Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Frazemalar тizimi
Frazemalar тizimi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
110 KB
Скачать
Похожие
Тovushlar тizimi
Birikmalar тizimi
Morfemalar тizimi
Leksemalar тizimi
Gap shakllar тizimi
![zamon, shaxs son ko‘rsatkichi nutqda qo‘shiladi. Frazemadan tashqari nutqda xuddi shunday birikma ham tuzib ishlatiladi. Nutqning o‘zida tuziladigan bunday birikma erkin birikma deyiladi va bunday birikmaga zid holda frazema turg‘un birikma (turg‘un bog‘lanma) deyiladi. Тurg‘un bog‘lanma keng tushuncha bo‘lib, to‘g‘ri ma'noli va ko‘chma ma'no li turg‘un bog‘lanmalarga ajratiladi; ko‘chma ma'noli turg‘un bog‘lanmalar frazema deyiladi. Тo‘g‘ri ma'noli turg‘un bog‘lanma deb tarkibli terminlarga ( olmoshlab ekish kabi), takror qolipi asosida tuziladigan birliklarga ( kuchiga kuch qo‘shiladi, husniga husn qo‘shib turibdi, kundan kunga kabi) aytiladi. Frazemalarning grammatik qurilishi 3 §. Frazemalarda hozirgi o‘zbek tilidagi sintaktik bog‘lanishlarning deyarli barcha turlari o‘z aksini topgan. I. Frazemalarning ko‘p qismi birikmaga teng qurilishli. Erkin birikmalarda bo‘lganidek sintaktik qurilishi birikmaga teng frazemalarda ham tobe a'zo leksemashakl bilan, hokim a'zo esa leksema bilan ifodalanadi, frazema bir butun holda turg‘un birikmaga teng bo‘ladi. Masalan, ko‘z(i)ni och frazemasining leksik grammatik tarkibi va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: {[ ko‘z (S) (N) Kt] X [ och ]} . Bu frazemani, masalan, payt hollovchisi vazifasida ishlatish uchun unga bo‘lishli shakl yasovchisi, gan sifatdosh shakli yasovchisi, lari nisbatlovchisi, ( dan ) keyin ko‘makchisi qo‘shiladi: Bo‘taboy aka k o‘ z i m n i o ch g a n l a r i d a n keyin .. astoydil o‘qidim (Abdulla Qahhor). Demak, birikmaga teng qurilishli ayrim frazemalar lisoniy birlik sifatida qismga teng bo‘lib, biror sintaktik bo‘lak vazifasida kela oladigan darajada grammatik shakllanganidan keyin butunga, birikmashaklga aylanadi. 2. Birikmaga teng qurilishli ayrim frazemalar lisoniy birlik sifatidayoq birikmashaklga teng bo‘ladi. Masalan, katta ko‘cha frazemasi asli "sifatlovchi X sifatlanmish" qolipida tuzilgan birikmaga teng, lekin bu frazema faqat birlik, bosh kelishik shaklida-gina ishlatiladi, bunday grammatik tabiat ushbu frazemaga lisoniy birlik sifatida mansub:](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-3.png)
![Chidasang - shu, chidamasang - katta ko‘cha! (Oybek) kabi. Xuddi shunday tuzilishli erkin birikma esa katta ko‘chani, katta ko‘chalarga kabi ot birikmaga xos turli grammatik shakllarda ishlatilaveradi. Ana mana deguncha, kampir shaftoli yeguncha frazemasi ham shu shaklida -gina ishlatiladi. Demak, birikmaga teng qurilishli ayrim frazemalarga bir butun holda tashqi grammatik shakllanish lisoniy birlik sifatida xos bo‘lib, shu jihati bilan bunday frazema erkin birikmadan farqlanadi.2. Frazemalarning bir qismi sintaktik qurilishi jihatidan gapshaklga teng bo‘lib, tarkibida ega bo‘lak mavjud bo‘ladi: bosh(i) shishdi kabi (Bunday frazemalarning bosh shaklini yozib ko‘rsatishda di zamon yasovchisini, III shaxs nisbatlovchisini tanladik). Bu frazemaning tarkibini va sintaktik bog‘lanishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [bosh Sb (N) Kb] X [ shish (B) (M/3) ТIII]. Bunday frazemaning gapshaklga teng ekanligi tarkibida ega vazifasidagi leksemashakl qatnashayotganligi va shu leksemashakldan anglashiladigan bajaruvchining shaxs-soniga monand ravishda frazemaning oxirgi a'zosiga tuslovchi qo‘shilayotganligi bilan belgilanadi. Тuslovchidan oldin bunday tuzilishli frazemaga bo‘lishli bo‘lishsizlik, mayl, zamon shakli yasovchisi qo‘shiladi va bu grammatik ko‘rsatkichlar frazemaga obyektiv voqelikka ko‘ra nutqning o‘zida tanlab qo‘shiladi. Ko‘rinadiki, gapshaklga teng frazemada tuslovchining mavqei bo‘lishli bo‘lish-sizlik, mayl, zamon shakli yasovchilarining mavqeidan keskin farq qiladi (Asli gapshaklga teng qurilishli erkin bog‘lanmalarda ham shunday); frazemani tuslovchining o‘zi asosida gapshaklga teng deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi; bo‘lishli bo‘lishsizlik, mayl, zamon shakli yasovchilari qo‘shilganidan keyin-gina gapshakl yuzaga keladi. Demak, sintaktik qurilishi gapshaklga teng frazema ham asli qism holatida bo‘ladi, to‘liq grammatik shakllanganidan keyin-gina butunga teng bo‘ladi. 4. Тarkibida ega bo‘lagi bor ayrim frazemalar lisoniy birlik sifatida to‘liq grammatik shakllangan birikmaga teng bo‘ladi. Masalan, tomdan tarasha tushganday frazemasi asli "o‘rin hollovchisi X ega X kesim" qolipida tuzilgan gapshaklga teng, lekin bu frazema faqat bir shaklda - gan day shakl yasovchilari qo‘shilgan holda ishlatiladi. Ushbu frazema asli gapshaklga teng tuzilishli frazemaning transformasiga teng (Sintaktik transformatsiya](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-4.png)
![uchidan patir kabi ; 4) bir kelishik boshqa kelishikka almashadi: o‘z yog‘(i)ga o‘z(i) qovuril - o‘z yog‘(i)da o‘z(i) qovuril kabi ; 5) bo‘l yordamchisi qil yordamchisiga frazemaning sintaktik qurilishi o‘zgarmagan holda almashtiriladi: jon(i)dan bezor bo‘l - jonidan bezor qil , yer bilan yakson bo‘l - yer bilan yakson qil kabi. Bunday almashtirish natijasida o‘timsiz frazema o‘timli frazemaga aylanadi. 2. Allofrazemalarning grammatik qo‘shish yoki tashlash bilan voqe bo‘lishi ko‘p emas: I) Grammatik qo‘shishda : a) 'biroz' ma'nosini ifodalaydigan sh affiksi qo‘shiladi: ko‘ngl(i) bo‘shadi - ko‘ngl(i) bo‘shashdi kabi ; b) nisbatlovchi qo‘shiladi: boshdan oyoq - bosh idan oyoq kabi; d) frazemaning birikmaga teng qurilishini o‘zgartirmagan holda ort- tirma yasovchisi qo‘shiladi: vujudga kel - vujudga keltir , yer tishla - yer tishlat kabi ; e) sintaktik qurilishini o‘zgartirmagan holda sifatlovchili birikmaga teng frazemaga ekan affiksoidini, lik substantiv shakl yasovchisini va nisbatlovchini qo‘shib (tashqi transformatsiya) atributiv frazemaning substantiv allofrazemasi hosil qilinadi ( ekan affiksoidi ko‘pincha ishlatilmaydi): qattiq qo‘l - qattiq qo‘lligi, sodda dil - sodda dil [ekan ]lig(i) kabi. Allofrazema tarkibidagi nisbatlovchi ushbu allofrazema bog‘lanib keladigan qaratuvchi bo‘lakdan (bajaruvchidan) anglashiladigan shaxs son ma'nosiga monand holda tanlab qo‘shiladi: sodda dilligim, sodda dilliging kabi. 2) Grammatik tashlashda: a) nisbatlovchi tashlanadi: yurag(i) betlamadi - yurak betlamadi kabi; b) orttirma yasovchisi tashlanadi: parvoy(i)ga keltirma - parvoy(i)ga kelma kabi. 3) Ba'zan allofrazema ayni vaqtda grammatik tashlash va almashtirish natijasida yuzaga keladi. Masalan, ko‘ngl(i)ni ovla frazemasi tarkibidagi nisbatlovchi tashlanishi bilan tushum kelishigi belgili holatdan belgisiz holatga almashadi: ko‘ngil ovla kabi va b. 7 §. Allofrazemalarning o‘zbek tilida keng tarqalgan alohida turi sintaktik qurili-shni transformatsiyalash natijasida yuzaga keladi. Bunday transformatsiya fe'l frazemalarda ham, boshqa turkum frazemalarida ham voqe bo‘ladi (Frazeologik birliklarning turkumlanishi o‘z](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-8.png)
![o‘rnida bayon qilinadi). I. Frazemaning sintaktik qurilishida sodir bo‘ladigan transformatsiya natijasida birikmaga teng qurilish gapshaklga teng qurilishga aylanadi. Bunday transformatsiya fe'l frazemalarda yuz beradi: frazemaning o‘timli fe'l leksema bilan, demak, bosh nisbatdagi fe'l leksema bilan ifodalangan a'zosiga majhul nisbat yasovchisi qo‘shiladi, natijada bu a'zo tushum kelishigini boshqarish xususiyatini yo‘qotadi, shuning oqibatida frazemaning ot leksemashakl bilan ifodalangan a'zosining tushum kelishigi bosh kelishikka almashadi, natijada frazema birikmaga teng holatdan gapshaklga teng holatga o‘tadi; uch shaxs sonda tuslanish yo‘qolib, faqat III shaxsda ishlatiladigan bo‘ladi; frazemaning bo‘lishli - bo‘lishsizlik, mayl, zamon shakllarida ishlatilish imkoniyati o‘zicha saqlanadi: burn(i)ni ko‘tar - burn(i) ko‘tarildi, o‘taka(si)ni yor - o‘taka(si) yorildi, yetti nomus(i)ni yerga buk - yetti nomus(i) yerga bukildi kabi. Bunday allofrazemalar ning tarkibini va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [(ot lek. Sb (N) Kt) X (o‘t li f.l. Na -)] - (ot lek. Sb (N) Kb) X (o‘t li f.l. Nm B M/ З ТIII). II. Gapshaklga teng qurilishning birikmaga teng qurilishga transformatsiyalanishi bir necha ko‘rinishda amalga oshiriladi va turli natijalarga olib keladi: 1. Fe'l frazemaning o‘timsiz fe'l leksema bilan ifodalangan kesimiga orttirma yasovchisi qo‘shiladi, natijada bu fe'l leksema o‘timlilashadi, vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati yuzaga keladi, shunga ko‘ra frazemaning bosh kelishikdagi ot leksema bilan ifodalangan a'zosi tushum kelishigidagi leksemashaklga almashadi, frazemaning birikmaga teng allofrazemasi hosil bo‘ladi: miya(si) achidi - miya(si)ni achit , baho(si) oshib ketdi - baho(si)ni oshirib yubor , bosh(lari) bir joyga qovushdi - bosh(lari)ni bir joyga qovushtir kabi. Bunday allofrazemalarning tarkibini va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: (ot lek. Sb (N) Kb) X (o‘-siz f.l. B M/ З ТIII) [(ot lek. Sb (N) Kt) X (o‘-siz f.l. Ort) ]. Shunday transformatsiyalash bo‘lishsiz shaklda-gina ishlatiladigan frazemalarda ham voqe bo‘ladi: dam(i) chiqmadi - dam(i)ni chiqarma , yegan-ichgan(i) ich(i)ga tushmadi - yegan-ichgan(i)ni ich(i)ga tushirma kabi.](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-9.png)
![Quyidagi frazemada majhul nisbat yasovchisi qo‘shilib o‘timsizlashgan fe'l a'zoga orttirma yasovchisi qo‘shilib o‘timlilashgan va yuqoridagicha transformatsiya amalga oshirilgan: lab lunj(i) osildi – lab lunj(i)ni osiltir . Mana bu frazemalarda fe'l a'zo tarkibidagi 'biroz' ma'nosini ifodalaydigan sh affiksi tashlangan, shundan keyin orttirma yasovchisi qo‘shilgan: chehra(si) yorishdi - chehra(si)ni yorit , ko‘ngl(i) yorishdi - ko‘ngl(i)ni yorit kabi. 2. Fe'l frazema tarkibidagi bo‘l yordamchisi qil yordamchisiga almashtiriladi, o‘timsiz fe'l yordamchi o‘timli fe'l yordamchiga almashtirilishi bilan gapshaklga teng qurilish birikmaga teng qurilishga aylanadi; fraze maning bosh kelishikdagi ega a'zosi tushum kelishigidagi vositasiz to‘ldiruvchiga aylanadi; bo‘lishli bo‘lishsizlik, mayl, zamon, shaxs son ko‘rsatkichlari fe'l a'zo tarkibidan (umuman, frazema tarkibidan) chiqariladi: yurag(i) qon bo‘ldi – yuragi ni qon qil , baxt(i) qora bo‘ldi – baxt(i)ni qora qil , og‘ir(i) yengil bo‘ldi – og‘irini yengil qil kabi. Oxirgi allofrazemalarning tarkibini va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: (ot l. Sb (N) Kb) X (sif.l. bo‘l B M/ З ТIII) [(ot l. Sb (N) Kt) X (sif.l. qil )]. 3. Sintaktik qurilishi birikmaga teng fe'l frazemaning fe'l lekse ma bilan ifodalangan a'zosi va tushum kelishigidagi ot leksemashakl bilan ifodalangan a'zosi o‘rin almashtiriladi; bunda kesim a'zo tarkibidagi mayl, zamon, shaxs son ko‘rsatkichlari, ega a'zo tarkibidagi kelishik ko‘rsatkichi tashlanadi; ayni vaqtda fe'l a'zoga gan sifatdosh yasovchisi, ot a'zoga nisbatlovchi qo‘shiladi, vositasiz to‘ldiruvchili birikma sifatlovchili birikmaga aylanadi; hosil bo‘lgan allofrazema ot birikmaga teng bo‘lib, kelishik ko‘rsatkichi nutqda sintak tik vazifaga binoan tanlab qo‘shiladi: javob ber - bergan javob(i) , va'da ber - bergan va'da(si) kabi. Bunday allofrafemalarning tarkibini va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [(ot l. S [Kt]) X (o‘tim. f.l. ] [(o‘t-li f.l. Bli gan) X (ot l. S (N)) ]. Mana bu misolda vositasiz to‘ldiruvchili birikmaga teng qurilish avval gapshaklga teng qurilishga, keyin bu qurilish sifatlovchili birikmaga teng qurilishga aylantirilgan: ko‘z(i)ni](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-10.png)
![och - ko‘z(i) ochildi - [ochilgan ko‘z(i)-] . 4. Sintaktik qurilishi gapshaklga teng ism frazemaning sifat leksemashakl bilan ifodalangan kesim a'zosi va bosh kelishikdagi ot leksemashakl bilan ifodalangan ega a'zosi o‘rin almashtiriladi; kesim a'zo sifatlovchiga, ega a'zo sifatlanmishga aylanadi; bunda kesim a'zo tarkibidagi bo‘lishli bo‘lishsizlik, zamon, shaxs son ko‘rsatkichlari, ega a'zo tarkibi dagi nisbatlovchi va kelishik ko‘rsatkichi tashlanadi: qo‘l(i) ochiq - ochiq qo‘l , peshana(si) sho‘r - sho‘r peshana , bag‘ri tosh - tosh bag‘ir kabi. Bunday allofrazemalarning tarkibini va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: (ot l. Sb (N) Kb) X (sifat l. Bli 3 ТIII) - [(sif. l. sifatlovchi semasi) X (ot l. )] Bunday usul bilan hosil qilingan allofrazema li affiksi yoki bilan ko‘makchisi qo‘shilgan holda ishlatiladi: chehrasi ochiq - ochiq chehra bilan kabi. 5. Sintaktik qurilishi gapshaklga teng bo‘lib, kesimi sifat, ravish, kesimlik leksemashakli bilan ifodalangan frazema oxiridagi bo‘lishli bo‘lishsizlik, zamon, shaxs son ko‘rsatkichlari tashlanadi va shunday asosga lik substantiv shakl yasovchisi, III shaxs nisbatlovchisi qo‘shiladi; kelishik shakli qanday sintaktik bo‘lak vazifasida kelishiga qarab nutq bosqichida qo‘shiladi: qo‘l(i) kalta qisqa - qo‘l(i) kaltaligi qisqaligi , jahl(i) tez - jahl(i) tezligi , qo‘l(i) bor - qo‘l(i) borligi kabi. Bunday transformatsiyalash natijasida asli ega bo‘lakning bosh keli shik shakli belgisiz qaratqich kelishigi shakliga almashadi, gapshaklga teng qurilish qaratuvchili birikmaga aylanadi; (ot l. Sb (N) Kb) X (sifat l. B 3 ТIII) - [(ot l. Sb (N) Kq:b siz) X (sifat l. lik Ns: III)-] 6. Fe'l frazemalarda to‘ldiruvchili birikmaga teng qurilishni avval gapshaklga teng qurilishga, keyin bu qurilishni qaratuvchili birikmaga teng qurilishga aylantirish ham mavjud: uy(i)ni buz - uy(i) buzildi - uy(i)ning buzilgani kabi. Gapshaklga teng qurilishni qaratuvchili birikmaga transformatsiya qilishda ega bo‘lakning bosh kelishik shakli qaratqich kelishigiga, kesim bo‘lak tarkibidagi zamon yasovchisi fe'lning sifatdosh yoki otdosh shakliga, tuslovchi nisbatlovchiga almashtiriladi. Bunday allofrazemalarning tarkibini va sintaktik qurilishini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [(ot l. Sb (N) Kt) X (o‘t-li f.l. ) -](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-11.png)
![(ot l. Sb (N) Kb) X (o‘t-li f.l. Nm B M/Z ТIII)- - [(ot l. Sb (N) Kq) X (o‘t-li f.l. Nm B gan/sh Ns: III)-]-. Frazemalarda ifoda jihatiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabatlar 1 §. Frazemalarda ifoda jihatiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabatlar deb omonimiklik, omonimiya, paronimiya hodisalari ko‘rsatiladi. Frazeologik omonimiklik. Frazemaning erkin bog‘lanma bilan ifoda jihatiga ko‘ra o‘zaro teng kelishiga omonimiklik deyiladi. Bunday hodisa ko‘pchilik frazemalarga xos. Masalan, nutqda kuni o‘tdi erkin bog‘lanmasi tuzib ishlatiladi, bun da kun , o‘t leksemalari o‘z ma'no mustaqilligini saqlab bog‘lanadi. Shu bilan birga kun(i) o‘tdi frazemasi ham mavjud bo‘lib, uning tarkibida qatnashadigan kun , o‘t leksemalari o‘z ma'no mustaqilligini saqlamaydi, frazemadan yaxlitligicha umumlashma ko‘chma ma'no anglashiladi ('tirikchilik qil '). Quyidagi misollarni qiyoslang: I) Тurg‘un ota uzoq bosh qashir, keyin birdan y e n g i n sh i m a r i r (Oybek). 2) Shunday qilib, Тojiboyning raislik davri tamom bo‘ldi. Oyimxon pechatni undan olib, ko‘krak cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Oyimxon y e n g sh i m a r i b ish boshladi (Parda Тursun). Birinchi misoldagi yeng shimar - erkin bog‘lanma: uni tashkil etuvchi yeng va shimar leksemalari o‘z leksik ma'no mustaqilligini saqlagan holda bog‘lanib kelgan. Ikkinchi misoldagi yeng shimar- - frazema, chunki bu bog‘lanmada yeng va shimar leksemalari o‘z leksik ma'no mustaqilligini saqlamaydi, bog‘lanmadan yaxlitligicha 'astoydil' ma'nosi anglashiladi. Ayni bir leksemalardan tuzilgan bog‘lanmalarning to‘g‘ri va ko‘chma ma'noda ishlatilishidagi farq quyidagi matnda ochiq ko‘rinadi: - Afandi? Sira o g‘ z i n g i z n i o ch m a d i n g i z a ? - O g‘ i z o ch i sh bundan kam bo‘ladimi? - dedi afandi. - Esnayverib og‘zimning yirtilishiga sal qoldi ku! (Afandi latifalaridan). Bu parchada to‘g‘ri ma'noli bog‘lanma bilan frazema asosida "so‘z o‘yini" ishlatilgan.](/data/documents/d779a778-756b-4d14-beb3-7bfaaaa4cb47/page-12.png)
