Араб ва ўзбек тилларининг грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот - Лингвистика - Рефераты

Араб ва ўзбек тилларининг грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Араб ва ўзбек тилларининг грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот Режа: 1. Икки тил грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот. 2. Ёзув ва имло ҳақида умумий маълумот. 3. Араб ва ўзбек тилларининг фонетик қурилиши. 4. Дифтонглар. Ўзаро фарқланувчи фонемалар.

Тушунчалар ва таянч иборалар: 1. Жинс ва келишик; 2. Грамматик маънолар, ёрдамчи сўзлар; 3. Тусланиш системаси; 4. Сўзлар, морфемалар. Араб тили сомий тиллар оиласининг жанубий шаҳобчасига оид бўлиб, у ўз генеологик тараққиётида уч босқични босиб ўтди: қадимги араб тили, классик адабий араб тили ва замонавий адабий араб тили. Грамматик хусусиятларига кўра араб тили флектив тиллар гуруҳига мансуб, бироқ у маълум даражада агглютинативлик хусусиятларини ҳам сақлаб қолган. Араб тили 22 араб давлатининг расмий давлат тилидир. Қадимги адабий араб тилига Арабистон ярим ороли ва Суриянинг жанубидаги кўхна обидалар ва қоялардан топилган ёзувлар мисол бўлади. Уларнинг энг қадимгилари эрамизнинг IV-VI асрларига оиддир. Араб тилига қуйидагилар хос: 1. Араб грамматикасидаги сўзлар 3 гуруҳга бўлинади. Булар: 1. Исм ( مسلاا ); 2 . Феъл ( لعفلا ); 3 . Ҳарф ( فرحلا ). Морфологик хусусиятларига кўра бу 3 гуруҳга мансуб сўзларни бир-биридан осон фарқлаш мумкин. Грамматик тегишлилик осон ва аниқ аниқланади. 2. Сўзларнинг грамматик маънолари, морфологик, синтактик ва сўз тартиби орқали ифодаланади. 3. Исмларнинг маълум келишик тизими бўлиб, у исмларнинг аниқлик ва ноаниқлигига ишора қилади. Бундан ташқари улар музаккар ва муаннас жинсга, учта грамматик сон кўрсаткичларига эга. 4. Феъллар ривожланган тусланиш системасибилан характерланади. Ўзбек тили эса туркий тиллар оиласининг жанубий-шарқий (Ўрта Осиё) ёки қарлуқ гуруҳига мансуб. Ўзбек тили агглютинатив тиллар гуруҳига мансуб бўлиб, қуйидаги хусусиятларга эга:

1. Сўзлар морфемаларга осон бўлинадилар; 2. Ҳар хил суффикслар мунтазам равишда сўз негизига қўшилади ва грамматик шакл ва маъноларни ифодалайди; 3. Ҳар бир суффикс битта маънога эгадир. Ёзув ва имло ҳақида маълумот Ҳозирги араб тили алифбоси 28 та ундош ҳарфдан иборатдир. Ҳарфларнинг аксарияти тўрт ёзма шаклга эга ва бош, кичик ҳарфлар фарқланмайди. Араб ҳарфлари чапдан ўнгга ёки тепадан пастга вертикал йўналишда ёзилади. 28 ундошдан алиф мустақил товушни ифодаламайди. Фақатгина ундош олдин(ги ҳарфнинг) ҳаракат(и) фатҳа () бўлса, у чўзиқ а () унлисини ифода этиш мумкин. Араб тилида 3 та қисқа ва 3 та чўзиқ унли бор. Араб алифбосига қуйидаги белгилар қўшилади: 1. (танвин) фатҳа ( ً ); 2. (танвин) дамма ( ٌ ); 3. (танвин) касра ( ٍ ); 4. сукун ( ْ ); 5. ташдид ( ّ ); 6. мадда ( ˜ ). 7. ҳамза ( ٔ ) 1чи бешта белги ундош ҳарфлар устига қўйилади. Мадда белгиси фақат алифнинг устига қўйилади. Ҳамза белгиси мустақил товушни ифода этмайди. У фақатгина қисқа унлилар ва сукун ёрдамида ушбу белгиларга хос товушларни ифодалайди. Ҳамза ا و ى ҳарфларининг устига қўйилади ҳамда ўзи ўриндиқсиз мустақил ёзилиши ҳам мумкин. Ўзбек ёзувлари тарихида амалда ишлатилиб келинган асосий ёзув системасини фонографик, яъни товуш ёзуви, ҳарфий ёзув ёки алифбо ташкил этган. Ўзбек халқи Ўрта Осиёнинг бошқа халқлари сингари оромий, юнон,

сўғд хоразм, кушон, эфталит, паҳлавий, сурия, ҳинд, урхун, уйғур, араб ёзувлари каби бир қанча ёзувлардан фойдаланган. Ўзбек ёзувлари тарихини шартли равишда қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин. 1. 1917 йилгача араб алифбоси; 2. 1928 йилдан бошлаб лотин алифбоси; 3. 1942 йилдан кирилл алифбоси; 4. 1996 йилдан лотин алифбоси. Янги ўзбек лотин алифбоси 29 ҳарф ва бир белгидан иборат бўлиб, 31 товушни ифодалайди. Бўғин ва урғу Араб тилида бир бўғинли сўзлар ундов сўзлар бўлиши мумкин. Кўпгина сўзлар 2 ва ундан ортиқ бўғиндан иборат. Ўзбек тилида эса сўзлар бир бўғинли ёки кўп бўғинли бўлади. Араб ва ўзбек тилларида бир бўғинда битта унли товуш бўлиши шарт. Араб тилида бўғин 3 хил бўлади: 1. Қисқа бўғин – бир ундош ва унлидан иборат: ха-ра-жа – у чиқди; 2. Чўзиқ бўғин – бир ундош ва чўзиқ унлидан ёки ундош + қисқа унли + ундошдан таркиб топган: қал-бун – юрак; 3. Ўрта чўзиқ бўғин – ундрш + чўзиқ унли + ундошдан иборат: хат-тун – муҳим. Қайси товуш билан тугашига қараб бўғинлар 2 хил бўлади: А) очиқ бўғин (агар унли товуш билан тугаса): ла ( لا ) – йўқ. Б) ёпиқ бўғин (агар ундош товуш билан тугаса): бар-қун ( قرب ) – телеграф. Араб тилидаги урғу ўзбек тилидаги урғудан қуйидаги жиҳатлари билан ажралиб туради: 1. Урғули бўғин урғусиз бўғинга қараганда овозни кўтариб бироз куч билан талаффуз қилинади; 2. Урғу ҳеч қачон охирги бўғинга тушмайди; 3. Икки бўғинли сўзда урғу биринчи бўғинга тушади: ( فص ) саф-фун;

4. Кўп бўғинли сўзларда урғу одатда чўзиқ бўғинга тушади: ( نولمعي ) 5. Қисқа бўғинлардан иборат бўлган кўп бўғинли сўзларда урғу одатда иккинчи бўғинга тушади: ин- қа -ла-ба ( بلقنا ). Ўзбек тилида бўғинлар сони ортган сайин урғуларнинг жойлашиши ва даражаси ўзгаради. От, сифат ва феълларда биринчи даражали урғу, асосан сўзнинг охирги бўғинига тушади: қа-л ам , чи нор , чирой ли , кўр моқ , де моқ . Аммо кўп бўғинли сўзларнинг айрим шаклларида биринчи даражали урғу биринчи бўғинга ҳам тушиши мумкин: кўринг, етмиш. Ўзбек тилида аффикслар 2 гуруҳга бўлинади: урғули ва урғусиз аффикслар. Уғусиз аффиксларга кесимлик (-ман, -сан, ...), ўхшатиш (-дай, -дек), кичрайтириш – эркалаш (-гина, -кина, -қина), доналик (-та), чама (-тача), сон, сифат ва равиш ясовчи –ган қўшимчалари киради. Бундай аффикслар қўшилган сўзларда урғу ўзак – негизнинг охирги бўғинида қолади. Сўзларга урғули аффикслар қўшилганда эса, урғу ана шу аффиксларга кўчади. Араб ва ўзбек тилларининг фонетик қурилиши ва қиёсий тавсифи Нутқ жараёнида қўлланиладиган товушлар унли ва ундошларга бўлинади. Унли товушлар талаффуз этилганда ҳаво оқими нутқ органларидан ўтаётганда тўсиққа учрамайди. Ундош товушлар талаффуз этилганда ҳаво оқими тўсиққа учрайди. Товуш пайдо бўлиши ўринларида нутқ органлари таранглашган ҳолда бўлади. Араб тилада жами 28 та ундош ҳарф бор. Баъзи муаллифлар ўз дарсликларида ҳамзани ҳам жарангсиз ундош деб, араб алифбосидаги ундошларни 1 тага кўпайтириб кўрсатадилар. Араб тилида 6 та унли бўлиб, жами 36 та фонема бор. Араб тилида ундош товушлар: 1. Ҳосил бўлиш усулига кўра вуйидагиларга ажратилади:

А) портловчилар. Уларнинг ҳосил бўлишида талаффуз органларининг тўла жипслашуви натижасида ҳаво оқими кучли тўсиққа учрайди ва товуш кучли портлаш билан чиқади. Масалан: ط ن ك Б) сирғалувчилар ёки сизғалувчи (фрикатив) ундошлар. Бундай ундошларнинг ҳосил бўлишида талаффуз органлари тўлиқ яқинлашмайди, лекин ҳаво оқими улар орасидан куч билан ўтади ва сирғалиш ҳосил бўлади. Бу сирғалиш шовқинли бўлади. Масалан: ف س 2. товушнинг иштирокига кўра жарангсиз ва жарангли ундошларга бўлинади. Жарангсиз ундошларнинг талаффузида товуш пайчалари титрамайди. Масалан: د ز Жарангли ундошларнинг талаффузида эса товуш пайчалари титрайди. Масалан: 3. ҳосил бўлиш ўрнига кўра қуйидагича тасниф қилинади: А) лаб ундошлари. Улар қаторига иккала лабнинг жипслашувидан ҳосил бўлувчи лаб-лаб (билабиаль) ундошлари ( ب م ) ва пастки лаб ва юқори тишларнинг орасида ҳосил бўладиган лаб-тиш (лабиодек тал) ундошлари ( ف ) киради. Б) юмшоқ ёки палатал ундошлар. Улар тил ўртаси қисмининг қаттиқ танглайга тегиши ёки яқинлашиши билан ҳосил бўлади ( ق ). Г) бўғиз ёки томоқ, халқум (лорингал) ундош – товушлар. Уларнинг ҳосил бўлиш ўрни бўғиз ( ع ). Д) бурун (санор) товушлар. Товушларнинг талаффузида юмшоқ танглай пастга тушиб ҳосил бўлади. Бундай товушлар лаб-бурун ( م ) ва тиш-бурун ( ن ) санорларга ажратилади. 4. у ва и бўғин ҳосил қила олмайдиган унлилар ҳам ундош товушлар қаторига киради (у, u ). 5. итбоқ (эмфатик) товушларнинг талаффузида тил учи тишга яқинлашади ёки тиш билан бирикади, тил ўртаси эса юмшоқ танглайга яқинлашади ва товуш куч билан чиқади ( ص ض ط ).

6. яна шундай товушлар борки, улар бошқа товушлардан талаффуз вақтида товуш пайчаларининг ажралишидан ҳосил бўлувчи портлашнинг қўшилиши билан ажралиб туради ( ٕ ) Бундай товушлар “бўғиз портловчиси” деб аталади. Ўзбек тилида унлилар 2 га бўлинади: а) олдинги қатор ёки тил олди унлилари: i, e, a; в) орқа қатор ёки тил орқа унлилари: u,o,a. Яъни, жами 6 та унли товуш бор. Ўзбек тилида унлилар ёнма-ён келмайди. Қўш унлилар араб тилидан кирган сўзларда учрайди: иншоат, таассурот, матбуот. Ўзбек тилида унлилар 3 хил йўл билан гуруҳланади: 1. тилнинг горизонтал ҳаракатига кўра 2 га бўлинади: А) олд қатор: a, e, i. В) орқа қатор: o, u, a. 2. тилнинг ҳаракатига кўра 3 га бўлинади: А) юқори тор: i, u. В) ўрта кенг: e, o. С) қуйи кенг: а, о. Араб тилидаги қисқа унлилар ва чўзиқ унлилар талаффузда турғун ҳисобланади. Ўзбек тилида эса баъзи сўзнинг биринчи ундошдан кейин ёки охири i ҳарфи талаффуз этилмаслиги мумкин. Kishi – [k(i)she], kichik [k(i)chik]. Ундош товушларга келсак ўзбек тилида 23 та ундош товуш, 23 та ҳарф белгиси бор. 1 та фонема алоҳида ҳарф билан ифодаланмайди. Joja, jiyda сўзларида учрайдиган тил олди d j товуши ҳам, jurnal, ajdar сўзларида учрайдиган тил олди j ҳам битта j билан берилади. Ундош товушлар товуш пайчаларининг ҳаракати, ҳолати ва оғиз бўшлиғининг қаерида тўсиққа учрашига фақат шовқиндан иборат бўлиши ёки овоз шовқиндан устунлигига, шунингдек, талаффуз этилиш усулига қараб бир-бирларидан фарқланади ва қуйидагича гуруҳланади: 1. Овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра:

2. Ун пайчаларининг иштирокига кўра: 3. Ҳосил бўлиш усулига кўра: 4. Ҳосил бўлишўрнига кўра : 5. Таркибига кўра. Дифтонглар Араб тили унлилардан ташқари иккита дифтонг: “ау” ва “аw” учрайди. Иккита унли товуш бирикмасини ифодалаган товушга дифтонг дейилади. Масалан: m aw jun- тўлқин, m ay danun - майдон. Дифтонглар сўзда фақат ундош товушлардан аввал сўз бошида, сўз ўртасида ва сўз охирида учрайди. Ўзаро фарқ қилувчи фонемалар Араб тилидаги ب ت ج خ د ر ز س ش غ ف ق ك ل م ن ه ى ундошлари ўзбек тилидаги шу ундошлардан талаффуз жиҳатдан фарқ қилмайди. Қуйидаги ундошлар ўзбек тилида учрамайди: ث ح ذ ص ض ط ظ ع و ص ض ط ظ итбоқ ундошлар дейилади. Бу товушлар талаффузининг муҳим шарти шуки, тил орқаси юмшоқ танглайга кўтарилади ва товуш куч билан чиқади. Итбоқ товушларнинг талаффузи бошқа ундошларга қараганда анча жадал, нутқ органлари анча таранг бўлади. Араб тили фонетикасига хос яна бир фонема ҳамзадир. Ҳамза портловчи, жарангсиз, бўғиз ундош товуши. У товуш пайчаларининг тўла бирлашиши ва уларнинг товуш чиқаришоралиғидан отилиб чиқадиган кучли ҳаво оқими остида очилиши натижасида ҳосил бўладиган кучсиз шовқиндир. Бу товушнинг ҳосил бўлиши: юмшоқ танглай кўтарилади. Ва ҳавонинг бурун бўшлиғи орқали ўтадиган йўли ёпиқ бўлади. Ҳамза товуши бирон унли товуш талаффуз қилинишидан олдин ёки талаффуз қилингандан кейин эшитилади. Масалан: ءارقا

Бу товуш “бўғиз портловчиси” деб ҳам юритилади ва у мустақил фонемадир. Бошқа ундошлар каби ҳамза ҳам ташдидланади. Ҳамза товуши ҳозирги араб алфавитига киритилмай, ёзувда махсус белги билан ифодаланади. Умуман, нутқдаги товушларнинг асосий вазифаси сўзларнинг маъноларини фарқлашдир. Назорат савол ва топшириқлар: 1. Сонантлар деб қандай товушларга айтилади? 2. Фрикатив ундошларга қайси ундошлар киради? 3. Ҳосил бўлиш усулига кўра араб тилидаги ундошлар қайси ундошларга бўлинади? 4. Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра ўзбек тилидаги унлилар неча турга бўлинади. 5. Араб ва ўзбек тилидаги ундошларни нутқ аъзоси иштирок этишига қараб таснифланг.

Мустақил иш топшириқлари: Араб ва ўзбек тилидаги ундош товушларни овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра, ҳосил бўлиш усулига кўра, ун пайчаларининг иштирокига кўра, ҳосил бўлиш ўрнига ва таркибига кўра таснифланг.

Асосий адабиётлар: 1. Б. Гранде . Курс арабской граматики в сравнительно – историческом освешении. М. 1998г. 2. Н.Ибрагимов, М.Юсупов “Араб тили грамматикаси” Т.1997й. 3. Э.Н.Мишкуров. Морфологический строй современного арабского языка. Т.1992г. 4. Г.Ш.Шарбатов. Современный арабский язык. М.-1982г. Қўшимча адабиётлар: 1. Рустамова С. “Араб тили фонетикаси” Т. 2000й 2. Анорбекова А. Мирзаев Ш. “Ҳозирги ўзбек адабий тилидан маърузалар мажмуаси” Т. 2007й 3. Шагаль В.Э. “Учебник арабского языка”. Москва “Воен издат” 1983г 4. Азим Ҳожиев “Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати” Т. 2002й.

Похожие

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи

Араб ва ўзбек тиллари фонетикасининг қиёсий таҳлили

Араб ва ўзбек тилларида содда гапнинг қиёсий таҳлили

Узбек ва араб тилида олмошларнинг қиёсий таснифи

Гап ҳақида маълумот