Gapshaklga qo‘shiladigan sintaktik bo‘laklar - Лингвистика - Рефераты

Gapshaklga qo‘shiladigan sintaktik bo‘laklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115 KB

Gapshaklga qo‘shiladigan sintaktik bo‘laklar Reja: 1. Gapshaklga qo‘shiladigan sintaktik bo‘laklar 2. Undalma bo‘lak 3. Kirish bo‘lak 4. Yoyiq jumlada sintaktik bo‘laklarning o‘rni va tartibi 5. Jumlalarning ifoda maqsadiga ko‘ra ma'no т urlari

Gapshaklga qo‘shiladigan sintaktik bo‘laklar 1 § . Gapshakl qurilishining asosini tashkil etadigan ega va kesim dan, shuningdek gapshaklni yoyadigan to‘ldiruvchi va hollovchidan tashqari gapshaklga qo‘shiladigan, lekin gapshakl bilan sintaktik aloqaga kirish maydi- gan, faqat mazmunan bog‘lanadigan sintaktik bo‘laklar ham mavjud bo‘lib, bular undalma va kirish deb yuritiladi. Undalma ham, kirish ham sintaktik birlik: leksemashakl bilan, bi rikmashakl bilan (hatto gapshakl bilan ham) ifodalanadi, ma'lum sin taktik vazifani bajaradi; shunga ko‘ra bularni sintaktik bo‘lak deb nomlash kerak, lekin gapshakl bo‘lagi deb emas, gap shaklga qo‘shiladigan bo‘lak deb baholash to‘g‘ri. Undalma bo‘lak va kirish bo‘lak o‘zi qo‘shiladigan gapshakldan talaf fuzda pauza (to‘xtam) bilan, yozuvda esa odatda vergul (tirnoqcha) bilan ajratiladi. Undalma bo‘lak bilan kirish bo‘lakning yuqorida ta'kidlangan umumiy tomonlaridan tashqari o‘ziga xos belgi xususiyatlari mavjud. Undalma bo‘lak 2 §. Undalma bo‘lak tinglovchining diqqatini gapshakl bilan anglatilayotgan fikrga jalb qilish uchun xizmat qiladi, bosh kelishikdagi sintaktik birlik bilan ifodalanadi, undash ohangi bilan aytiladi: K e n n o y i, kuyib ketayotibsiz a (Hamid G‘ulom) kabi. Kuchli his hayajon bilan aytilgan undalma bo‘lakdan keyin undov belgisi qo‘yiladi; shundan keyingi gapshakl yozuvda bosh harf bilan boshlanadi. " K e n n o y i! – dedi baqirib. – Oching! " (O‘tkir Hoshimov). Undashni kuchaytirish uchun undalma bo‘lakdan oldin hoy, ey, ho kabi ta'kid undovi ishlatiladi: E d o m l a j o n! Egilgan boshni qilich kesmas deb bosh egib kelayapsiz! (Odil Yoqubov). Sotiboldi derazaga engashibroq qichqirdi: "O n a s i, h o o n a s i!" (Hamid G‘ulom) kabi. Bunday undalma bo‘lak oxiriga ba'zan

yuklama qo‘shiladi va chiziqcha bilan yoziladi: "Meni boshingga urasanmi, b o l a m - a y", - dedi Umarqul kulib (Hamid G‘ulom) kabi. Uzoqroq yerdagi shaxsga qaratilgan undalma bo‘lak tarkibidagi oxirgi ovoz tovush cho‘ziq talaffuz qilinadi, yozuvda ikki, uch harf yozib ko‘rsati-ladi: Olimjon ketgan tomonga qarab qo‘limni karnay qilgancha chaqirdim: "Olimjo o - n!" (O‘tkir Hoshimov) kabi. Undalma bo‘lak fikr qaratilgan shaxsni bildirganida u bilan birga keladigan gapshakl tarkibida ega bo‘lak odatda ishlatilmaydi, chunki bunday qurilmada ega bo‘lakning ishlatilishi o‘ziga xos pleonazmni (ortiqchalikni) yuzaga keltiradi: Dada, boshimni og‘ritmang (Hamid G‘ulom) kabi. Undalma bo‘lak va u birga ishlatilgan gapshakl boshqa boshqa shaxsni bildirsa, bunday gapshakl tarkibida ega bo‘lakning ishlatilishi tabiiy: Men bir narsaga hayronman, a k a (Asqad Muxtor) kabi. Т a'kidlash lozim topilsa, undalma bo‘lak va u birga ishlatiladigan gapshakl ayni bir shaxsni bildirganida ham ega bo‘lak qatnashadi: Sen o‘zingni baxtli dedingmi? Opa, sen ham odam edingmi? (Hamid Olimjon) kabi. Jumla tuzuvchining xohish maqsadiga qarab undalma bo‘lak gapshaklning boshlanishida, oxirida, hatto ichida joylashtirilishi mumkin (Misollarni kuzating). 3 §. Undalma bo‘lak kishiga qaratiladi, shunga ko‘ra asosan kishini anglatadigan leksemashakl bilan ifodalanadi. Badiiy tasvirda undalma bo‘lak jonli, jonsiz tabiatga qarata ham ishlatiladi: Ochil, ochil, q a m i sh l a r o, men opamni ko‘rayin o .. (Ertakdan) kabi. 1. Undalma bo‘lak vazifasida otlarning quyidagi ma'no turlari ishlatiladi: 1) kishi atoqli otlari: Qamchivoy, Т o‘lqinboy, Qumriniso kabi: Uning qizil olma degani boshi qorong‘i bo‘lgani da, Q a m ch i v o y ! (Hamid G‘ulom) kabi; 2) qarindoshlik turdosh otlari: dada, tog‘a (tog‘ajon), aka, uka, kelinoyi va b.: Т an olaman, a k a, parvosizlik qildim (Hamid G‘ulom) kabi; ^

3) Ayrim qarindoshlik turdosh otlari yolg‘iz o‘zi doim nisbatlovchi olgan holda undalma bo‘lak bo‘lib keladi: bolam (bolaginam), o‘g‘lim, qizim kabi; Qayerda bo‘lsang ham, omon bo‘l, bolaginam (Hamid G‘ulom) kabi; 4) Xotinning eriga, erning xotiniga nisbatan ishlatadigan dadasi, onasi leksemashakllari bilan ifodalanadi; bunday leksemashakl tarkibidagi III shaxs nisbatlovchisidan ko‘rinib turibdiki, bular asli bolamning otasi, bolamning onasi birikmashakllari tarkibidagi qaratuvchining tushirilishi (ellipslanishi) natijasida yuzaga kelgan. 5) Kishini anglatadigan boshqa tur leksemashakl bilan ifodalanadi: domla, boyvachcha, rais, do‘stlar (do‘stlarim) kabi: Т ag‘in nima qilib qo‘ydingiz, d o m l a j o n ? (Odil Yoqubov) kabi; 6) Qo‘zichog‘im, toychog‘im kabi erkalash ma'nosini bildiradigan turdosh ot leksemashakl bilan ifodalanadi: "Silab qo‘y, q o‘ z i ch o g‘ i m, - E'zozxon o‘g‘lini bag‘riga bosdi, - silab qo‘ysang, boshim og‘rimaydi" (Hamid G‘ulom) kabi; 7) Ulug‘lash ma'nosida ishlatiladigan begim, shunqorim kabi leksema-shakllar bilan ifodalanadi: Menga rahmingiz kelmasa, bolangizga rahmingiz kelsin, b e g i m ... (Hamid G‘ulom) kabi. 2. Undalma bo‘lak vazifasida sifat leksemashakl ham keladi; bunda u otlashadi: O‘tirmaysanmi uyingda, q o q b o sh! (Odil Yoqubov). Xato, hammasini, xato boshladim, g a l v a r s! (O‘tkir Hoshimov) kabi. 4 § . Undalma bo‘lak birikmashakl bilan ham ifodalanadi: 1) Izohlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi: a) "kishi atoqli oti X qarindoshlik turdosh oti" tuzilishli birikmashakl bilan: Jo‘raboy ota, Bektemir aka, Т ozagul opa, Sharofat xola, Ra'no kennoyi kabi: "Men gadoy emasman, U m a r q u l o g‘ a ", - dedi O‘tap (Hamid G‘ulom) kabi; b) "qarindoshlik turdosh oti X kishi atokli oti" tuzilishli birikmashakl bilan: qizim Nodira, bolam Sergey kabi: Xafa bo‘lma, q i z i m N o d i r a! (Hamid G‘ulom) kabi .

d) "kishi turdosh oti X qarindoshlik turdosh oti" tuzilishli birikmashakl bilan: rais aka, doktor opa kabi: Bo‘ron boshlanayapdi, r a i s a k a ! (Odil Yoqubov) kabi; e) rasmiy muomalada o‘rtoq Farmonov, Normurod Shomurodovich kabi tuzilishli birikmashakl bilan ifodalanish ham uchraydi: Endi, o‘ r t o q F a r- m o n o v, ishni shundan boshlamasak (Asqad Muxtor) kabi. 2) Sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi: jon singlim, qarchig‘ay changallim, qoqbosh chol kabi: Baxtli bo‘l, j o n s i n g l i m (O‘tkir Hoshimov), "H u r m a t l i r e d a k s i ya !" - deb boshlanardi maktub (O‘tkir Hoshimov) kabi va b. Kirish bo‘lak 5- § . Kirish bo‘lak o‘zi qo‘shiluvchi gapshakl anglatayotgan fikrga so‘zlovchining turli aqliy va hissiy munosabatini bildiradi; o‘zi qo‘shilayotgan gapshaklga bir butun holda taalluqli bo‘ladi, odatda gapshakldan oldin joylashadi, shunga ko‘ra asli kirish deb emas, kirishish deb nomlanishi to‘g‘riroq. Kirish bo‘lak vazifasida kelgan birlikning gapshaklning qayerida o‘rinlashishi asosan erkin: ichida ham, oxirida ham kelaveradi. Ayrim birliklarda esa bog‘liqlik mavjud: faqat gapshaklning oldida yoki oxirida keladi, masalan, shekilli modali gapshaklning oxirida keladi (Quyidagi misollarni kuzating). Kirish bo‘lak laksemashakl bilan ham, birikmashakl bilan ham (hatto gapshakl bilan ham) ifodalanadi. Modal birliklar kirish bo‘lak vazifasiga xoslangan. Boshqa turkum leksemashakllarining kirish bo‘lak bo‘lib kelishi - ikkilamchi vazifa. Kirish bo‘lak vazifasida turlicha shakllangan birikmashakllar, hatto gapshakllar ham ishlatiladi (Quyidagi misollarni kuzating). Kirish bo‘lak bilan quyidagi ma'nolar bildiriladi: I. So‘zlovchining anglatilayotgan fikrga ishonch darajasini ifodalaydi. Bu vazifada asosan modal birliklar ("Modallar turkumi" bahsi ga qarang), qisman boshqa turkumlarning birliklari, jumladan, sifat keladi: R o s t, narigi xo‘jaliklar undan ancha keyin, asosan shu yil bahorda ish boshlashgan (Odil Yoqubov). ..

nizo ham o‘shandan boshlandi, t o‘ g‘ r i r o g‘ i, ilgariroq boshlangan olovga o‘sha kuni lampamoy sepildi (Odil Yoqubov) kabi. 2. So‘zlozchining anglatilayotgan fikrga his tuyg‘u jihatidan munosabati-ni ifodalaydi: attang, ajabo, xayriyat, obbo, ofarin kabi: X a y r i y a t, atrofda deyarli hech kim yo‘q ekan (Asqad Muxtor). V o y o‘ l m a s a m, qizim, ko‘taring boshingizni, nima bo‘ldi? (Asqad Muxtor). S e k i n r o q a y t a s i z m i, uka?! (O‘tkir Hoshimov) kabi. 3. Anglatilayotgan fikrning kimga qarashli ekanini bildiradi: nazarida, menimcha, aytishlaricha, eshitishimcha, eshitishimga qaraganda kabi. .. n a- z a r i d a, himoya degan narsa bunaqa oppa oson bo‘lmasligi kerak (Odil Yoqubov). E sh i t i sh i m g a q a r a g a n d a, qishloq biylari .. Qud-ratxo‘jani yuzboshi qilib tayinlashmoqchi emish (Odil Yoqubov) kabi. 4. Eslatishni, e'tibor jalb qilishni bildiradi: zotan, qarabsizki kabi: Ha, a y t m o q ch i, Vohidxo‘janing o‘g‘li Qudratxo‘ja ham tirik (Odil Yoqubov). Z o t a n, qarigan chog‘ingda uning ishiga bosh suqib nima qilasan (Odil Yoqubov). Q a r a b s i z k i, biri – kombinat direktori, biri - bosh injener (Odil Yoqubov) kabi. 5. Fikrlarning o‘zaro munosabatini ko‘rsatadi: 1) Izohlovchi fikrga o‘tishni bildiradi: masalan, jumladan, chunonchi, ya'ni, boshqacha qilib aytganda kabi. B o sh q a ch a q i l i b a y t g a n- d a, masala nihoyatda murakkablashib ketdi (Odil Yoqubov). 2) Zid fikrga o‘tishni bildiradi: aksincha kabi: .. hech kim undan nolimas, a k s i n ch a, hamma uni .. yaxshi ko‘rardi (Odil Yoqubov) kabi; 3) Umumlashtiruvchi fikrga o‘tishni bildiradi: qisqasi, umuman, binobarin, demak, xullas (xullasi kalom), shunday qilib kabi: .. shu yosh olim o‘tkazgan tajribalarga, u m u m a n, uning ilmiy ishiga shubha bildirmoq-chisiz (Odil Yoqubov). Sh u n d a y q i l i b, O‘tap bu cho‘lgashta oilani Qumqishloqqa boshlab ketdi (Hamid G‘ulom) kabi; 4) Fikrlarning oldin-ketinligini bildiradi: avvalo, avvalambor, nihoyat kabi: A v v a l a m b o r, bu ko‘rikka .. salkam ikki yuz kishi to‘plandi (Odil Yoqubov). N i h o ya t, u o‘zini bosib olib, bosh vrachdan g‘amgin ohangda so‘radi (Hamid

G‘ulom) kabi. Bunday vazifada chiqish kelishigidagi birinchidan, ikkinchidan kabi tartib son ham ishlatiladi. 6. Kishilar orasidagi muomala-munosabatni anglatadigan assalomu alaykum - vaalaykum assalom; xayr; marhamat, rahmat; hormang - salomat bo‘ling (bor bo‘ling) kabi leksemashakllar ayrim manbalarda kirish bo‘lak deyiladi; asli bular gap deb baholanishi to‘g‘riroq. Ibodulla o‘zini boshdan oyoq ko‘zdan kechirayotgan yigitga qo‘l uzatdi: "A s s a l o m u a l a y- k u m .." (Hamid G‘ulom). Mavlon aka qo‘shdan boshini ko‘tarib Qamchiga javob qildi: "B o r b o‘ l, Qamchivoy" (Hamid G‘ulom) kabi va b. Yoyiq jumlada sintaktik bo‘laklarning o‘rni va tartibi Birikmalar tasviri bo‘limida birikma a'zolarining o‘rni quyidagicha bo‘lishi yetarli tasvirlandi: sifatlovchi X sifatlanmish, qaratuvchi X qaralmish, izofa X izofalanmish, izohlovchi X izohlanmish yoki izohlanmish X izohlovchi, ta'kidlanmish X ta'kidlovchi, to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish, hollovchi X hollanmish. Yuqorida sanalgan birikma turlarining tobe a'zosi, hokim a'zosi yoki har ikki a'zosi leksema bilan yoki birikma bilan, hatto transformatsiyalangan gapshakl bilan ifodalanishi mumkin. Ikki a'zoli yig‘iq birikmaga teng bunday birikmalarda a'zolarning o‘rni muqim; tartib erkinligi yo‘q. Т o‘ldiruvchi, hollovchi kesim vazifasidagi leksemashaklga bog‘lanib gapshaklni yoyuvchi bo‘lak mavqeiga molik bo‘lganida ham to‘ldirilmishdan, hollanmishdan oldin joy oladi. Shu bilan birga bunday to‘ldiruvchida, hollovchining ayrim turlarida o‘ziga xos xususiyat ham bor. Т o‘ldiruvchi bilan to‘ldirilmish orasida hollovchi, ega yoki har ikki bo‘lak joy olib, to‘ldiruvchi bilan to‘ldirilmish distant joylashuvi, to‘ldiruvchi jumlaning boshlanish qismiga tomon siljishi mumkin. Bunday siljitish imkoniyati to‘ldiruvchining har ikki turida mavjud, lekin vositali to‘ldiruvchida kuchliroq. Jumla tarkibidagi har ikki tur to‘ldiruvchi qatnashuvi lozim bo‘lsa, vositasiz to‘ldiruvchi odatda to‘ldirilmishga yaqin joylashadi: Sen menga d a f- t a r

bermading kabi. Т a'kidlash lozim bo‘lsa, to‘ldiruvchilar aksincha ham joylashadi: Sen daftarni m e n g a bermading kabi. Demak, to‘ldiruvchining har ikki turida tartib erkinligi mavjud; har ikki xil joylashuv me'yoriy hisob-lanadi, teskari tartib (inversiya) voqe bo‘lmaydi. Gapshaklni yoyuvchi bo‘lak sifatida qatnashadigan hollovchi odatda hollanmishi oldida joy oladi, faqat payt, o‘rin hollovchilarida tartib erkinligi mavjud: jumlaning boshlanishida joylashuvi mumkin: U n i v e r s i t e t d a k e ch a ilmiy kengash bo‘ldi kabi. Lekin ta'kidlash lozim bo‘lsa, bunday hollovchi kesim oldida joylashadi: Ilmiy kengash yig‘ilishi k e ch a bo‘ldi kabi. Kesim odatda jumlaning oxirida joylashadi (Shu xususiyatini hisobga olib k e s i m -  jumlani kesuvchi  deb atalgan). Ega kesimdan oldin, odatda jumlaning boshlanishida joylashadi. Jumla tarkibida egadan oldin hollovchining, to‘ldiruvchining joylashuvi ham me'yoriy bo‘lib, odatdagi tartib deyiladi. Ba'zan egani kesimdan keyin joylashtirish ham uchraydi. So‘zlashuv nutqiga, yozuvchining uslubiga xos bu hodisani odatdagi tartibdan chetga chiqish deb, inversiya deb baholash kerak. Ko‘chirma jumladan keyin keladigan muallif jumlasida sintaktik bo‘laklarning o‘ziga xos joylashish tartibi mavjud: oldin kesim, undan keyin boshqa bo‘laklar – ega, to‘ldiruvchi, hollovchi joylashadi; oxirgi sanalgan sintaktik bo‘laklarning joylashuvida tartib erkinligi mavjud: "El qatori aravada ketavursin!" – d e d i u z i l k e s i l b o y (Oybek). "Suv keltiraymi?" – d e d i j i l d i n i j i y d a sh o x i g a i l i b (O‘tkir Hoshimov) kabi. She'r misralarida ham ko‘pincha sintaktik bo‘lakning me'yoriy tartibiga rioya qilinadi; shuning bilan birga she'r mezonlari talabiga binoan me'yoriy tartibdan chetga chiqish ham voqe bo‘ladi: Bo‘lmasin mahrum oshiq yorning diydoridin (Nodira) kabi. Bu jumla tarkibidagi bo‘laklarning me'yoriy tartibi quyidagicha: Oshiq yorning diydoridan mahrum bo‘lmasin. She'r misralarida me'yoriy tartibdan chetga chiqish, qanday sabab va maqsad bilan voqe bo‘lishidan qat'i nazar, inversiya deb baholanishi lozim.

Jumlaning noto‘liqligi 1 §. Ushbu sintaktik hodisani to‘liqsiz gap deb nomlash o‘rinli bo‘lmagan: 1) Avvalo to‘liqsiz tarzida sifatdan sifat hosil qilish - g‘aliz: ma'lumsiz emas, noma'lum, aniqsiz emas, noaniq kabi to‘liqsiz emas, noto‘liq tarzida hosil etish to‘g‘ri; 2) Gapshakl noto‘liq bo‘lmaydi, balki gapshakl qolipi asosida tuziladigan nutqiy birlik – jumla tarkibida zarur sintaktik bo‘lak nutq shart sharoitiga bog‘liq holda ifodalanmaydi, natijada jumla noto‘liq bo‘ladi; demak, noto‘liqlik nutqiy hodisa bo‘lib, gapshakl qolipiga emas, jumlaga xos. Jumlaning noto‘liqligini belgilashda ko‘pincha aniq me'yor aytilmaydi, "biror zarur bo‘lakning yo‘qligi seziladi" deb ta'kidlanadi. Asli sezgi bu yerda ishonchli mezon (o‘lchov) bo‘la olmaydi. Adabiyotlarda "Gapning to‘liqsizligi odatdagi qolipga – to‘liq gapning strukturasiga qarab belgilanadi" deyiladi va noto‘liqlik asosan so‘roq javob tur dialogik nutq asosida izohlanadi. Rus tili akademgrammatikasidan andoza olib to‘liqsiz gapning (noto‘liq jumlaning) quyidagi to‘rt turi ajratiladi: 1) dialogik nutq tarkibidagi to‘liqsiz gaplar, 2) mustaqil qo‘llanuvchi to‘liqsiz gaplar, 3) frazeologik birikma tarkibidagi to‘liqsiz gaplar, 4) qo‘shma gap tarkibidagi to‘liqsiz gaplar. Frazeologik birikma tarkibidagi to‘liqsiz gaplar deb keltirilgan misollar-ning frazeologik birliklarga (frazemalarga) hech qanday aloqasi yo‘q. Umuman, frazemaning – segment til birligining tarkibiga nisbatan to‘liqsizlik haqida gapirish noo‘rin. Qo‘shma gap (qo‘shma jumla) tarkibidagi gapshaklga teng qismlarda voqe bo‘ladigan noto‘liqlik yonma yon ishlatiladigan jumlalar orasida voqe bo‘ladigan noto‘liqlikdan mohiyati jihatidan farq qilmaydi. Demak, jumlaning noto‘liqligi asosida bir hodisa - yonma-yon ishlatiladigan jumlalar orasidagi munosabat yotadi. Bunda noto‘liqlikning ikki holatda: 1) dialogik nutqda, 2) boshqa tur nutqda namoyon bo‘lishi farqlanadi. 2 §. Jumlaning noto‘liq bo‘lishi asosan so‘roq javob tarzidagi dialogik nutqda yuz beradi, chunki bunday nutqda ixchamlikka intilish kuchli bo‘ladi.

So‘roq javob tarzidagi jumlalarda odatda so‘roq jumla to‘liq, javob jumla noto‘liq bo‘ladi: "Qishki ta'til qachon boshlanadi?" – "Ertaga" kabi. Lekin shunday jumlalar borki, so‘roq jumlani ham, javob jumlani ham to‘liq deb baholash lozim: "Assalomu alaykum". – "Vaalaykum assalom". "Sog‘ - salomatmisiz?" – "Inshoollo" kabi. Muomala birligi bilan ifodalangan bunday jumlalar tarkibiga biror sintaktik bo‘lakni kiritib bo‘lmaydi, shu ko‘rinishda to‘liq jumlaga teng bo‘ladi. Qizig‘i shuki, bunday muomala birliklarida javob qismi sifatida "ega X kesim" qolipidagi jumla ham qatnashuvi mumkin: "Rahmat. O‘ z i n g i z s o g‘ s a l o m a t m i s i z ?" kabi. So‘roq jumla doim to‘liq, javob jumla esa noto‘liq bo‘ladi deyish ham o‘rinli emas, chunki nutqda aksi ham voqe bo‘ladi. Quyidagi jumlalarni qiyoslang: - Ilgari ko‘rganmiding? - Uzoqdan bir martami, ikki martami ko‘rib qolgandim. - Senga yoqadimi? - Qo‘ying shunaqa gaplarni! (Oybek). Har ikki so‘roq jumla noto‘liq: birinchi so‘roq jumlada vositasiz to‘ldiruvchi ( Yo‘lchini ), ikkinchi so‘roq jumlada ega ( Yo‘lchi ) qatnashmagan. Birinchi javob jumla ham noto‘liq: vositasiz to‘ldiruvchi qatnashmagan. Ikkinchi javob jumla tarkibida ega qatnashmagan, lekin bunday gapshakl qolipida eganing qatnashmasligi – me'yoriy holat, shunga ko‘ra bu jumlani to‘liq deyish lozim. So‘roq jumla tarkibidagi biror sintaktik bo‘lak anglatayotgan voqelikni aniqlashtirish talab qilinsa, javob jumlada odatda shunday bo‘lakning o‘zi qatnashadi: "Do‘pping qani?" – ".. Chelak ichida qolib ketibdi". "Serka ko‘r- dingizmi?" – "Boya shu tomonda qo‘ng‘iroq jiringlaganday bo‘luvdi". – "Qayoqda?" (Pirimqul Qodirov) kabi. Birinchi misolda so‘roq kesimga doir bo‘lgani uchun kesim va unga zich bog‘langan o‘rin hollovchisi bilan javob berilgan: o‘rin hollovchisi aniqlashti- rilayotgani uchun javob jumla o‘rin hollovchisi bilan tuzilgan. Yana bir misol: - Т epdimi?..

Т raktor tutqichi tepganini endi esladim. - Hech nima qilmaydi! (O‘tkir Hoshimov). Bu misolda so‘roq jumla noto‘liq ekani ochiq ko‘rinib turibdi: Bunday tuzilishli jumlada ega bo‘lak qatnashmasa, fikr predmeti noaniq bo‘ladi; demak, noto‘liq deb baholanishi lozim. Keyingi jumla tarkibida ega bo‘lib kelgan traktor tutqichi birikmashakli oldingi noto‘liq so‘roq jumla mazmuniga aniqlik kiritadi. Xullas, dialogik nutq turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib, jumlalarning noto‘liqligi ham turlicha bo‘ladi. 3- §. Jumlaning noto‘liqligini asli gapshakl qolipi asosida, kesim vazifasida kelgan leksemaning boshqaruv xususiyati asosida belgilash kerak. Jumlani noto‘liq deb belgilashda ega va kesim bo‘laklarning mavqei keskin farq qiladi: 1. Gapshaklning bosh qolipi va keyin yuzaga kelgan qoliplari bo‘yicha tuzilgan jumlalarning barchasi tarkibida kesim zaruriy bo‘lak sifatida qatnashadi; kesim qatnashmagan jumla noto‘liq bo‘ladi: Ketamiz. Lekin sizlar-nikigamas (O‘tkir Hoshimov). Bu misoldagi ikkinchi qism noto‘liq: a) Kesim yo‘q, b) Inkor shaklidagi o‘rin hollovchisining o‘zidan iborat. 2. Gapshaklning bosh qolipi (E X K) bo‘yicha tuziladigan jumlalarda eganing mavqei ikki xil: 1) Bajaruvchi so‘zlovchi (I shaxs) yoki tinglovchi (II shaxs) bo‘lganida bunday jumla tarkibida ega a'zo ko‘pincha qatnashmaydi, chunki ega vazifasida keladigan kishilik olmoshi faqat shaxs son ma'nosini – grammatik ma'noni ifodalaydi; bunday ma'no kesim tarkibidagi tuslovchi bilan ifodalanadi, natijada kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan egaga ehtiyoj bo‘lmaydi; bunday egaga mantiq urg‘usi tushsa-gina, kishilik olmoshi ishlatiladi: Keldim. Sen emas, men keldim kabi. Gapshakl bosh qolipini bajaruvchi I, II shaxs kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan jumlalar asosida emas, balki III shaxs – kishini yoki narsani anglatadigan ot leksemalar (boshqa tur leksemalar) asosida baholash lozim; chunki bunday jumlalarda eganing qatnashuvi zarur bo‘ladi; aks holda baja-ruvchi kim

yoki nima ekanligi noaniq bo‘ladi. Masalan, Keldim deyilsa, bajaruvchi aniq bo‘ladi; Keldi deyilsa, bajaruvchi kim yoki nimaligi, kimning kim ekani, nimaning nima ekani noaniq bo‘ladi; shunga ko‘ra jumlani O‘qituvchi keldi. Avtobus keldi tarzida tuzish zarur bo‘ladi. Demak, I, II shaxs kishilik olmoshi bilan ifodalanishi lozim bo‘lgan ega qatnashmasa, bunday jumlani ega bo‘lak nuqtayi nazaridan to‘liq deyish kerak; III shaxsda kishi yoki narsani anglatadigan leksemashakl qatnashmasa, bunday jumlani noto‘liq deb baholash kerak. Har qanday qoidadan o‘ziga xos chekinish bo‘lganidek bu yerda ham, masalan, quyidagicha chekinish mavjud: Faqat kishiga atalgan harakat holatni anglatadigan leksema yoki birikma kesim vazifasida kelsa, bunday jumlada eganing qatnashuviga zaruriyat bo‘lmaydi, demak, noto‘liqlik yuzaga kelmaydi: Loqayd bosh silkib qo‘ydi kabi. 3. Gapshaklning keyin yuzaga kelgan boshqa qoliplarida ega o‘z o‘zidan qatnashmaydi va bunday jumlalar ega a'zo nuqtai nazaridan noto‘liq deyilmaydi ("Gapshaklning keyin yuzaga kelgan qoliplari" bahsiga qarang). II. Jumlani noto‘liq deb belgilashda gapshakl asosini (aniqrog‘i – kesimni) yoyuvchi bo‘lak bo‘lib kelgan to‘ldiruvchining va hollovchining mavqei har xil. Т o‘ldiruvchi va hollovchi asli leksemani yoyuvchi bo‘laklar bo‘lib, bular bog‘lanib kelgan leksema kesim vazifasida kelganida-gina gapshaklni yoyuv-chi bo‘lak mavqeini qozonadi. Jumlaning to‘liq noto‘liqligi kesim vazifasidagi leksemaga xos boshqaruv xususiyatining jumla tarkibida namoyon bo‘lish bo‘lmasligiga ko‘ra belgila-nadi. Leksemalarning boshqaruv xususiyati esa asosan to‘ldiruvchida, qisman hollovchilarning kelishik yoki ko‘makchi bilan shakllanadigan turlarida namoyon bo‘ladi. Kesim boshqaruv xususiyatiga molik leksema bilan ifodalansa, bunday jumla tarkibida to‘ldiruvchining, boshqaruvga asoslanadigan hollovchining qatnashuvi zarur bo‘ladi; aks holda noto‘liqlik yuz beradi. Masalan, Jonim, menga qarang. Xursandmisiz? (Oybek) misolida Menga qarang jumlasi – to‘liq, chunki kesim vazifasida kelgan qara leksemasining vositali to‘ldiruv-chini boshqarish xususiyati

jumla tarkibida namoyon bo‘lgan; Xunsandmisiz? jumlasi – noto‘liq, chunki kesim vazifasida kelgan xursand leksemasining vositali to‘ldiruvchini ( to‘ydan ) boshqarish xususiyati namoyon bo‘lmagan. Yana bir misol: "Bormikan? Nima qilayotgan ekan? Ota onasi ham ishdan qaytishgandir? Ukalari chi? (Hamid G‘ulom). Ushbu matndagi birinchi jumlani noto‘liq deyish kerak: bor kesimlik leksemasi kim yoki nima, kimning yoki nimaning nimasi, kim yoki nima qayerda kabi so‘roqlarga javob bo‘ladigan leksemalarni o‘ziga bog‘laydi; Bormikan? jumlasidan bu so‘roqlarga javob chiqmaydi; demak, noto‘liqlik mavjud. Undan keyingi ikki jumladan oldingi jumlada kishi va uning uydaligi ko‘zda tutilayotgani anglashiladi. Ikkinchi, uchinchi jumlalar to‘liq tuzilgan bo‘lib, to‘rtinchi jumla noto‘liq tuzilgan; bunga uchinchi jumla sharoit hozirlagan va b. Noto‘liqlik asosan kesimga bog‘lanib keladigan bo‘lakning ifodalanmasligi oqibatida voqe bo‘ladi (Yuqoridagi misollarni kuzating). Noto‘liqlik ma'lum darajada yoyuvchi bo‘lakning o‘zi doirasida ham yuz beradi. Masalan, Kutib o‘tirishga vaqt yo‘q (O‘tkir Hoshimov) jumlasi ega, kesim, vositali to‘ldiruvchidan iborat tuzilgan, demak, to‘liq; lekin vositali to‘ldiruvchi vazifasida kelgan kut leksemasining vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati namoyon bo‘lmay qolgan; shu nuqtayi nazardan ushbu bo‘lakning o‘z ichida noto‘liqlik voqe bo‘lgan. Demak, jumlaning bevosita noto‘liq bo‘lish hodisasidan ichki noto‘liqlikni – biror sintaktik bo‘lakning o‘zi doirasida voqe bo‘ladigan noto‘liqlikni farqlash lozim. Xullas, nutq turlaridan qat'i nazar, jumlaning to‘liq yoki noto‘liqligi, avvalo, gapshakl qoliplari asosida, ikkinchidan, kesim vazifasida kelgan leksemaga xos boshqaruv xususiyatining namoyon bo‘lgan bo‘lmaganligi asosida va qisman boshqa hodisalar asosida belgilanadi. JUMLALARNING IFODA MAQSADIGA KO‘RA MA'NO Т URLARI

1 §. Jumlalarning ifoda maqsadiga ko‘ra ma'no turlari ifodalanayotgan axborat, so‘roq, buyruq kabi umumiy grammatik ma'nolar asosida ajratiladi. Jumlalarning bunday ma'no turlarini xitob bilan talaffuz qilish yordamida yana bir ma'no turi – xitob jumla yuzaga keladi. 2 §. Kishi yoki narsa, ularning turli belgi xususiyatlari haqida ma'lumot (axborat) beriladigan jumlaga bayon jumla deyiladi. Jumlaning bunday ma'no turi darak gap deb noo‘rin atab yuborilgan: darak leksemasi  noaniq, noto‘liq, uzuq - yuluq xabar' ma'nosini anglatadi. Bu tur jumlada asli nimadir bayon qilinadi; shunga ko‘ra bayon jumla deb atashni ma'qul topdik. Nutq (matn) asosan bayon jumlalardan iborat bo‘ladi: Qorong‘i tushib, odam odamni ajratolmaydigan bo‘lib qolguncha piyoz tozalab, qanor qoplarga joyladik. Chamamda, hammamizning kayfimiz chog‘ edi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 3 §. Kishi yoki narsa, ularning turli belgi xususiyatlari haqida ma'lumot (axborat) olish maqsad qilib qo‘yiladigan jumlaga so‘roq jumla deyiladi. So‘roq jumla odatda tinglovchiga qaratilgan bo‘ladi: "Yaxshi ko‘rasiz a? Judayam a?" – "So‘rab nima qilasan, Munavvar!" (O‘tkir Hoshimov) kabi. Ba'zan so‘roqni so‘zlovchi o‘ziga berishi ham uchraydi: Kim bu kishini bunchalik mehribon qilib qo‘ydi ekan? (Hamid G‘ulom) kabi. So‘roq jumla bayon jumladan farqli holda boshlanishidan oxiriga tomon biroz ko‘tariladigan ohang bilan – so‘roq ohangi bilan talaffuz qilinadi. I. So‘roq jumlaning kesimi ham asosan xuddi bayon jumladagi kabi bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shakldagi, turli zamon shakllaridagi leksema bilan ifodalanadi; bayon jumladan farqli holda so‘roq jumla tarkibida so‘roq olmoshi qatnashadi, so‘roq yuklamasi qo‘shiladi. Demak, shu vositalar jumla-ning so‘roq ohangi bilan talaffuz qilinishini belgilaydi, bayon jumlani so‘roq jumlaga aylantiradi; bayon jumla so‘roq jumla uchun asos vazifasini o‘taydi. 1. Т arkibida so‘roq olmoshi qatnashadigan jumlalarda odatda ana shu olmoshga mutanosib holda axborat bilan javob beriladi: 1) kim olmoshi qatnashadi: "K i m gumon qiladi?" – "Olimjon ellikboshi" (Oybek) kabi;

2) nima olmoshi qatnashadi: "Ha singlim, chinorning shoxida n i m a bor ekan?" – "Hech narsa" (Pirimqul Qodirov) kabi; 3) nega olmoshi qatnashadi: "N e g a bunday allanechuksan?" – "Oyijon, hech tashvish tortmang, charchadim xolos" (Oybek) kabi; 4) qanday, qanaqa olmoshi qatnashadi: "Ahvoli q a n a q a?!" - so‘radi Orif aka .. (Asqad Muxtor) kabi; 5) qachon olmoshi qatnashadi: Jang q a ch o n boshlandi? (Hamid G‘ulom) kabi; 6) qayerga (qayerdan, qayerda) olmoshi qatnashadi: "Xo‘p, ularni q a- y e r d a n topamiz?" – "Shu topda qo‘shlarida bo‘lsa kerak" (Pirimqul Qodirov) kabi; 7) qani olmoshi qatnashadi: Ust-boshi q a n i ? (Asqad Muxtor) kabi va b. 2. So‘roq yuklamasi qo‘shilishi bilan tuziladigan jumlalarda odatda yangi axborat berish talab qilinmaydi, jumla tarkibidagi so‘roq bo‘lakning o‘zi bilan bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda javob beriladi: 1) mi yuklamasi qo‘shilgan jumlaning kesimi: a) fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: So‘rog‘ingizni b o sh l a y s i z- m i ? (O‘tkir Hoshimov). Boshliqlaring bilan ch i q i sh o l m a d i n g m i? (Asqad Muxtor) kabi; b) fe'l leksemashakl bilan va kesimlik leksemashakli bilan ifodalanadi: Т o‘yni b o sh l a y v e r a m i z m i, y o‘ q m i ? (Odil Yoqubov) kabi; d) ot leksemashakl, ot birikmashakl bilan ifodalanadi: Sizning qarindosh - urug‘laringiz o d a m u , boshqalar o d a m e m a s m i ? (Odil Yoqubov) kabi; e) ot leksemashakl bilan va kesimlik leksemashakli bilan ifodalanadi: Men bu yerda b o sh l i q m a n m i, y o‘ q m i ? (Asqad Muxtor) kabi; f) sifat leksemashakl bilan ifodalanadi: K a s a l m i? (Asqad Muxtor). Joni s o g‘ m i? Bolasi o m o n m i? (Hamid G‘ulom) kabi; g) kishilik olmoshi bilan ifodalanadi: "O‘rtoq Kenja s i z b o‘ l a s i z- m i?" – deb so‘radi (Abdulla Qahhor) kabi va b. 2) chi yuklamasi qo‘shilgan jumlaning kesimi odatda fe'ldan boshqa turkum leksemashakli bilan ifodalanadi: " Shu ashula sizga yoqadimi?" – "Ha. S i z g a ch

i? (Oybek). B o sh q a l a r ch i? (Odil Yoqubov). ".. bultur qirq yettidan berdim". – "B u y i l ch i?" (Hamid G‘ulom) kabi; 3) -a yuklamasi qo‘shiladi: Akam yaxshilar-a? (O‘tkir Hoshimov) kabi; 4) -da yuklamasi qo‘shiladi: Xullas, xayrlashgani kelibsiz-da? (Pirimqul Qodirov) kabi va b. 3. Bunday jumla ba'zan ham so‘roq olmoshi, ham so‘roq yuklamasi qatnashgan holda tuziladi: .. qalin qoshli, za'faron yuzli bu yigit kim bo‘ldi ekan-a? (Hamid G‘ulom). Yana nima kerak, suyunchi-mi? (Pirimqul Qodirov) kabi. II. So‘roq jumla ba'zan kesimi buyruq istak maylidagi jumlaga so‘roq yuklamasini qo‘shib ham tuziladi: Yo bosh og‘rig‘ini doru bilan b o s a y- l i k m i? (Oybek) kabi. 4 §. Т inglovchini biror harakat holatda bo‘lishga da'vat qiladigan jumlaga buyruq jumla deyiladi. Buyruq jumlaning kesimi odatda buyruq istak mayli paradigmasi shaklida bo‘ladi, oddiy da'vatdan to qat'iy buyruqqacha darajalanib boradigan ma'no ifodalanadi. Oddiy da'vat ifodalansa, undov belgisi qo‘yilmaydi; qat'iy talab ifodalansa, undov belgisi qo‘yiladi. Buyruq jumla ko‘tariluvchi ohang – buyruq ohangi bilan talaffuz qilinadi, qanday ma'no ifodalanishiga bog‘liq buyruq ohangi kuchayib boradi. 1. Buyruq jumlaning kesimi asosan II shaxs shaklida bo‘ladi: 1)  senlash  shaklida bo‘ladi: Q i m i r l a m a y t u r ... Ko‘zingni y u m! (Pirimqul Qodirov). "Y u r!" – dedim yo‘l boshlab (O‘tkir Hoshimov) kabi; 2)  sizlash  shaklida bo‘ladi: "Binafsha e k i n g!" – Dildorning ko‘zlari yonib g‘iltilladi (Hamid G‘ulom). .. bu razolatni menga nisbatan qilibsiz, boshqa yigitlarga q i l a k o‘ r m a n g (Odil Yoqubov) kabi. Т a'kid ma'nosini ifodalash uchun ba'zan qani undovi, da ta'kid yuklamasi ham qatnashadi: Q a n i, hikoyani boshlang! (Hamid G‘ulom). Siz .. bu ishga bosh bo‘ling d a ! (Odil Yoqubov) kabi.

2. Buyruq jumlaning kesimi ba'zan III shaxs shaklida bo‘ladi. Quyidagi misolda sinlar affiksi bilan III shaxsni sizlash ma'nosi ifodalangan: "Marhamat, o‘ t i r s i n l a r ... O‘tiring", - dedi Shukurov qizga qarab (Odil Yoqubov) kabi. 3. Buyruq jumlaning kesimi ba'zan aniq yaqin o‘tgan zamon shakliga I shaxs ko‘plik tuslovchisi qo‘shilgan fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: Majlisni b o sh l a d i k ! kabi va b. 5 §. Kuchli ohang bilan talaffuz qilinadigan jumlaga xitob jumla deyiladi. Jumlalarning bu ma'no turini undov gap deb atash o‘rinli bo‘lmagan: 1) undov leksemasi – grammatik turkumlardan birining nomi; bu leksema bilan jumlaning ma'no turini ham atash noo‘rin; 2) jumlaning bu ma'no turida  undash  emas, balki  qat'iy murojaat  ma'nosi ifodalanadi. Aytilgan mulohazalar asosida jumlaning bu ma'no turini xitob jumla deb atashni lozim topdik. Xitob jumla, adabiyotlarda ta'kidlanishicha, jumlalarning boshqa ma'no turlari asosida yuzaga keladi. Asli xitob jumlaga aylanishi jihatidan buyruq jumla bayon jumladan va so‘roq jumladan farqlanib turadi. Buyruq jumlani kuchli ohang bilan talaffuz qilish odatda buyruqni kuchaytiradi, bunda buyruq jumla o‘z mohiyatini saqlaydi, xitob jumlaga aylanmaydi: Ko‘zingni yum.  Ko‘zingni yum!  Ko‘zingni yum!! kabi . Buyruq jumla ko‘chirma jumla tarzida qaytarilib, kuchli ohang bilan talaffuz qilinsa, shunda xitob jumla yuzaga keladi: "K o‘ z i n g n i y u m ! "?! Nega ko‘zimni yumishim kerak?! " Т o‘xta!"?! Kim huquq berdi meni to‘xtatishga?! kabi. 6 §. Т om ma'nodagi xitob jumla bayon jumlani oxiriga tomon kuchayib boruvchi ohang bilan talaffuz qilish natijasida yuzaga keladi, bunda hukm qat'iy tarzda bildiriladi, shunga ko‘ra jumla oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. I. Bunday jumla tarkibida so‘roq olmoshi qatnashmaydi, so‘roq yuklamasi qo‘shilmaydi; kesimi quyidagicha ifodalanadi: 1. Т uslangan fe'l leksema bilan ifodalanadi: 1) Bo‘lishli shaklda bo‘ladi: a) Kesim odatdagi o‘rnida – jumlaning oxirida joylashadi: Т utun jigarimni ham t i t i b yu b o r d i ! (Oybek). Sizning bog‘ingizga binafshani boshqa gulchi

e k a d i ! (Hamid G‘ulom). Boshqalar bilan bo‘lmasa-yam, men bilan gaplashasiz! (Odil Yoqubov) kabi; b) Т o‘ldiruvchi, hollovchi kesimdan keyin joylashadi, inversiya voqe bo‘ladi: Son ming odam bosh egib turibdi b u y e r d a! (Asqad Muxtor). Yana bir dastak topildi b u i k k i q o q b o sh g a ! (Odil Yoqubov). Ko‘ramiz u ketib, boshqasi kelganda o l a m g u l i s t o n b o‘ l g a n i- n i! (Odil Yoqubov) kabi; 2) Bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi: a) Kesim odatdagi o‘rnida – jumlaning oxirida joylashadi: Hech narsa q i l m a y d i ! (O‘tkir Hoshimov). Chunki men bu yerda turganimda siz bosh vrach b o‘ l o l m a y s i z ! (Odil Yoqubov) kabi; b) Т o‘diruvchi, hollovchi kesimdan keyin joylashadi, inversiya voqe bo‘ladi: Osilmagan bir odam qolmadi u n g a: bir yoqda tog‘asi, bir yoqda .. ana u lattachaynar Naimjonning shallaqi xotini! (Odil Yoqubov) kabi. 2. Fe'lning otdosh shakli bilan ifodalanadi: Т raktor to‘xtashi bilan motor o‘chib qoldi. O‘la! Eng yomoni mana shu – o‘ ch i b q o l i sh i ! (O‘tkir Hoshimov). Bosh vrach bo‘laman deb.. m e n i n g o l d i m g a k e l i sh! (Odil Yoqubov) kabi. 3. Ot leksemashakl bilan ifodalanadi: Butun boshli g o r t o r g n i n g m u d i r i ! (O‘tkir Hoshimov). Bilaman! Siz o‘z boshingizni asrash p a y i- d a s i z ! (Odil Yoqubov) kabi. 4. Sifat leksemashakl bilan ifodalanadi: Mana bu – mardona gap! O‘zingizdan boshlasangiz – yana y a x sh i! (O‘tkir Hoshimov). Masxara qiladigan odaming b o sh q a! (Pirimqul Qodirov) kabi. 5. Kesimlik leksemashakli bilan ifodalanadi: "Ix, tikan b o r e k a n ! " – dedi g‘ijinib (O‘tkir Hoshimov). Sizga aytadigan boshqa so‘zim y o‘ q ! (Odil Yoqubov) kabi. 6. Nima qilasiz!, deng! leksemashakllari qatnashuvi bilan ifodalanadi: Bunaqa ekan, n i m a q i l a r d i n g i z boshda ziyofatni bo‘yningizga olib! (Odil Yoqubov). Mening xatlarimni .. yo‘q qilgan boshqalar d e n g ! (Odil Yoqubov) kabi b.

II. Bunday jumlaga yuklama qo‘shilgan bo‘ladi: 1. Ko‘pincha mi yuklamasi qo‘shilgan bo‘ladi, jumla oxirida so‘roq va undov belgisi birgalikda qo‘yiladi, xitob ma'nosi murakkab tarzda ifodalanadi. Bunday jumlaning kesimi: 1) ko‘pincha bo‘lishli shaklda bo‘ladi, xitob ma'nosi  norozilik  ,  kinoya  kabi ma'no bilan birgalikda ifodalanadi: Sen buni t u sh u n a s a n m i, noqisulaql?! (Oybek). Т raktorni katta xolangnikiga t a sh l a b k e l d i n g- m i ? ! (O‘tkir Hoshimov). Shu padarla'nat mullajiring bilan mashinadan boshqa gap q u r i b q o l d i m i! (Odil Yoqubov). Birovlarning xotiniga tuzoq qo‘yadigan s e n m i s a n ? ! (Pirimqul Qodirov) kabi; 2) ba'zan bo‘lishsiz shaklda bo‘lib, aksincha ma'no – bo‘lishli ma'no  qat'iy ta'kid  ma'nosi bilan birga ifodalanadi: Keyin .. bel bog‘lab, tik turib x i z m a t q i l m a d i m i ? ! (Odil Yoqubov) kabi. 2. ku yuklamasi qo‘shiladi, xitob ma'nosi  kuchli ta'kid  bilan ifodalana-di. Bunda jumla oxiriga undov belgisi qo‘yiladi; jumla bo‘laklarida inversiya voqe bo‘ladi: A y t a y a p m a n k u boshqa joy to‘g‘ri kelmaydi deb! (Odil Yoqubov). Ch o y s o v i b q o l d i k u u yoqda! (Odil Yoqubov) kabi. 3. da yuklamasi qo‘shilgan bo‘ladi: O‘zi shu mash'al yorug‘ida yaxshiroq k o‘ r i n m o q ch i d i r d a! (Pirimqul Qodirov). J u d a q i y- n a b y u b o r d i d a o d a m n i! (Odil Yoqubov) kabi va b.

Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002.

Похожие

Gap shakllar тizimi

Frazemalar тizimi

Fe'l leksemaga qo‘shiladigan noparadigmaтik morfemalar

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Gap bo‘laklarining murakkablashuvi. Gapda ajratilgan bo‘laklar