқловчи ўзидан олдинги аниқловчини изоҳлайди. Батрак эдинг, юпун, яланг оёқ . (О.) Мусобақа илғорларининг, футбол командаси аъзоларининг келишини ҳамма кутарди. Ажратилган ҳол ўзидан олдинги ҳолни изоҳлайди. Пастда, дарё бўйида сизларни кутиб тураман. Ажратилган бўлакларнинг таркиби кенг бўлса ёки ўз ичида вергул бўлса, бундай бўлаклар тире билан ажратилади. Энди одамлар-отлиқ, пиёда, ёш-қари , учрай бошлади. (О.) Ажратилган бўлаклар гап охирида кенгайиб келса, ундан олдин тире қўйилади. Б олалаларнинг ҳаммаси одобли- ёқимли, хушфеъл. Гап бўлаклари ҳисобланмайдиган сўз ва бирикмалар Гап таркибида қатнашиб, гапдаги бошқа бўлак билан муносабатга киришмайдиган, яъни грамматик жиҳатдан боғланмайдиган сўзлар гап бўлаклари ҳисобланмайдиган сўзлардир. Улар фақат маъно жиҳатидан матнга боғлиқ бўлади ва ёзувда вергул, тире ва қавс билан ажратилади. Булар ундалма, кириш сўз, киритма гаплардир . 15

Ундалма Сўзловчининг нутқи қаратилган шахс ва предметни билдирадиган сўзлар ундалма дейилади. Ундалмалар бош келишикдаги от ёки отлашган сўзлар орқали ифодаланиб, фикрга тингловчининг диққатини қаратиш вазифасини бажаради. Асосан шахс отлари, қариндошлик, ҳунар, касбни билдирувчи сўзлар ундалма бўлиб келади. Қани менга қара, Маржона . Шунингдек, ҳайвонлар, қушлар, жонсиз нарсаларни билдирувчи сўзлар ҳам ундалма бўлиб келади. Сен булбулсан, булбулларни маст қилақол, булбулим . (А.О.) Ундалмалар гапнинг турли ўринларида келиб, бошқа бўлаклардан вергул билан ажратилади. Ундалма асосан II шахсга қаратилган бўлиб, ундалмали гапнинг кесими биринчи ва иккинчи шахсда бўлади. Дўстлар, вада бераман . Баҳор, кетма бизнинг боғлардан . (қўшиқ) Ундалмалар эгага ўхшайди, бироқ таркибида ундалма бўлган гапларда эга тушиб қолган бўлади. Ундалмалар бир сўздан иборат бўлса, ёлғиз ундалма , бир неча сўздан иборат бўлиб, ўзига қарашли аниқловчи билан келса ёйиқ ундалма дейилади . Айланай меҳмон, кимдан хафа бўлиб турдингиз. (Ч.) Ундалмалар уюшиб келиши мумкин. Муҳайё, Сурайё, Раъно, Муқаддас , Кўзимни ёндириб кийибсиз атлас (Х.С.) Ундалмалар алоҳида оҳанг билан ажратилиб айтилса, улардан кейин ундов белгиси қўйилади. Ҳой, бўрилар! Сўзларингдан қайт. (Ҳ.) Кириш сўз ва киритма гап Сўзловчининг ўзи баён этган фикрга муносабатини билдирадиган сўзлар кириш сўзлар дейилади. Кириш сўзлар ҳам гапнинг турли ўринларида келиб, бошқа бўлаклардан вергул билан ажратилади. Масалан, Дарҳақиқат , қўриқ ва бўз ерлар поёнсиз эди. (Ш.Р.) Кириш сўзлар биргина сўздан иборат бўлса содда, сўз биркмалари, кенгайган бирикмалар билан ифодаланса, мураккаб бўлади. Меҳмон эртага кетади шекилли, кузатмаймизми? (Т.Мал.) Кириш сўзлар қуйидаги маъноларни билдиради: 1. Ишонч ва тасдиқни: албатта, сўзсиз, шубҳасиз , дарҳақиқат, ҳақиқатан ҳам . 16

2. Гумонни: эҳтимол, балки, шекилли . 3. Ачинишни: афсус, аттанг, бахтга қарши . 4. Фикрга муносабатни: менимча, сенингча, фикримча, айтишларича . 5. Фикрнинг тартибини: биринчидан, иккинчидан . 6. Фикрнинг олдинги фикрга боғлиқлигини : демак, хуллас, умуман, шундай қилиб, шунингдек, аксинча, асосан . Сўзловчининг асосий фикри ичида айтган қўшимча фикрини англатувчи гап киритма гап дейилади. Киритма гап асосан фикрни тўлдириш, унга изоҳ бериш учун ишлатилиб, вергул билан ажратилади. Биз, синф раҳбаримиз айтди , дарсларга пухта тайёрланишимиз керак. Агар кириш гап ёйиқ бўлса тире билан ажратилади ёки қавс ичига олинади. Масалан, «Ўтган кунлар» романи (сиз бу роман асосида кинофильмни кўргансиз) жуда қизиқарли асар. Бир бош бўлакли гаплар Сода гаплар эгали ёки эгасиз бўлади. Масалан, Дам олиш куни саёҳатга борамиз гапида бита бош бўлак-кесим (борамиз) қатнашган. Иккинчи бош бўлак- эга гап таркибида иштирок этмаган. Эгаси мавжуд бўлган гаплар шахсли гаплар : Ҳар Ким экканини ўради. Эгаси мавжуд бўлмаган гаплар шахссиз гаплардир : Нима эксанг, шуни ўрасан. (Мақол) Эгаси мавжуд бўлмаган гапларнинг қуйидаги турлари бор. 1. Эгаси (шахси) маълум гаплар. 2. Эгаси (шахси) номаълум гаплар. 3. Эгаси (шахси) умумлашган гаплар. 4. Эгасиз (шахсиз) гаплар. 5. Атов гап. Эгаси (шахси) маълум гап . Кесими орқали эгаси топиладиган гаплар эгаси маълум гап дейилади. Бундай гапларнинг кесими I ва II шахс шаклида бўлади. Биргалашиб дарс тайёрлаймиз . Бу ишни уддалайсиз . Эгаси (шахси) номаълум гап . Кесими орқали эгаси аниқ кўрсатилмайдиган гаплар шахси номаълум гап дейилади. Бу хилдаги гапларда ҳаракат кимлардир 17

томонидан бажарилади лекин уни аниқлаб бўлмайди. Шахси номаълум гапларни кесими III шахснинг кўплик шаклида ёки феълнинг биргалик нисбатида бўлади. Масалан, Бу ишни бажармай қўймайдилар . Айтганларингни сўзсиз бажаришади . Эгаси (шахси) умумлашган гап . Мазмунан ҳар учала шахсга қаратилган гаплар эгаси умумлашган гап дейилади. Эгаси умумлашган гапларнинг кесими буйруқ майлида бўлади. Аввал ўйла , кейин сўйла . Етти ўлчаб, бир кес . Ҳурмат қилсанг , ҳурмат кўрасан. Кўпинча халқ мақоллари эгаси умумлашган гап шаклида бўлади. Эгасиз (шахссиз) гаплар . Умуман эгаси бўлмайдиган, гап маъносидан ҳам англашилмайдиган гаплар эгасиз гаплар дейилади. Эгасиз гапнинг кесими икки ёки ундан ортиқ сўзлардан таркиб топиб, кесим таркибида бўлади, бўлмайди, тўғри келади , борилади каби сўзлар иштирок этади. Масалан, Энди кўпроқ ўқишга тўғри келади. Бу сувни ичса бўлади. Ойни этак билан ёпиб бўлмайди. (Мақол). Тракибида эгаси бўлмаганлиги учун шахси номаълум гаплар , атов гап ва сўз гаплар эгасиз гапга киритилган. Атов гап . Бош келишикдаги от ёки отлашган сўз билан ифодаланиб, мавжудликни билдирадиган гаплар атов гап дейилади. Бундай гапларда фикрнинг нисбий тугалланганлиги оҳанг орқали юз беради. Атов гаплар битта сўздан ёки иккита сўздан (аниқловчили) ташкил топиб, ундан кейин шу гапни тўлғазувчи иккинчи гап келади. Кеч . Водийга қоронғулик чўккан. (О.Ё.) Атов гапларда ҳис- ҳаяжон кучли бўлса, атов гаплардан кейин, ундов белгиси қўйилади. Кўклам! Нега шамол келмас юксак тоғлардан? (/./.) Сўз - гап Сўз-гап содда гапларнинг ўзига хос алоҳида кўринишидир. У биргина сўздан иборат бўлиб, умуман бўлакларга ажралмайди. Сўз-гаплар тасдиқ, инкор, сўроқ ёки ҳис-ҳаяжон кабиларни ифодалайдиган сўзлар бўлиб, муомала нутқида тез-тез қўлланилиш асосида гапга айланиб қолган. Қуйидаги сўзлар сўз-гап вазифасида келади: 1. Тасдиқ ва инкор билдирувчи сўзлар: албатта, ҳа, дуруст, майли, яхши, рост, бўлади, хўп (тасдиқни), йўқ, асло, ҳеч (инкорни) 18

2. Сўроқни билдирувчи сўзлар: наҳотки, ростми, нима? 3. Ҳис-ҳаяжонни билдирувчи сўзлар: раҳмат, офарин, балли, баракалла, узр, хайр, қуллуқ, ташаккур, тасанно, салом алайкум, марҳамат, хуш келибсиз каби. Қўшма гап Икки ёки ундан ортиқ сода гапларнинг мазмун ва грамматик жиҳатдан бирикишидан ташкил топган гаплар қўшма гап дейилади. Қўшма гаплар қисмларининг миқдорига кўра икки хил: оддий қўшма гап, мураккаб қўшма гап. Бирдан ортиқ содда гапнинг ўзаро мазмун ва грамматик жиҳатдан бирикишидан оддий қўшма гаплар ҳосил бўлади. Масалан, Икромжон бошини кўтариб уни кўрдию, машаққат билан ўрнидан турди. (С.А.) Оддий қўшма гаплар таркибидаги содда гапларнинг боғланишига кўра 3 хил. 1. Боғланган қўшма гаплар 2. Тобе гапли қўшма гаплар 3. Боғловчисиз қўшма гаплар. Оддий қўшма гаплар таркибидаги содда гаплар қуйидаги воситалар ёрдамида боғланади. 1. Тенг боғловчилар ёрдамида : Болалар келди ва дарс бошланди. 2. Боғловчи юкламалар ёрдамида : Шу онда қаттиқ қарсак чалиндию , ҳамма ўрнидан турди. (А.Қ.) Бу икки восита билан бириккан қўшма гаплар боғланган қўшма гапни ҳосил қилади. 3. Эргаштирувчи боғловчилар ёрдамида . Қаландар бошини кўтариб , жавонларга узоқ тикилди. (О.Ё.) 4. Нисбий сўзлар ёрдамида. Нима эксанг, шуни ўрасан (Мақол) Қўшма гап таркибини ўзаро боғлашда биринчи гапда иштирок этадиган сўроқ олмошлари: ким қаер, қаерда, қанча, қачон, қайси иккинчи қисмда иштирок этадиган кўрсатиш олмошлари: у, шу ер, ше ерда, шунча, ўша вақтда , ўша сўзлари нисбий сўзлардир. Бу воситалар ёрдамида тобе гапли қўшма гаплар боғланади. 19

5. Оҳанг ёрдамида. Юрт тинч-сен тинч. Оҳанг ёрдамида боғловчисиз қўшма гаплар боғланади. Боғланган қўшма гап . Содда гапларнинг ўзаро тенг муносабатлар асосида боғланишидан ташкил топган гаплар боғланган қўшма гаплар дейилади. Масалан, Қўнғироқ чалинди ва дарс бошланди. Улар гоҳ дам олишади, гоҳ китоб ўқишади. Таркибидаги содда гапларни қайси боғловчилар билан боғланишига кўра боғланган қўшма гаплар қуйидагича: 1. Бириктирув боғловчили боғланган қўшма гап. 2. Зидлов боғловчили боғланган қўшма гап. 3. Айирув боғловчили боғланган қўшма гап. 4. Инкор боғловчили боғланган қўшма гап. Бириктирув боғловчили боғланган қўшма гаплар ва, ҳамда боғловчилари ёрдамида боғланади. Ёз келди ва мевалар ғарқ пишди. Бу боғловчилар ўрнида –у, - ю, -да юкламалари ҳам қўлланилади. Ёз келдию , мевалар ғарқ пишди. Зидлов боғловчили боғланган қўшма гаплар аммо, лекин, бироқ боғловчилари, -у, -ю юкламалари орқали боғланади. Осмонни қора булут қоплади, аммо ёмғир ёғмади. Ёзувда зидлов боғловчиларидан олдин вергул қўйилади. Айирув боғловчили боғланган қўшма гаплар ё, ёки, ёхуд, гоҳ, баъзан, дам боғловчилари ёрдамида боғланади. Гоҳ осмонни қуюқ булут қоплайди, гоҳ қуёш чарақлаб кетади. Бу боғловчилар такрорланган ҳолда қўлланилади ва такрор қўлланган боғловчидан олдин вергул қўйилади. Тобе гапли қўшма гап Содда гапларнинг мазмун жиҳатидан бирини иккинчисига эргаштирувчи боғловчилар ёрдамида тобеланиш асосида боғланишидан тузилган гаплар тобе гапли қўшма гап дейилади. Тобе гапли қўшма гаплар тобе гап ва ҳоким гаплардан тузилган. Ўзича мустақил бўлиб, бошқа гапга тобеланмаган гап- ҳоким гап, ҳоким гапга тобеланиб, уни изоҳлаб келадиган гап тобе гап дейилади. Тобе гапнинг кесими мазмунан тугалланмаган, ҳоким гапнинг кесими мазмунан тугалланган бўлади. Масалан, Тонг ёришган, йўловчилар йўлга 20

тушдилар. Бу гапдаги тонг ёришгач -мазмунан тугалланмаган-тобе гап, йўловчилар йўлга тушдилар -мазмунан тугалланган - ҳоким гапдир. Тобе гап ҳоким гапга чунки, шунинг учун, шу сабабли, деб, гўё, худи, гарчи, мабодо, агар, натижада, оқибатда, -ки(ким), боғловчилари, ҳамда –б, -иб, -гач, -гунча, -ган(да), -са боғловчи воситалари ёрдамида боғланади. Тобе гап гапнинг барча ўринларида кела олади. Тобе гапнинг қуйидаги турлари мавжуд: эга тобе гап, кесим тобе гап, тўлдирувчи тобе гап, аниқловчи тобе гап, ҳол тобе гап (пайт тобе гап, ўрин тобе гап, сабаб тобе гап, мақсад тобе гап, шарт тобе гап, тўсиқсиз тобе гап, натижа тобе гап, ўхшатиш тобе гап, равиш тобе гап). Эга тобе гап ҳоким гапдаги олмош билан ифодаланган эгани изоҳлайди. Эга тобе гап ҳоким гапга қуйидагича боғланади: 1. Тобе гапнинг кесими феълнинг шарт майли қўшимчаси –са шаклини олади. Бундай ҳолда тобе гап таркибида ким, кимки олмошлари, ҳоким гап таркибида у, ўша, ўзи олмошлари қатнашади. Ким кўп ўқиса, у ўз ниятига етади. Баъзан шарт майли қўшимчаси –са ўрнида –р, -ар , экан шакли қўлланилади: Ким ёлғон гапирар экан , у бошқалар назаридан қолади. 2. Эга тобе гап ҳоким гапдан кейин келиб, -ки боғловчиси ёрдамида боғланади. Ҳоким гапнинг кесими сифат туркумидаги сўздан ёки бор сўзи билан ифодаланади. Ҳоким гап таркибида шу олмоши қатнашади: Шу нарса аёнки, ўқимасдан ўзлаштириб бўлмайди. Кесим тобе гап ҳоким гапдаги олмош билан ифодаланган кесимни изоҳлайди. Ҳоким гап олдин, тобе гап кейин келиб, ҳоким гапнинг кесими шу, шунда, шундай сўзлари билан ифодаланиб, - ки боғловчиси орқали боғланади: Ютуғимиз шуки барча топшириқлар бажарилди. Тўлдирувчи эргаш гап ҳоким гапдаги кўрсатиш олмоши билан ифодаланган тўлдирувчини изоҳлайди. 1. Ҳоким гап олдин келиб, унинг таркибида шуни, шунга олмошлари бўлади, тобе гапга –ки боғловчиси ёрдамида боғланади: Шуни яхши билингки, ҳар нарсани ўз ўрни бўлади. 21

Тўлдирувчи тобе гап баъзан қўлланмаган тўлдирувчини ҳам изоҳлайди: Мен истайманки, олам нурларга тўлаверсин. 2. Тобе гап олдин келиб, унинг кесими –са шарт майли шаклида бўлади. Тобе гапда ким, кимки, нима олмошлари ҳоким гапда тўлдирувчи вазифасидаги у, ўша, ўзи олмошлари бўлади. Масалан: Нимани эксанг, ўшани ўрасан. Кимки бўлса дилозор, ундан элу юрт безор (Мақол). Аниқловчи тобе гап ҳоким гапдаги олмош билан ифодаланган аниқловчини изоҳлайди. Аниқловчи тобе гап бош гап билан қуйидагича боғланади. 1. Тобе гап олдин келиб, унинг таркибида ким , кимки, кимнинг олмошлари, ҳоким гап таркибида у, унинг, ўшанинг олмошлари бўлади, - са қўшимчаси ёрдамида боғланади. Масалан: Кимнинг кўнгли тўғри бўлса, унинг йўли ҳам тўғри бўлади. 2. Тобе гап таркибида қандай, қайси олмошлари, ҳоким гап таркибида шу, ўша, шундай, бундай сўзлари қатнашиб, -са қўшимчаси ёрдамида боғланади: Оилада ота-она қандай бўлса , бола ҳам шундай бўлади. 3. Ҳоким гап олдин келиб, унинг таркибида шундай, баъзи сўзлари тобе гап таркибида унинг, улар, бу, бундай сўзлари қатнашади –ки боғловчиси ёрдамида боғланади: Шундай одамлар бўладики, уларнинг ҳурматини жойига қўйиш бурч ҳисобланади. Баъзан олмошлар ҳар икала гапда ҳам тушиб қолиши мумкин. Одам борки, одамларнинг нақшидир (Навоий). Пайт тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг бажарилиш пайтини билдиради. 1. Тобе гап олдин келиб, унинг кесими –гач (-кач, -қач) –гунча (-кунча - қунча) қўшимчали равишдошлар билан ифодаланади: Болалар келгач, иш бошланиб кетди. Кун ботгунча, қизғин суҳбат давом этди. 2. Тобе гапнинг кесими –ган(да), -ган (дан), буён, бери, сўнг, кейин сўзлари орқали ифодаланади. Ўқиш тугаганда, дам олишга чиқилади. Тонг ёришгандан сўнг йўлга чиқамиз. 3. Тобе гапнинг кесими –ш, (-иш) қўшимчали ҳаракат номи ва билан сўзи орқали ифодаланади. Баҳор келиши билан кунлар исий бошлади. 22

4. Тобе гапнинг кесими –б (-иб) қўшимчали равишдош орқали ифодаланади. Тонг ёришиб, кўча ҳаракати бошланди. 5. Тобе гапнинг кесими –май қўшимчали сўз билан ифодаланади: Иш тугамай, ҳеч кимга рухсат йўқ. Ўрин тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрнини билдиради. Тобе гап кесими шарт майли (-са) шаклида бўлиб, таркибида қаерга, қаерда, қаердан , ҳоким гап таркибида у ерга, шу ерга, у ерда, шу ерда, ўша ерда сўзлари қатнашади: Кўз қаерда бўлса, меҳр ҳам ўша ерда бўлади. Сабаб тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг бажарилиш сабабини билдиради. 1. Тобе гап олдин келиб, унинг кесими –ган қўшимчали сўз ҳамда учун, сабабли, туфайли сўзлари орқали ифодаланади. Дам олишга бормаганим учун, дўстларим хафа бўлишди. 2. Тобе гап ҳоким гапдан кейин келиб, унга чунки, шунинг учун, шу сабабли, шу туфайли боғловчилари орқали боғланади. Тун жуда ёруғ эди, шунинг учун саёҳатчилар юришни давом эттирдилар. Мақсад тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг нима мақсадда бажарилганини билдиради. Тобе гап ҳоким гапга деб, учун, токи сўзлари орқали боғланади. Одамлар яшасин деб, тинчликка имзо чекдим. (/./.) Хонани шамоллатиш учун, деразаларни очиб қўйдик. Шарт тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг қандай шарт билан бажарилишини билдиради. 1. Шарт тобе гап ҳоким гапга феълнинг шарт майли шакли (-са) орқали боғланади: Сув келтирса чўлу саҳролар бўстонга айланади. Шарт маъносини кучайтириш мақсадида баъзан шарт тобе гап таркибида агар, мабодо , башарти сўзлари қўлланилади. Агар бу ишларни аъло бажарсак, кўзлаган мақсадга эришамиз. 2. Шарт тобе гап ҳоким гапга –ган (-да) шакли орқали боғланади: Сен бўлмаганда, мен нима ҳам қилардим. 23

Тўсиқсиз тобе гап мазмунан ҳоким гап мазмунига зид бўлса ҳам, унда ифодаланаётган воқеа-ҳодисага тўсиқ эмасликни билдиради. 1. Тўсиқсиз тобе гап ҳоким гапга шарт майлидаги феълдан кейин ҳам ёки –да юкламасини келтириш орқали ҳосил бўлади: Бир киши тарихни яратмаса ҳам, Кишининг тарихда юксак ўрни ҳақ. (/./.) 2. Тобе гап таркибида гарчи , ҳоким гапда аммо, лекин, бироқ боғловчилари қатнашади: Гарчи куз бўлсада, ҳаво жуда иссиқ эди. Ўхшатиш тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатни бошқа иш-ҳаракатга ўхшатиб ифодалайди. 1. Тобе гап кесими –дай, -дек қўшимчаларини олган сифатдош билан ифодаланади: Оламни мунавварлик қоплагандай, унинг кўнгли ёришиб кетди. 2. Тобе гап ҳоким гапдан кейин келиб, унинг таркибида гўё, гўёки, худди сўзлари келади. Юзи шундай тиниқки, гўё нурдан яратилгандай. Натижа тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг натижасини билдиради. Натижа тобе гапда ҳоким гап олдин келиб, унинг таркибида шундай, шу қадар, шу даражада, шунча, чунон сўзлари қатнашади, -ки боғловчиси ёрдамида боғланади. Ҳаво шу қадар иссиқ эдики, ташқарида туриш мумкин бўлмай қолди. Равиш тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг қай тарзда бажарилишини билдиради. Тобе гапнинг кесими –б (-иб) қўшимчали равишдош билан ифодаланади: Севинчларим дарёдай тошиб, юрагимда ҳавасим ортар. (У.) Миқдор-даража тобе гап ҳоким гап англатган иш-ҳаракатнинг миқдорини, қандай даражада бажарилганини билдиради. Миқдор-даража тобе гап таркибида қанча, қанчалик, нечоғлик сўзлари, ҳоким гап таркибида шунча, шунчалик, шу қадар сўзлари бўлиб, -са қўшимчаси орқали боғланади: Инсонга ҳаво қанчалик зарур бўлса, тинчлик ҳам шунчалик зарур. 24

Бир неча тобе гапли қўшма гап Бирдан ортиқ тобе гапли қўшма гап бир неча тобе гапли қўшма гап дейилади. Бир неча тобе гапли қўшма гап таркибидаги тобе гаплар бир-биридан ҳамда ҳоким гапдан вергул билан ажралиб туради: Меҳмонлар келганда, қоронғи тушиб, осмонда юлдузлар кўрина бошлаган эди . Бир неча тобе гапли қўшма гаплар ҳоким гапга қуйидагича боғланади: 1. Тўғридан-тўғри тобеланиш йўли билан (биргалик эргашиш) 2. Кетма-кет тобеланиш йўли билан . 1. Тобе гапнинг ҳар бири тўғридан тўғри ҳоким гап билан боғланса, биргалик эргашиш дейилади. Масалан, Баҳор келса, кунлар исиб кетса, дала ишлари бошланиб кетади. Бу гапда иккита тобе гап мавжуд бўлиб, улар бош гап билан ўзаро боғланади: Баҳор келса, дала ишлари бошланиб кетади. Кунлар исиб кетса дала ишлари бошланиб кетади. Бундай боғланиш тўғридан-тўғри боғланишдир. Тобе гапнинг ҳар бири ҳоким гапга тўғридан-тўғри боғланмасдан бири иккинчисига тобеланиб у орқали ҳоким гапга боғланса, кетма-кет тобеланиш дейилади. Бундай гаплар бир-бири билан мазмунан зич боғланган бўлиб, улардан бири туширилса, гап мазмунида ғализлик пайдо бўлади, кўпинча мазмун англашилмай қолади. Масалан, Ўқишлар тугаб, таътил бошлангач, саёҳатга кетамиз. Кеч кириб қоронғулик бошланганда ҳамма жим бўлиб, у ёқ-бу ёқдан гаплашиб ўтирарди. (С.А.) Ушбу гаплар таркибидаги биринчи тобе гап ҳоким гап билан мазмунан боғланмайди. Масалан, Кеч кириб, у ёқ-бу ёқдан гаплашиб ўтирарди каби. Бу гапнинг боғланиши учун иккинчи тобе гап восита бўлади. Бундай боғланиш кетма-кет боғланишдир. Боғловчисиз қўшма гап Содда гапларнинг боғловчиларсиз, оҳанг ёрдамида бирикишидан боғловчисиз қўшма гап ҳосил бўлади. Масалан, Ёмғир ёғди, далалар ўтларга бурканди. Боғловчисиз қўшма гаплар мазмунан қуйидагича: 1. Бир пайтда юз берадиган воқеа-ҳодисани англатади: У доимо хурсанд, юзидан табассум аримайди. 25

2. Кетма-кет юз берадиган воқеа-ҳодисани англатади: Яхшиси, ўйлаб кўр, эртага гаплашамиз. 3. Воқеа-ҳодисалар зид қўйилади. Яхшидан от қолади, ёмондан дод (Мақол). Мард бир ўлар, номард юз ўлар (Мақол). Боғловчисиз қўшма гапларда оҳангнинг роли катта. Шунинг учун уларнинг таркибидаги тиниш белгилар ҳам хилма-хил. 1. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар бир пайтда ёки кетма- кет бўладиган воқеа-ҳодисани ифодаласа, улар орасига вергул қўйилади. Оқшом тушди, осмон юлдузларга тўлиб кетди. 2. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар мазмунан яқин бўлмаса, ёки улар таркибида вергул қўлланилса, содда гаплар орасига нуқтали вергул қўйилади: Қуёш аямай қиздиради; ишчилар бунга парво қилмасдан, ишларини давом эттирдилар. Қуйидаги ҳолларда боғловчисиз қўшма гап орасида тире қўйилади. 1. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги гаплар бир-бирига зид бўлса: Кўз қўрқоқ - қўл ботир (Мақол). Жисмимиз йўқолур – ўчмас номимиз. (Ҳ.О.) 2. Биринчи гап мазмунан иккинчисига ўхшатилса: Вақтинг кетди – нақдинг кетди (Мақол). Қор ёғди – дон ёғди. 3. Биринчи гап иккинчи гапнинг пайтини, шартини, натижасини англатса: Ҳамал кирди – амал кирди. Юрт тинч – сен тинч. Достон айтдим – китоб бўлди каби. Мураккаб қўшма гап Уч ва ундан ортиқ содда гаплардан тузилган қўшма гаплар мураккаб қўшма гап дейилади. Масалан, Мирзо Улуғбек чодирни бир айланиб, яна ўз жойига ўтди, лекин ўтиришга улгурмади, от туёқлари дупурини эшитиб, кўрпача устида тўхтади. (О.Ё.) Мураккаб қўшма гаплар қуйидагича боғланди: 1. Тобеланиш йўли билан: Дарахтлар кўкарса, майсалар яшнаса, бу ерлар яна ҳам чиройли бўлади. (С.А.) 2. Боғланиш йўли билан: Дарслар тугади, имтиҳонларни топширдик лекин ўқишни тўхтатганимиз йўқ. 26

3. Боғловчи воситаларисиз: Шаҳарлар боқийдир, умр ўткинчи, дарёлар собитдир, сувлар кўчкинчи (Ш.) 4. Аралаш типда (ҳам тобеланиш, ҳам боғланиш). Тил бошқа-ю, дил бирдир, чунки эл бирдир. Бир оз вақт ўткач, булутлар тарқади ва қуёш чарақлаб нур соча бошлади. Мураккаб синтактик бутунлик Нутқда гаплар ўзаро мазмунан боғланади. Гапларнинг ўзаро боғланиши натижасида бир мураккаб фикр ифодаланади. Бир мураккаб фикрни ифодалаш учун хизмат қилиб, турли воситалар орқали боғланадиган мустақил гаплардан тузилган бутунлик мураккаб синтактик бутунликдир дейилади : Шамол кучайгандан кучайиб, булутни суриб кетди. Булут четлари худди ёнаётган қоғоз четига ўхшарди. Шу зар булутлар орасидан кўк шишадек бўлиб осмон кўринди. (С.А.) Мураккаб синтактик бутунлик камида иккита алоҳида гапдан ташкил топади. Синтактик бутунликлар 10-15 гапдан ҳам иборат бўлиши мумкин. Икки кишининг суҳбати, яъни диалог шаклидаги нутқ бир синтактик бутунликдир. Кўчирма ва ўзлаштирма гап Ўзгаларнинг ўзгаришсиз, айнан берилган гапи кўчирма гап дейилади. Кўчирма гап муаллиф гапи билан қўлланилиши мумкин. Кўчирма гаплар, сўзлашувда ҳамда бадиий услубда кўп учрайди. Муаллиф гапининг кесими: деди, деб сўради, жавоб берди , гапирди, сўзлади, айтди каби феъллар билан ифодаланади: «Саёҳатга бугун борамиз», - деди ўқитувчи. Кўчирма гапда тиниш белгиларнинг қўлланилиши қуйидагича. 1. Кўчирма гап қўштирноқ ичига олиниб, бош ҳарф билан ёзилади. 2. Кўчирма гап муаллиф гапидан олдин келса, кўчирма гапдан сўнг вергул ва тире қўйилади: «Дарс тугагач, уйга кел», -деди онам. 3. Кўчирма гап муаллиф гапидан кейин келса, муаллиф гапидан кейин икки нуқта қўйилади: Болалар сўради: «Эртага саёҳатга борамизми?». 27

4. Муаллиф гапи кўчирма гапнинг орасида келса, муаллиф гапининг ҳар икки томонидан вергул ва тире қўйилади: «Ўзингиз ким бўласиз», - деди акаси. – Мен буни билишим керак. Ўзлаштирма гап . Шакли ўзгартирилиб, мазмуни ўзгартирилмай берилган ўзгаларнинг гапи ўзлаштирма гап дейилади. Ўзлаштирма гапнинг кесимида айтди, гапирди, сўради сўзлари бўлади. Сўроқ, буйруқ мазмуни даги кўчирма гаплар ўзлаштирма гапга айлантирилганда дарак гап шаклида бўлади. «Бу китобни ўқидингми?», -деди ўқитувчи (кўчирма гап). Ўқитувчи ундан китобни ўқиганлигини сўради. (ўзлаштирма гап). Ундов гап, атов гап, риторик сўроқ гап, кириш сўзли гапларни ўзлаштирма гапга айлантириб бўлмайди. Бундай гаплар ўзлаштирма гапга айлантирилса таркибидаги айрим қисмлар тушиб қолади. Баъзан бирор матндан фикрлар айнан кўчириб олинади. Бундай кўчирма цитата дейилади. Масалан: Маърифат арабча «арафа» сўзидан олинган, унинг маъноси «билмоқ»дир. (Боқижон Тўхлиев . «Ўзбек адабиёти» Тошкент, 2000, 9- синф, 89-бет) Пунктуация Тиниш белгиларининг ишлатилиши ҳақидаги қоидалар йиғиндиси пунктуация дейилади. Ўзбек тилида асосий тиниш белгилар 10 та: нуқта (.), сўроқ белгиси (?), ундов белгиси (!), вергул (,), икки нуқта (:), нуқтали вергул (;), кўп нуқта (…), тире ( - ), қавс ( () ), қўштирноқ («»). Тиниш белгиларининг қўлланилиши қуйидагича: 1. Фикр тугулланган бўлса, унинг мазмунига қараб нуқта, сўроқ, ундов белгилари ва уч нуқта қўйилади. 2. Тугалланмаган ёки изоҳ талаб қиладиган фикрлардан кейин уч нуқта қўйилади. Масалан, Кўклам қуёшидан кўкарган қирлар, кўм-кўк… Агар бундай гап сўроқ гап бўлса сўроқ белгиси ва икки нуқта, ҳис-ҳаяжон гап бўлса ундов белгиси ва икки нуқта қўйилади. Мен етим ўсганман, оҳ, у етимлик!.. (/./улом). 28

Турли ҳис-ҳаяжон ифодаланган гапларда тиниш белгилар: 1. Гапда сўроқ ва ҳис-ҳаяжон маъноси бўлса, сўроқ ва ундов белгиси қўйилади: Гапирсангиз-си, нима бўлди?! 2. Ҳис-ҳаяжон ва сўроқ мўъноси бўлса ундов ва сўроқ белгиси қўйилади: Эҳ қандай чиройли сўлим жойлар-а?! 3. Кучли ҳис-ҳаяжон бўлса ундов белгиси икки марта қўйилади: Бу қандай бедодлик, бу қандай зулм!! (У.) Тиренинг қўлланилиши: 1. Эга ва кесим, ҳаракат номи ёки саноқ сон билан ифодаланиб, кесимлик қўшимчаси бўлмаса эга билан кесим орасида тире қўйилади. Масалан, ўқиш- ўрганиш. Икки ўн беш – бир ўттиз. 2. Эга билан кесим у, бу, мана бу олмошлари билан ажратилса: Тинчлик – бу севинчдир. 3. Эга ва кеисм от, сон, олмош, сифатдош билан ифодаланиб боғламасиз бўлса: Бу-буюк алломалар юрти. Юрган – дарё, ўтирган - бўйра (Мақол). Эга билан кесим орасида қуйидаги ҳолларда тире қўйилмайди: 1. Эга билан кесим орасида ҳам сўзи келса. Биз ҳам талаба. 2. Кесим шахс қўшимчасини олган бўлса ёки юклама билан келса. Бу кишини биламиз. Шу талабами? 3. Кесимда –дир, бўлади , боғламалари мавжуд бўлса. Меҳнат роҳатдир. Меҳнат билан топилган нон ширин бўлади. 4. Уюшиқ бўлаклардан кейин келган умумлаштирувчи сўздан олдин тире қўйилади. Ватанга садоқат катталар ва кичиклар учун – ҳамма учун бурч. 5. Ажратилган кесимдан олдин тире қўйилади. Уйда кўп иш қилди – супурди, тозалади, кир ювди. 6. Ажратилган бўлак кенгайиб, уюшиб келса, гап охирида келса ундан олдин тире қўйилади. Пахтакор ўзбекман – забардаст, танти. 7. Ажратилган бўлак гап орасида келса икки томондан тире қўйилади. Энди одамлар – отлиқ, пиёда, ёш, қари – учрай бошлади. 29

8. Таркиби катта бўлган кириш гапларнинг икки томонида тире қўйилади. Қабулхона – бу ер илгари катта бойнинг меҳмонхонаси бўлса керак - қоронғи эди. 9. Мазмунан зид бўлган боғловчисиз қўшма гаплар орасида тире қўйилади. Жисмимиз йўқолур – ўчмас номимиз. 10. Боғловчисиз қўшма гаплар орасида ўхшашлик бўлса тире қўйилади. Сув келди – нур келди. Вақтинг кетди – нақдинг кетди. (Мақол.) 11. Боғловчисиз қўшма гаплардан пайт, натижа, шарт, сабаб маънолари англашилса тире қўйилади. Ўқувчилар келди – дарс бошланди. Юрт тинч – сен тинч. 12. Кўчирма гап муаллиф гапидан олдин ёки муаллиф гапининг ичида келса, кўчирма гапдан кейин вергул, тире қўйилади. «Дарс тугаши билан келгин», -деди онам. 13. Ўқитувчимиз «Кўп ўқиган, албатта, кўп билади», - дедилар. 14. Муаллиф гапи кўчирма гап орасида келса, муаллиф гапининг икки томонидан тире қўйилади. «Бу ишни ўзимиз бажарамиз, - деди акам. –Биров бизга иш қилиб берармиди»? Вергулнинг қўлланилиши: 1. Уюшиқ бўлаклар орасида вергул қўйилади. 2. аммо, лекин, бироқ ва такрорланиб келган боғловчилар: ё, ёки, дам, баъзан,на, гоҳ, ҳам, балки сўзларидан олдин вергул қўйилади. Бунда бор на офат, на ғурбат, на ғам. 3. Ажратилган бўлакларнинг икки томонидан вергул қўйилади: Биз, ёшлар, ватанга содиқ фарзанд бўламиз. 4. Ажратилган бўлакларнинг сингари, қарши, бўйича, мувофиқ, ҳолда, биноан, қарамай, ташқарии, қараганда, кўра, ўрнига, устига, билан бирга кўмакчилари билан бириккан ҳар икки томонидан вергул қўйилади. Шуни ёдда тутингки, тиз чўкиб яшагандан кўра, тик туриб ўлиш яхшидир. (О.) 5. Кириш сўз ва ундалмалар, таркиби кичик бўлган кириш гаплар вергул билан ажратилади. Эҳтимол, гапинг ростдир. Нафисахон, сиз аълочи ўқувчисиз. Ёлғиз боришга, тўғрисини айтсам, қўрқаман. 30

6. Тузилиши жиҳатидан бир хил бўлган боғловчисиз қўшма гап орасида вергул қўйилади. Кўп сўзнинг ози яхши, оз сўзнинг ўзи яхши (Мақол). 7. Тобе гапли қўшма гаплар ҳоким гапдан вергул билан ажратилади. Кимки бўлса дилозор, ундан эл-юрт безор. 8. Ҳа ва йўқ сўзини бошқа бўлаклардан ажратиш учун вергул қўйилади. Ҳа, яна ўша гапми? Нуқтали вергулнинг қўлланилиши 1. Ярим қавс билан ажратилган рақам ёки ҳарфлардан кейинги гаплар охирида нуқтали вергул қўйилади. Масалан, қўшма гаплар уч хил: а) боғланган қўшма гап; б) боғловчисиз қўшма гап; в) тобе гапли қўшма гап. 2. Қўшма гап қисмларининг ичида вергул бўлса, мазмун жиҳатидан бир-бирига яқин бўлмаган мустақил гаплар орасида нуқтали вергул қўйилади: Камтар бўлсанг обрў ортар; гердайсанг, энса қотар (Мақол). Икки нуқтанинг ишлатилиши: 1. Уюшиқ бўлаклардан олдин келган умумлаштирувчи сўздан кейин икки нуқта қўйилади: Боғимизда турли гуллар: лола, атиргул, қизғалдоқлар ўстирдик. Боғловчисиз қўшма гапда иккинчи қисм биринчи қисмдан англашилган мазмунни изоҳласа биринчи қисмдан кейин икки нуқта қўйилади. Масалан, Шу феъллари яхши: ҳеч кимни бировни олдида беҳурмат қилмайди. 2. Боғловчисиз қўшма гапда иккинчи қисм биринчи қисм англатган мазмуннинг сабабини билдирса, биринчи қисмдан кейин икки нуқта қўйилади: У югуранча чиқиб кетди: кўчада уни кутаётган эди. 3. Боғловчисиз қўшма гапда биринчи гапнинг кесими деди, қаради, диққат қилди, таъкидлади каби феъллардан бўлса улардан кейин икки нуқта қўйилади: Деди: Қайдин сен эй мажнуни гумроҳ (А.Н.). 4. Кўчирма гаплан олдин келган муаллиф гапидан кейин, икки нуқта қўйилади: Ўқитувчимиз: «Эртага дарсга ҳамма келсин, -деди». 5. Мисол, масалан, мавзу, режа, қарор, мақсад, сабаб каби сўзларнинг маъноси изоҳланадиган бўлса, шу сўзлардан кейин икки нуқта қўйилади. Мавзу: Боғловчи каби. 31

Кўп нуқтанинг қўлланилиши 1. Фикр тугулланмаган бўлса кўп нуқта қўйилади. Бу ишни давом эттирсангиз… 2. Сўзловчининг мулоҳаза қилиши, фикрлаб кўришини ифодаловчи гапларда кўп нуқта қўйилади. Тўғри… гапингизга шубҳам йўқ. 3. Бирор фикр тушириб қолдирилган ўринларда кўп нуқта қўйилади. Кўм- кўк… кўм-кўк… Қўштирноқнинг қўлланилиши: 1. Кўчирма гап қўштирноқ ичига олинади. «Бу китобни ўқинглар», -деди ўқитувчи. 2. Асарлар, газета-журнал, нашриёт, турли муассасалар, корхоналар, фирма, фабрика, жамоа хўжаликлари ишлаб чиқариш маҳсулотларининг номлари қўштирноқ ичига олинади. «Ўткан кунлар» романи. «Маърифат» газетаси, «Фан» нашриёти, «Тико» автомашинаси, «Халқобод» жамоа хўжалиги. Қавснинг қўлланилиши: 1. Киритма гаплар қавс ичига олинади. Фотима (у инглиз тилини ҳам яхши билади) синфимиздаги аълочи ўқувчи. 2. Мисоллар ва кўчирманинг манбаи қавс ичига олинади. Ўзбекистон дея аталур (Ҳ.О). 3. Ремаркалар қавс ичига олинади. Ўқитувчи (ўйланиб) кўпроқ китоб ўқиш кераклигини уқтирди. Тиниш белгилардан сўроқ, ундов белгилар(?!), ундов ва сўроқ белгилари (!?), сўроқ ва кўп нуқта (? …), ундов ва кўп нуқта (!...) нуқта ва кўп нуқта (. …), вергул ва тире (, - ) кабилар қўшалоқ ҳолда қўлланилади. 32

Похожие

Синтаксис 2

Поэтик синтаксис

Мазмуний синтаксис йуналиши

Синтаксис. Суз бирикмаси

Синтаксис хакида умумий маълумот