Birikmalar тizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

200.5 KB

Скачать

Birikmalar т izimi Reja: 1. Sifatlovchili birikma 2. Qaratuvchili birikma 3. I z o f a b i r i k m a s i 4. Izohlovchili birikma 5. Т a'kidlovchili birikma 6. Т o‘ldiruvchili birikma 7. Vositasiz to‘ldiruvchi 8. Vositali to‘ldiruvchi 9. Yig‘iq birikma va yoyiq birikma

1- §. Leksemashaklning odatda leksemaga tobelanishi bilan tuziladigan lisoniy birlikka b i r i k m a deyiladi: azim tollar- kabi. Birikma – ikki a'zoli sintaktik birlik. Asosan birinchi a'zo tobe, ikkinchi a'zo hokim holatda bo‘ladi. Birinchi a'zo ikkinchi a'zoga semantik, grammatik, fonetik jihatdan tobelanadi: a) ikkinchi a'zoning belgisini bildiradi, b) tobe grammatik shaklda bo‘ladi. d) urg‘u jihatidan ham birlashadi. " Т obe a'zo X hokim a'zo" tuzilishli birikmaning birinchi a'zosi leksemashakl bilan (biror sintaktik vazifani bajara olish darajasida grammatik shakllangan leksema bilan) ifodalanadi, shunga ko‘ra sintaktik bo‘lak vazifasida keladi; birikma tarkibida hokim holat egallaydigan a'zoga bog‘lanishi sababli birikmaning bo‘lagi deyiladi. Masalan, azim tollar- birikmasida birinchi a'zo sifat leksemashakl bilan ifodalangan, ikkinchi a'zoga sifatlovchi bo‘lak holatida tobelangan. Birikmaning ikkinchi a'zosi (ayrim holatdan tashqari) birikma doirasida leksemashakl darajasida shakllanmaydi; ayrim morfema qo‘shilishidan qat'i nazar, leksemaga teng holatda bo‘ladi. Ikkinchi a'zoning (birikmaning bir butun holda) tugal grammatik shakllanishi boshqa bir leksema bilan, birikma bilan sintaktik bog‘lanish natijasida voqe bo‘ladi. Aytilganlar asosida birikmaning umumiy qolipini "leksemashakl X leksema" deb ko‘ratish to‘g‘ri: a z i m X t o l l a r - leksemashakl leksema b i r i k m a Birikma lisoniy birlik sifatida asli qolipdan iborat, shunga ko‘ra supersegment birlik deyiladi. Birikma qolipi aniq leksemashakl va leksema bilan to‘ldirilganidan keyin segment birlikka aylanadi, bir butun holda grammatik shakllanib, nutqqa chiqadi, nominativ vazifa bajaradi. Bir butun holda biror sintaktik vazifada kela olish darajasida grammatik shakllangan birikmaga birikmashakl deyiladi. Masalan, azim tol- birikmasi sonlovchi va turlovchi qo‘shilganidan keyin azim tollarni kabi birikmashaklga aylanadi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi, nominativ birlik sifatida tushuncha anglatishga xizmat qiladi. Miyaning til xotirasi markazida leksemashakllarni tuzish haqida axborat bo‘lganidek, birikma tuzish haqida ham axborat mavjud; ana shu axboratda birikmaning turli qoliplari va ularni lisoniy birliklar bilan to‘ldirish qoidalari mujassamlashgan bo‘ladi. Leksemashakl holatida bo‘lish birikmaning asosan tobe a'zosida voqe bo‘ladi, shuni hisobga olib birikmalarning turlari shu tobe a'zosiga ko‘ra nomlanadi: sifatlovchili birikma, qaratuvchili birikma, izohlovchili birikma, izofa birikmasi, ta'kidlovchili birikma, to‘ldiruvchili birikma, hollovchili birikma. Yuqoridagi atamalarga monand ravishda ushbu birikmalarning hokim a'zosi sifatlanmish, qaralmish, izohlanmish, izofalanmish, ta'kidlanmish, to‘ldirilmish, hollanmish deb yuritiladi.

Sifatlovchili birikma 2- §. Bunday birikma "sifatlovchi X sifatlanmish" qolipida tuziladi, ikkinchi – hokim a'zo odatda ot leksema bilan ifodalanadi, birinchi – tobe a'zo ot leksemaning biror belgisini bildiradi; birikma esa bir butun holda ma'lum bir belgisi aniqlangan predmet tushunchasini anglatadi. Sifatlovchi bilan sifatlanmishning tobe sintaktik aloqasi ko‘paytiruv alomatini (X) yozib ko‘rsatiladi (Boshqa o‘rinlarda ham tobe sintaktik aloqa shu alomat bilan ko‘rsatiladi): predmetning belgisi ma'nosini anglatadigan leksemashakl X predmet ma'nosini anglatadigan leksema sifatlovchi sifatlanmish s i f a t l o v ch i l i birikma ( a z i m t o l - ) - 3- §. Sifatlovchi vazifasida predmetning turli belgisini bildiradigan leksemashakl keladi: 1) sifat leksemashakl: yangi ko‘rpa- , qovurma chuchvara- , mehribon ayol- , qoramtir suv- kabi; 2) son leksemashakl: uch hafta- , ikki yigit- , sakson yosh- , uch-to‘rt kishi- , ikkinchi qavat- kabi; 3) olmoshlarning sifat tabiatli turlari: shu kecha- , bir necha daqiqa- kabi; 4) ot leksemaga tobelanib kelgan ravish leksemashakl: ancha vaqt- , juda ko‘p odam- kabi; 5) predmetning belgisini ifodalash uchun ishlatiladigan ot leksema: baxmal do‘ppi- , sopol tovoq- , shoyi ko‘ylak- , oltin yaproq- kabi; 6) fe'lning sifatdosh leksemashakli: o‘tgan hafta- , bezatilgan patnis- , yozilayotgan hikoya- kabi; 7) ot leksemaga -day, -dagi shakl yasovchisini qo‘shib hosil qilingan leksemashakl: oydek yuz- , cho‘g‘day ko‘z- , ariqdagi suv- , tomorqadagi jo‘xorizor- kabi. (O‘xshatish ma'nosini ifodalovchi -day morfemasi qo‘shilgan ot leksemashakl sifat leksemaga ham sifatlovchi bo‘lib keladi: musichaday beozor- , to‘sday tim qora- kabi). 4- §. 1- - 5- bandlardagi leksemashakl tarkibida sintaktik aloqani ta'minlovchi morfema qatnashmaydi, leksemashakl  sifatlovchi  sintaktik semasini qo‘shish bilan yuzaga keladi. 6-, 7- bandlardagi leksemashakl tarkibida uning sifatlovchi vazifasida kelishini ta'minlovchi morfema qatnashadi, lekin shakl o‘zgartiruvchi emas, balki shakl yasovchi qo‘shiladi. Demak, shakl yasovchi morfemalarning ma'lum bir turlari sintaktik mohiyatga ega: sintaktik aloqani, sintaktik vazifani ta'minlashga xizmat qiladi.

Adabiyotlarda sifatlovchining sifatlanmishiga sintaktik tobelanishi bitishuv aloqasi deyiladi. Ayrim adabiyotlarda sifatlovchiga hech qanday morfema qo‘shilmaydi degan fikr ham bildiriladi. Yuqoridagi tasvirdan ayon bo‘ladiki, bunday fikr sifatlovchining ma'lum bir turlariga nisbatan-gina to‘g‘ri. Lekin shunday ifodalarda ham ayrim morfemalar qatnashadi. Masalan, sifatlovchi vazifasida kelgan sifat, ravish leksemashakl tarkibida -roq (eskiroq palak- , olisroq manzil- kabi), -gina (yupqagina muz- , shinamgina gulzor- , anchagina yo‘l- kabi) qatnashadi. Bunday morfema sintaktik vazifaga nisbatan betaraf. Demak, 1- - 5- bandlarda tasvirlangan leksemashakllar tarkibida sintaktik vazifani ta'minlovchi morfema qatnashmaydi, lekin o‘rni bilan boshqa tur morfema qo‘shilishi mumkin. 1- - 5- bandlarda tasvirlangan sifatlovchi sifatlanmishi bilan bitishuv usulida tobelanadi deyish to‘g‘ri, chunki bu yerda sifatlovchi (birikmaning tobe a'zosi) sifatlanmishiga (birikmaning hokim a'zosiga) sintaktik vazifani ta'minlaydigan morfema qo‘shilmagan holda, to‘g‘ridan to‘g‘ri sintaktik bog‘lanadi. 6-, 7- bandlarda tasvirlangan leksemashakllar tarkibida sintaktik vazifani ta'minlovchi morfema qatnashadi, lekin shunga qaramay bu yerda ham sifatlovchi sifatlanmishiga bitishuv usulida tobelanadi deyiladi. Ko‘rinadiki, sintaktik tobelanishning bitishuv aloqa turini boshqacha ta'- riflash lozim: Birikmaning tobe a'zosi hokim a'zosiga sintaktik vazifani ta'minlaydigan shakl o‘zgartiruvchi qo‘shilmagan holda bog‘lansa, bitishuv aloqasi deyiladi. 5- §. Sifatlovchi-sifatlanmish birikmasida sifatlovchining o‘rni muqim: bevosita sifatlanmishning oldida joylashadi; bu tur birikma a'zolarida tartib erkinligi ham yo‘q. Lekin sifatlovchi-sifatlanmish aloqasida tartib hal etuvchi omil deyish asosli emas. Hal etuvchi deb semantik omilni ta'kidlash lozim: predmet tushunchasini anglatadigan birlik keyin, uning belgisini bildiradigan birlik oldin joylashadi. Ikkinchi o‘rinda grammatik omil turadi: oldin tobe grammatik shaklli a'zo joylashadi. Asli tartibni ana shu ikki omil belgilaydi. Fonetik omilni ham tartibdan muhim belgi deb ta'kidlash o‘rinli: birikmaning a'zolari nutqda o‘z urg‘usidan tashqari yaxlitlovchi urg‘u ostiga birlashadi, bunday urg‘u birikmashakl hokim a'zosining urg‘usi asosida yuzaga keladi: Qaratuvchili birikma 1- §. Bunday birikma "qaratuvchi X qaralmish" qolipida tuziladi; birinchi a'zo ot, ot tur yoki otlashib kelgan leksema bilan ifodalanadi, qaratqich kelishigida bo‘ladi. Shunday leksemashakl sintaktik jihatdan ikkinchi a'zoga bog‘lanadi. Ikkinchi a'zoga birinchi a'zo bilan sintaktik bog‘lanish tufayli nisbatlovchi qo‘shiladi; nisbatlovchidan oldin sonlovchi qatnashadi, birlik yoki ko‘plik sonlovchisi obyektiv voqelikka ko‘ra tanlab qo‘shiladi; turlovchi esa birikmaning boshqa bir leksema yoki birikma bilan sintaktik bog‘lanishi natijasida qo‘shiladi, shunga ko‘ra ikkinchi a'zo (birikma yaxlitligicha) asli leksema (birikma) holatida bo‘ladi, leksemashaklga (birikmashaklga) keyingi sintaktik bog‘lanish natijasida aylanadi: hovlining o‘rtasi- , cholning nabirasi- kabi:

predmet ma'nosini anglatadigan leksema son- lovchi qarat- qich keli- shigi X predmet yoki belgi ma'nosini anglatadigan leksema son- lov- chi nis- bat- lov- chi - l e k s e m a sh a k l l e k s e m a q a r a t u v ch i q a r a l m i sh q a r a t u v ch i l i b i r i k m a (ch o l n i n g n a b i r a s i-)- Ma'no munosabati jihatidan qaralmishdan anglashiladigan predmet yoki belgi qaratuvchidan anglashiladigan predmetga (predmet tasavvuridagi belgi-ga) tegishli ekani (nisbat berilayotgani) ifodalanadi: o‘rta hovliga, nabira cholga tegishli. Qaratuvchili birikma ifodalaydigan ma'nolar deb xoslik, butunning bo‘lagi, to‘dadan ajratilgan qism, o‘ringa, vaqtga munosabat ma'nolari ta'kidlanadi. Asli bu ma'nolar – birikmaning ma'nolari emas, balki qaratuvchi, qaralmish bo‘lib keladigan leksemalardan anglashiladigan ma'nolar. 2- §. Qaratuvchili birikmada turlovchilar paradigmasining bir vakili - qaratqich kelishigi bilan nisbatlovchilar paradigmasi morfemalari orasidagi bog‘liqlik namoyon bo‘ladi. Bunda kelishik sintaktik aloqani ta'minlashda qatnashadi va sintaktik vazifa ko‘rsatkichi bo‘ladi; nisbatlovchi esa sintaktik aloqani ta'minlashda qatnashadi, lekin shakl o‘zgartiruvchi ekanidan qat'i nazar, sintaktik vazifaga nisbatan betaraf bo‘ladi. 3- §. Qaralmishga nisbatlovchi qaratuvchidan anglashiladigan shaxs, son, modal ma'nolarga muqobil holda tanlab qo‘shiladi. Qaralmishga qaysi nisbatlovchi qo‘shilishini qaratuvchining kelishik shakli emas, balki kelishik qo‘shiladigan asos, shu asosdan anglashiladigan shaxs, son, modal ma'no belgilaydi: mutanosiblik asosdan anglashiladigan grammatik ma'nolar bilan morfema (nisbatlovchi) ifodalaydigan ma'nolar orasida voqe bo‘ladi. Qaratuvchi tarkibidagi kelishik shakli va qaralmish tarkibidagi sonlovchi mutanosiblik aloqasida qatnashmaydi. Mutanosiblik qaratuvchi bilan qaralmishning grammatik shakllarida voqe bo‘lmaganligi sababli bunday birikma a'zolari orasidagi sintaktik aloqa moslashuv emas, balki muvofiqlashuv deyiladi (Rus tilshunosligida ega bilan kesim orasidagi bunday aloqa koordinatsiya deb nomlanadi: lot. co(n) -  birgalikda  , ordinatio -  tartibli joylashuv  . Bunday sintaktik aloqaga sootvetstviye ham deyiladi). 4- §. Qaralmishga qaysi nisbatlovchining qo‘shilishi qaratuvchining qanday turkum leksemasi bilan ifodalanishiga, qisman uning grammatik shakliga bog‘liq: 1. Qaratuvchi kishilik olmoshi bilan ifodalanganida qaralmishga shu olmoshga mutanosib nisbatlovchi qo‘shiladi: mening uy + im- , mening uylar + im- , sening uy + ing- , sening uylar + ing- , uning uy + i- , uning uylar + i- , bizning uy + imiz- , bizning uylar + imiz- kabi.

2. Qaratuvchi ot leksema bilan, boshqa turkum leksemalarining ot tabiatli turi, shuningdek otlashib kelgan holati bilan ifodalanganida qaralmishga III shaxs nisbatlovchisi qo‘shiladi: a) ot leksema bilan ifodalanishi: uyning devor +i- , uylarning devor +i-, uyning devorlar + i - , uylarning devorlar + i- kabi; b) fe'lning otdosh shakli bilan ifodalanishi: rozi qilishning yo‘l + i- , rozi qilishning yo‘llar + i- kabi; d) olmoshning ot turlari bilan ifodalanishi: kimning kitob + i- , kimlar-ning kitob + i-, kimning kitoblar + i-, kimlarning kitoblar + i- , allanarsa-ning sharpa + si- , allanarsalarning sharpa + si- , allanarsaning sharpalar + i- , allanarsalarning sharpalar + i- kabi; e) boshqa turkum leksemasining otlashib kelgan holati bilan ifodalanishi: yaxshining fazilat + i- , yaxshilarning fazilat + i-, yaxshining fazilatlar + i- , yaxshilarning fazilatlar + i- ; buning qilig‘ + i- , bularning qilig‘ + i- , bu- ning qiliqlar + i- , bularning qiliqlar + i- kabi; f) ikki va undan yuqori miqdorni anglatadigan miqdor son, shuningdek hamma- kabi leksema bilan ifodalanishi: o‘nning yarm + i- , hammaning fikr + i- kabi. 3. Qaratuvchi bo‘lib ko‘plik ma'nosi ifodalanadigan jamlovchi son, hamma- kabi leksema kelganida kelishikdan oldin odatda ko‘plik nisbatlovchisi qo‘shiladi: ikkala + miz + ning istag + imiz- , ikkala + ngiz + ning istag + ingiz- , ikkala + si + ning istag + i- ; hamma + miz + ning istag + imiz- kabi. Qaratuvchi tarkibidagi nisbatlovchidan ko‘rinib turibdiki, bunday qurilma asli uch a'zoli: bizning ikkalamizning istagimiz- kabi. Bunday uch a'zoli qurilma alohida ta'kidlash zarur o‘rinda-gina ishlatiladi; boshqa o‘rinlarda ikki a'zoli qurilma ishlatiladi, shu yo‘l bilan uslubiy g‘alizlik, ortiqchalik bartaraf qilinadi. Bunday qaratuvchi bilan qaralmish tarkibiga nisbatlovchilarning ko‘plik shakli o‘zaro moslashib qo‘shiladi. Bu yerdagi moslashuv muvofiqlashuv aloqasi tarkibida ichki hodisa sifatida voqe bo‘ladi. 4. Yuqoridagi bandda tasvirlangani kabi hodisa qaratuvchi o‘z- ta'kid birligi bilan ifodalanganida ham voqe bo‘ladi; yuqoridagi ifodalanishdan asosiy farqi shuki, bu yerda nisbatlovchilarning birlik shakllari ham ishlatiladi: o‘z + im + ning uy + im- , o‘z + imiz + ning uy + imiz- kabi. Bunday qaratuvchi ta'kid ma'nosini ifodalashga-gina xizmat qiladi. Ikkinchi farq shuki, bunday vazifada kelgan o‘z leksemashakli grammatik ko‘rsatkich, shu jumladan nisbatlovchi qo‘shilmagan holda ham keladi: o‘z + im + ning uy + im- - o‘z uy + im- kabi. Bunda o‘z leksemashakli tashqi ko‘rinishda sifatlovchini eslatadi. O‘zimning uyim- birikmasida oldingi a'zo tarkibidagi nisbatlovchi keyingi a'zo tarkibidagi nisbatlovchiga o‘zaro moslashib qo‘shiladi, natijada ortiqchalik voqe bo‘ladi. Bunday ortiqchalik tilshunoslikda pleonazm deyiladi (< yunoncha pleonasnus -  ortiqchalik  ). Т ilning tejamkorlik qoidasiga binoan oldingi a'zo tarkibidagi nisbatlovchi tushiriladi, ayni vaqtda qaratqich kelishigi affiksi ham tushiriladi, chunki kelishik affiksi o‘z- ta'kid birligiga bevosita qo‘shilmaydi.

5- §. Qaratuvchi qaralmishsiz ishlatilmaydi, chunki qaratqich kelishigi-ning o‘zi doirasida tugallik bo‘lmaydi, qaralmish tarkibidagi nisbatlovchi bilan birgalikda-gina grammatik shakl tugal tus oladi. Qaralmish ham asosan qaratuvchi bilan birgalikda ishlatiladi. Faqat qaratuvchi kishilik olmoshi bilan ifodalanganida, qaratuvchi nutqning oldingi qismida aniq ifodasini topganida bunday qaratuvchini tushirish, keltirmaslik mumkin: mening uyim- birikmasining birinchi a'zosi tushirilib, uyim- tarzida ishlatilishi kabi. Bunday tushirishga asos bor: kishilik olmoshi leksik ma'no anglatmaydi, faqat shaxs, son, o‘rni bilan modal ma'noni – grammatik ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Xuddi shu grammatik ma'nolarni nisbatlovchi ham ifodalaydi. Natijada o‘ziga xos pleonazm hosil bo‘ladi. Bu yerdagi pleonazm qaratuvchi vazifasidagi leksemashaklni ishlatmaslik bilan bartaraf qilinadi, natijada birikmaga teng holat yo‘qoladi. Ikkinchi a'zoda qaralmishlik holati yo‘qolmaydi: nisbatlovchi bunga yo‘l qo‘ymaydi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, mantiq urg‘usi tushganida, shuningdek boshqa ayrim talablarga ko‘ra bunday ifodalanadigan qaratuvchi tushirilmaydi: Mening singlim – a'lochi kabi. Т ushirilgan qaratuvchini zarur o‘rinda bemalol tiklash mumkin: Singlim – a'lochi – Mening singlim – a'lochi kabi. 6- §. Qaratuvchi bilan qaralmishda shaxs, son, modal ma'nolarning ifodalanishi va o‘zaro munosabati quyidagicha: I. Shaxsda, sonda muvofiqlashuv yuzaga keladi, modallik ifodalanmaydi. Bunda qaratuvchi: 1) I, II shaxs birlik kishilik olmoshi bilan ifodalanadi: mening kitob + im- , sening kitob + ing-; 2) I, II shaxs ko‘plik kishilik olmoshi bilan ifodalanadi: biz 1 + ning uy + imiz 1- , siz 1 + ning uy + ingiz 1- . II. Shaxsda, sonda va modallikda muvofiqlashuv yuzaga keladi. Bunda qaratuvchi I, II shaxsning biz 2-, siz 2- birlik olmoshi bilan ifodalanadi: 1)  kamtarlik  ,  g‘ururlanish  ifodalanadi: biz- 2 + ning uy + imiz 2-; 2)  sizlash  ifodalanadi: siz 2 + ning uy + ingiz 2- ; 3)  hurmat  ifodalanadi: buvi + m + lar II + ning ro‘mol + lari- . III. Shaxsda, sonda muvofiqlashuv yuzaga keladi, modallik birikmaning bir a'zosida ifodalanadi: 1) qaratuvchida ifodalanadi: buvi + m + lar II + ning ro‘mol + i-; 2) qaralmishda ifodalanadi: buvi + m + ning ro‘mol + lari-. IV. Shaxsda, modallikda (  senlash  da) muvofiqlashuv yuzaga keladi, son jihatidan mutanosiblik bo‘lmaydi: ko‘plik faqat qaratuvchida ifodalanadi: sen + lar + ning uy + ing- . V. Shaxsda muvofiqlashuv, sonda va modallikda moslashuv yuzaga keladi: 1)  sizlash  ifodalanadi: siz + lar + ning uy + ingiz 1-, ular 2 + ning uy + lari- ; 2)  senlash  ifodalanadi: sen + lar + ning uy + lar + ing- . VI. Shaxsda muvofiqlashuv, sonda moslashuv yuzaga keladi, modallik ifodalanmaydi: biz + lar + ning uy(lar) + imiz 1-, siz + lar + ning uy(lar) + ingiz 1- . VII. Shaxsda muvofiqlashuv voqe bo‘ladi, qaralmish tarkibidagi nisbatlovchi son jihatidan betaraf bo‘ladi, modallik ifodalanmaydi: u + ning uy(lar) + i-, ular + ning uy(lar) + i - , buvi(lar) + im + ning ro‘mol(lar) + i- .

VIII. Shaxsda, sonda, modallikda (agar ifodalansa) moslashuv voqe bo‘ladi: o‘z + im + ning uy(lar) + im- , o‘z + ing + ning uy(lar) + ing-, o‘z + i + ning uy(lar) + i- , o‘z + imiz 1 + ning uy(lar) + imiz 1- , hamma || ikki + miz 1 + ning uy(lar) + imiz 1-, .. hamma || ikkov + lari 1 + ning uy(lar) + i- . Yuqoridagi tasvirga ko‘ra: 1. Qaratuvchili birikmaning sakkizinchi turida qaratuvchining ifoda materiali ( o‘z- , hamma- , ikki- kabi leksemalar) tufayli birinchi a'zo tarkibidagi nisbatlovchi bilan ikkinchi a'zo tarkibidagi nisbatlovchi o‘zaro shaxsda, sonda, o‘rni bilan modal ma'noda moslashadi. 2. Qolgan yetti tur birikmada qaralmish tarkibidagi nisbatlovchi ifodalaydigan shaxs ma'nosi qaratuvchi vazifasidagi leksemashaklning asosidan anglashiladigan shaxs ma'nosiga muvofiqlashadi. 3. Qaratuvchili birikmaning bu yetti turidan uchtasida (I, II, III) sonda muvofiqlashuv yuzaga keladi, ikki turida (V, VI) sonda moslashuv voqe bo‘ladi, bir turida (IV) sonda moslashuv yo‘qoladi, bir turida (VII) qaralmish son jihatidan betaraf bo‘ladi. 4. Modallik bu yetti tur birikmaning uchtasida (I, VI, VII) ifodalanmaydi (betaraf bo‘ladi), ikkitasida (II, IV) modallikda muvofiqlashuv, bittasida (V) moslashuv voqe bo‘ladi, bir turida (III) modallik faqat bir a'zoda ifodalanadi. 5. Ayni vaqtda ham shaxsda, ham sonda muvofiqlashuv ikki tur (I, II) birikmada, ham shaxsda, ham modallikda muvofiqlashuv bir tur (IV) birikmada, uch jihatda (shaxsda, sonda, modallikda) muvofiqlashuv ham bir tur (II) birikmada voqe bo‘ladi. 6. Demak, muvofiqlashuv yetti tur birikmaning barchasida shaxs ma'nosining ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Bunday birikmalarning ma'lum turlarida moslashuv ham ichki, juz'iy hodisa sifatida qatnashadi. 7. Qaratuvchining kelishik shakli, qaralmish tarkibidagi sonlovchi birikma a'zolari orasidagi mutanosiblikda qatnashmaydi. Yuqoridagi belgi-xususiyatlar qaratuvchili birikma a'zolari orasidagi sintaktik aloqa moslashuv emas, balki muvofiqlashuv ekanini tasdiqlaydi. Umuman, o‘zbek tilida mustaqil sintaktik hodisa sifatida moslashuv aloqa turi mavjud emas. 7- §. O‘zbek tilining turkiy til sifatida o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – kelishik affiksini "yashirish"ga, ishlatmaslikka yo‘l qo‘yilishi. Bunday hodisani bosh kelishikning nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanishidan farqlash lozim: affiksning yo‘qligi – boshqa-yu, affiksni "yashirish", ishlatmaslik – boshqa. Qaratqich kelishigi ko‘rsatkichining ikki xil ishlatilishi – saqlanishi (belgili bo‘lishi) va tushirilishi (belgisiz bo‘lishi) azaliy emas; belgisiz ishlatilish keyinchalik yuzaga kelgan. Har qanday qaratuvchili birikmada qaratqich kelishigini belgisiz ishlataverish mumkin emas: tolning soyasi- va tol soyasi deyiladi, lekin cholning nabirasi- kabi birikmada qaratqich kelishigi faqat belgili ishlatiladi. Umuman, qaratqich kelishigining belgisiz ishlatilishi birikma tarkibida voqe bo‘ladi, ma'no nozikligini ifodalashdan tashqari, asosan uslubiy vosita sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birga qaratqich kelishigining belgisiz ishlatilishini belgili

ishlatilishiga aylantirish imkoniyati albatta bo‘ladi. Agar shunday imkoniyat bo‘lmasa-gina, qaratqich kelishigi haqida emas, bosh kelishik haqida gapirish lozim. 8- §. Qaratuvchi-qaralmish birikmasida qaratqich kelishigini belgili ishlatishning o‘ziga xos shartlari mavjud: 1. Qaratuvchi ot turkumidan boshqa turkum leksemashakli bilan ifodalanganida: 1) kishilik olmoshi bilan: mening uyim-, sizning takliflaringiz-, ularning mahallasi- kabi; 2) gumon olmoshi bilan: kimningdir tovushi-, birovlarning oyog‘i- kabi; 3) sifat tur olmosh bilan: a) ko‘rsatish olmoshi bilan: buning yoni-, shularning barchasi- kabi; b) belgilash olmoshi bilan: har kimning tashabbusi-, har narsaning mavridi- kabi. 2. Qaratuvchi atoqli ot leksemashakl bilan ifodalanganida: Abdukarimning opasi-, Qorasuvning bo‘yi- kabi. Ayrim birikmalarda qaratqich kelishigini belgili ham, belgisiz ham ishlatish mumkin: Т oshkent bozorlari-, Т oshkentning bozorlari- kabi. 3. Qaratuvchi turdosh ot leksemashakl bilan ifodalanganida qaratqich kelishigining belgili ishlatilishi ko‘pincha qaralmish ot turkumidan boshqa turkum leksemasi bilan ifodalanganida voqe bo‘ladi: 1) bolalarning kattasi-, 2) xonalarning uchtasi, 3) so‘roqlarning hammasi- kabi. 4. Kelishikdan oldin nisbatlovchi qatnashganida: ukangning qizi-, shogirdimning ishi- kabi. 5. Qaratqich kelishigining belgili, belgisiz ishlatilishi qaratuvchi bilan qaralmishning distant joylashuvi tufayli, uslub talabiga ko‘ra ham voqe bo‘ladi. 9- §. O‘zbek tilshunosligining dastlabgi taraqqiyot bosqichida qaratqich kelishigining belgili-belgisiz ishlatilishi tan olinib, chuqur tahlil qilingan. Keyinchalik qaratqich kelishigining belgisiz ishlatilishini bosh kelishik deb talqin etish yuzaga keldi. Bunday qarash kelishikni faqat bir jihati – ifoda jihati asosida belgilash natijasida paydo bo‘ldi; bunday qarashda morfema ikki jihatning – ifoda jihati va mazmun jihatining bir butunligiga teng ekani yetarli hisobga olinmadi. Eng nomaqbul tomoni shuki, o‘zbek tili (turkiy til) hodisasi rus tili (hind-yevropa tillari) nuqtayi nazaridan yondashib baholandi. Haqiqatda, rus tilida o‘zbek tilidagi kabi kelishik ko‘rsatkichini yashirin (tushirish) hodisasi yo‘q. Kitobning muqovasi- o‘rniga kitob muqovasi- tarzida ishlatish oqibatida grammatik ma'noda ma'lum o‘zgarish yuz beradi (ta'kid yo‘qoladi, 'xil' ma'no qirrasi yuzaga keladi), lekin sintaktik aloqa o‘zgarmaydi, demak, sintaktik vazifa ham o‘zgarmaydi; bunday qurilmalarda asli kelishik almashmaydi, ayni shu kelishik bir shakldan (belgili shakldan) ikkinchi shaklga (belgisiz shaklga) o‘tadi. O‘zbek tilining bunday o‘ziga xos xususiyatini inkor etish gina belgisiz qaratqich kelishigini bosh kelishik deb talqin qilishga olib keladi. Kelishikning belgili- belgisiz ishlatilishini o‘zbek tilining milliy xususiyati sifatida har tomonlama chuqur o‘rganish lozim. I z o f a b i r i k m a s i

10- §. Bunday birikma "izofalovchi X izofalanmish" qolipida tuziladi. Birikmaning birinchi a'zosi bosh kelishikdagi ot leksemashakl bilan, ikkinchi a'zosi esa III shaxs nisbatlovchisi qo‘shilgan ot leksema bilan ifodalanadi, har ikki a'zo birlik son shaklida bo‘ladi: Тoshkent shahri-, ko‘klam fasli- kabi: ot leksema birlik son shakli bosh kelishik X ot leksema birlik son shakli III shaxs nisbatlov - chisi leksemashakl l e k s e m a izofalovchi izofalanmish i z o f a b i r i k m a s i ( Т o sh k e n t sh a h r i-)- Bu tur birikmani qaratuvchili birikmaning kelishigi belgisiz ishlatiladigan ko‘rinishidan farqlash lozim. Masalan, Т oshkent ko‘chalari- - qaratuvchili birikma, chunki uni Т oshkentning ko‘chalari- shaklida ham ishlatish mumkin; Т oshkent shahri- - izofa birikmasi, chunki uning birinchi a'zosi bosh kelishik shaklida bo‘ladi. Izofa birikmasida ikkinchi a'zo faqat ot leksema bilan ifodalanadi, faqat III shaxs nisbatlovchisi qatnashadi, chunki birinchi a'zo ham faqat ot leksemashakl bilan ifodalanadi. Izofa birikmasi a'zolari orasidagi sintaktik aloqa – muvofiqlashuv aloqasi: nisbatlovchi (morfema) birinchi a'zoning asosidan anglashiladigan shaxs-son ma'nosiga mutanosib holda qo‘shiladi (modal ma'no betaraf bo‘ladi). 11- §. Izofa birikmasining ikkinchi a'zosi turdosh ot leksema bilan, birin-chi a'zosi esa atoqli ot leksemashakl bilan ham, turdosh ot leksemashakl bilan ham ifodalanadi. I. Birinchi a'zo atoqli ot leksemashakl bilan ifodalanadi va: 1) predmetning nomini bildiradi: a) joy nomi bo‘ladi, bunda birikmaning ikkinchi a'zosi joy ma'nosini anglatadigan turdosh ot leksema bilan ifodalanadi: Bekobod shahri-, Oloy tog‘i- kabi; b) oliy unvonni, mukofotni bildiradi: bunda birinchi a'zo atoqli otga tenglashtirilgan leksemashakl yoki birikmashakl bilan, ikkinchi a'zo esa unvon-, orden-, nishon- kabi leksema bilan ifodalanadi: "O‘zbekiston Qahramoni" unvoni-, "Sog‘lom avlod uchun" orde-ni-, "Xalq maorifi a'lochisi" nishoni- kabi; 2) predmet nimaning nomi bilan atalganini bildiradi: a) joy nomi bo‘ladi, bunda birikmaning ikkinchi a'zosi joy ma'nosini anglatadigan turdosh ot leksema bilan ifodalanadi: Iftixor mahallasi-, Mardlik ko‘chasi- kabi; b) tashkilot, muassasa nomini bildiradi, bunda ikkinchi a'zo shunday ma'noni anglatadigan turdosh ot leksema bilan ifodalanadi: "Paxtakor" stadioni-, "G‘uncha" kinoteatri-, "Gulzor" kafesi- kabi. Yuqorida tasvirlangan qurilmalar degan-, nomli- leksemalar bilan tuziladigan qurilmalarga sinonim: " G‘uncha " kinoteatri- - "G‘uncha" nomli kinoteatr- kabi; 3) predmet kimningdir nomi bilan atalganini bildiradi. Bunda birinchi a'zo kishi atoqli oti bo‘ladi, ikkinchi a'zo esa: a) joy nomi bo‘ladi: Navoiy viloyati-,

Sobir Rahimov tumani-, Amir Т emur xiyoboni- kabi; b) tashkilot, muassasa kabilarning nomi bo‘ladi: Furqat bog‘i-, Muqimiy teatri-, Nobel mukofoti- kabi. Yuqorida tasvirlangan ikki qurilma nomidagi, nomi bilan atalgan leksemashakli, birikmashakli qatnashib tuziladigan qurilmaga sinonim: Muqimiy teatri- - Muqimiy nomidagi teatr- kabi. Lekin keyingi tur qurilma izofa birikmasi emas, qaratuvchili birikmaga teng: Muqimiyning nomidagi teatr-. Bunday qurilmalarda nomli leksemashaklini ishlatish – xato; 4) biror joyda mavjud tashkilot, muassasa kabilarni bildiradi; bunda bi-rinchi a'zo geografik atoqli ot leksemashakl bilan, ikkinchi a'zo esa tashkilot, muassasani anglatadigan turdosh ot leksema bilan ifodalanadi: Т oshkent met-ropoliteni-, Samarqand universiteti- kabi. II. Har ikki a'zosi turdosh ot bilan ifodalanadi. Bunday birikmalar ko‘p va rang-barang bo‘lib, maxsus o‘rganilishi kerak. Bu yerda ayrim ko‘rinishlarini keltiramiz. Bunday birikmalarda birinchi a'zo ikkinchi a'zo anglatadigan predmetning: 1) nomini bildiradi: o‘zbek millati-, misr paxtasi-, navro‘z bayrami-, avgust oyi-, shanba kuni- kabi; 2) turini bildiradi: meva daraxti-, xo‘jalik ishlari-, madaniyat bo‘limi-, savol nazari- kabi; 3) nimaga xoslanganligini bildiradi: gazeta kioskasi-, bilet kassasi- kabi; 4) nima bilan shug‘ullanishini bildiradi: tibbiyot instituti-, lug‘at bo‘limi-, bog‘dorchilik shirkati- kabi; 5) o‘xshatishni bildiradi: it azobi-, jon achchig‘i- kabi; 6) birinchi a'zo ko‘chirma qismga teng bo‘ladi; bu tur birikma asosan darsliklarda, ilmiy asarlarda ishlatiladi: "a" burchagi-, "ab" chizig‘i-, "9" raqami-, "b" harfi-, "-di" affiksi-, "mehnat faoliyatini" birikmashakli-, "Otang bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l!" maqoli- kabi va b. Т asvirdan ko‘rinadiki, izofa birikmasining a'zolari doim kontakt holatda bo‘ladi; birinchi a'zo anglatadigan predmetlik ma'nosiga go‘yo belgi semasi qo‘shilib turadi. Bunday qurilmada bir predmet boshqa predmetga nisbat berilmaydi, balki birinchi predmet (keng ma'noda) ikkinchi predmetga belgi sifatida keltiriladi. Shu tufayli bunday qurilma qismlarida bir butunlikka siljish seziladi: ko‘z yoshi-, odam bolasi-, jahl oti- kabi. Izohlovchili birikma 12- §. Bunday birikmaning har ikki a'zosi odatda predmet ma'nosini anglatadigan leksema(shakl) bilan, ba'zan gina izohlovchi belgi ma'nosini anglatadigan leksema(shakl) bilan ifodalanadi; natijada predmet ma'lum bir tavsif olgan holda anglatiladi: shoir Mirtemir-, Malik pakana- kabi. Bunday birikmaning birinchi a'zosi vazifasida birlik, bosh kelishikdagi atoqli ot leksema keladi, ikkinchi a'zosi leksemaga teng bo‘ladi; kelishik morfemasi birikmaga keyingi sintaktik bog‘lanish natijasida qo‘shiladi.

Izohlovchi odatda izohlanmishidan keyin, ba'zi tur izohlovchi esa izoh lanmishidan oldin joylashadi; shunga ko‘ra bunday birikmaning qolipi ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: 1) atoqli ot leksema birlik son shakli bosh kelishik shakli X predmet, belgi ma'nosini anglatadigan leksema birlik son shakli l e k s e m a sh a k l l e k s e m a i z o h l a n m i sh i z o h l o v ch i i z o h l o v ch i l i b i r i k m a (M a l i k p a k a n a-)- 2) predmet, belgi ma'nosini anglatadigan leksema birlik son shakli bosh kelishik shakli X atoqli ot leksema birlik son shakli l e k s e m a sh a k l l e k s e m a i z o h l o v ch i i z o h l a n m i sh i z o h l o v ch i l i b i r i k m a (Sh o i r M i r t e m i r-)- Izohlovchili birikmaning birinchi a'zosi bosh kelishik shaklida bo‘la turib tobe sintaktik aloqani ta'minlaydi; demak, bosh kelishik mutlaq hokimlik ko‘rsatkichi deyish to‘g‘ri emas. Izohlovchili birikma a'zolari orasidagi sintaktik aloqa bitishuv aloqasi deyiladi. Bunday birikmadagi sintaktik aloqa sifatlovchili birikmadagi bitishuv aloqasidan farq qiladi: izohlovchili birikmaning birinchi a'zosi bosh kelishikda bo‘ladi (Kelishikdan oldin birlik son shakli qatnashadi). Bunday a'zo ot yoki ot hukmidagi leksema bilan ifodalangani sababli biror kelishik shaklida bo‘ladi, ana shunday kelishik sifatida eng umumiy, eng keng qamrovli bosh kelishik keladi. 13- §. 1. Quyidagicha ifodalangan izohlovchi izohlanmishidan keyin joylashadi: 1) qarindoshlik ma'nosini anglatadigan leksema bilan: Shuhrat aka-, Feruza opa-, Zamira xola- kabi; 2) mashg‘ulotni, kasbni anglatadigan leksema bilan: Т olib qassob-, Ilhom choyxonachi-, Ravshan oshpaz- kabi; 3) Ism, ota ism, familiyadan iborat qurilmalarda ham keyingi leksema(lar) izohlovchi hisoblanadi: Hamid Olimjon-, Sa'di Hasanovich Sirojiddinov- kabi; 4) taxallus, laqab sifatida ishlatiladigan leksema bilan: Alisher Navoiy-, Olim janjal- kabi. 2. Quyidagicha ifodalangan izohlovchi izohlanmishidan oldin joylashadi: 1) lavozim, unvon kabilarni anglatadigan leksema bilan: akademik Dolimov-, leytenant Rahimov- kabi;

2) nisbatlovchi qo‘shilgan qarindoshlik leksemasi bilan: otasi Abduha-mid-, opasi Salima- kabi. Yuqoridagi tasvirlardan ayon bo‘ladiki, o‘zbek tilida izohlovchili birikmaning qolipi asli "izohlanmish X izohlovchi" ko‘rinishida bo‘lgan, hozir ham shu ko‘rinishi yetakchi. Т a'kidlovchili birikma 14- §. Bunday birikma "ta'kidlanmish X ta'kidlovchi" qolipida tuzilib, quyidagi turlarga ajratiladi: I. Birikmaning birinchi (hokim) a'zosi bosh kelishikdagi kishilik olmoshi bilan ifodalanadi, ikkinchi (tobe) a'zosi bosh kelishikdagi o‘z- ta'kid birligi bilan, jamlovchi son, jamlik ma'nosini angalatadigan hamma- kabi leksema bilan ifodalanadi; ikkinchi a'zoga birinchi a'zosidan anglashiladigan shaxs-son ma'nosiga monand ravishda nisbatlovchi qo‘shiladi, muvofiqlashuv aloqasi voqe bo‘ladi; bu ikki leksemashakl bosh kelishikda moslashadi: Mening o‘zim javobgarman kabi. Bunday ta'kidlovchili birikma bir sintaktik vazifaga xoslangan bo‘ladi: ega vazifasida keladi. 1. Bunday birikmaning ikkinchi a'zosi o‘z- ta'kid birligi bo‘lganida bi-rinchi a'zo birlik va ko‘plik kishilik olmoshlari bilan ifodalanib, quyidagicha qolipda tuziladi: Birlik yoki ko‘plik kishilik olmoshi bosh kelishik shakli X o‘z- ta'kid birligi kishilik olmo- shiga monand nisbatlovchi bosh kelishik shakli l e k s e m a sh a k l l e k s e m a sh a k l t a ' k i d l a n m i sh t a ' k i d l o v ch i t a ' k i d l o v ch i l i b i r i k m a M e n o‘ z i m S e n o‘ z i n g B i z o‘ z i m i z S i z o‘ z i n g i z 2. Bunday birikmaning ikkinchi a'zosi bo‘lib jamlovchi son, jamlik ma'nosini anglatadigan hamma- kabi leksema kelganida birinchi a'zo ko‘plik kishilik olmoshi bilan ifodalanadi, ikkinchi a'zoga ana shu kishilik olmoshiga monand ravishda ko‘plik nisbatlovchisi qo‘shiladi: ko‘plik kishilik olmoshi bosh kelishik shakli X ikkov-, hamma- ka- bi leksema kishilik olmoshiga monand nisbatlovchi bosh kelishik shakli l e k s e m a sh a k l l e k s e m a sh a k l t a ' k i d l a n m i sh t a ' k i d l o v ch i t a ' k i d l o v ch i l i b i r i k m a B i z ikkovimiz, hammamiz

S i z ikkovingiz, hammangiz Bu tur birikmada shaxs-son ma'nosining ifodalanishida pleonazm mavjud bo‘lgani sababli nutqda ta'kidlanmish ba'zan tushiriladi, natijada ta'kidlov-chining o‘zi ega vazifasida keladi: Men o‘zim keldim – O‘zim keldim. I z o h. Kampir uchovi- kabi qurilmalar asli uyushiq bo‘lak hodisasi bilan bog‘liq. II. Kecha-kunduzning ma'lum payti ta'kidlanadi: kecha kechqurun; ertalab soat to‘qqizda kabi. Bunday birikmaning birinchi (ta'kidlanuvchi) a'zosi odatda payt ravishi, payt ma'nosini anglatadigan "( soat X sanoq son) da " tuzi-lishli qurilma bilan ifodalanadi. Bularni jadvalda quyidagicha tasvirlash mumkin: payt ravishi  hollovchi  semasi X payt ravishi  hollovchi  semasi l e k s e m a sh a k l l e k s e m a sh a k l t a ' k i d l a n m i sh t a ' k i d l o v ch i t a ' k i d l o v ch i l i b i r i k m a k e ch a k e ch q u r u n payt ravishi  hollovchi  semasi X (soat X sanoq son) + d а l e k s e m a sh a k l q u r i l m a t a ' k i d l a n m i sh t a ' k i d l o v ch i t a ' k i d l o v ch i l i b i r i k m a e r t a l a b s o a t t o‘ q q i z d a 15- §. Т a'kidlovchining alohida turi Xovos tepasida, tog‘da..; har qanday odamni, hatto Davlatbekovni.. kabi qurilmalar bilan ifodalanadi. Bunday qurilmada ta'kidlovchi bilan ta'kidlanmish asosan ayni bir grammatik shakl-dagi birlik bilan (leksemashakl bilan, birikmashakl bilan) ifodalanadi; o‘zaro pauza bilan ajratiladi, shunga ko‘ra adabiyotlarda ajratilgan bo‘lak deb talqin qilinadi. Asli bunday qurilmani izoh qurilmasi deyish to‘g‘riroq. ot lekesema yoki ot birikma S K X ot lekesema yoki ot birikma S ayni shu K l e k s e m a sh a k l yoki b i r i k m a sh a k l l e k s e m a sh a k l yoki b i r i k m a sh a k l t a ' k i d l a n m i sh t a ' k i d l o v ch i t a ' k i d l o v ch i l i b i r i k m a X o v o s t e p a s i d a, t o g‘ d a Т o‘ldiruvchili birikma 16- §. Bunday birikma "to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish" qolipida tuziladi; birikmaning birinchi (tobe) a'zosi ot, ot tur, otlashib kelgan leksemashakl bilan, ikkinchi (hokim) a'zosi asosan boshqaruv xususiyatiga ega fe'l leksema bilan,

qisman fe'l bo‘lmagan leksema bilan ifodalanadi; hokim a'zoning boshqaruv xususiyatiga binoan boshqariluvchi a'zoga tobelik ko‘rsatkichi sifatida tushum kelishigi, makon kelishigi morfemasi yoki ko‘makchi qo‘shiladi, shunga ko‘ra birikma a'zolari orasidagi sintaktik aloqa boshqaruv aloqasi deyiladi: ot, ot tur, otlashib kelgan leksema son - lovchi tushum, makon kelishigi yoki ko‘makchi X boshqaruv xususiyatiga ega fe'l yoki fe'l bo‘lmagan leksema - l e k s e m a sh a k l l e k s e m a t o‘ l d i r u v ch i t o‘ l d i r i l m i sh t o‘ l d i r u v ch i l i b i r i k m a 17- §. Fe'l leksemaga xos boshqaruv xususiyati boshqa turkum leksemalariga xos boshqaruv xususiyatidan keskin farq qiladi. Masalan, sifat leksemaga xos boshqaruv xususiyati belgi qiyosiy ifodalanadigan qurilmada voqe bo‘ladi, bunda sifat leksema kesim vazifasida keladi: Gilos olchadan yirik, Paxtaning bu navi boshqa navlariga qaraganda serhosil kabi. Fe'l leksemaga xos boshqaruv xususiyati birikma doirasida voqe bo‘ladi, shunga ko‘ra fe'l leksema vazifasini bu yerda to‘ldiruvchiga nisbatan kesim deb belgilash o‘rinli emas. Masalan, vazifani bajar- birikmasida vazifa- leksemasining tushum kelishigida kelishini bevosita bajar- leksemasining o‘zi belgilaydi: bu fe'l leksemadan biror predmetga bevosita o‘tadigan harakat ma'nosi anglashiladi; shuning uchun ham bunday fe'l leksema o‘timli deyiladi. 18- §. Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi fe'l leksemalarning (tub yoki hosila ekanidan qat'i nazar) deyarli 45 % o‘timsiz bo‘lib, bularda to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati yo‘q: anqay-, bidirla-, jasurlan- kabi. Lekin bunday fe'l leksemaga orttirma yasovchisi qo‘shilsa, boshqarish xususiyati paydo bo‘ladi: bidirlat- (kimni), kambag‘allashtir- (kimni) kabi. Fe'l leksemalarning 55 %ga boshqaruv xususiyati xos; shulardan 35,3 % vositasiz to‘ldiruvchini, 13 % vositali to‘ldiruvchini, 6,7 % ham vositasiz, ham vositali to‘ldiruvchini boshqara oladi. Orttirma yasovchisi qo‘shilib, o‘timsiz fe'llar ham o‘timlilashuvini hisobga olsak, boshqaruv xususiyati o‘zbek tilidagi deyarli barcha fe'llarga xos bo‘lib chiqadi (Shaxssizlangan fe'l bundan mustasno). 19- §. Т o‘ldiruvchilar ikki turli: 1) vositasiz to‘ldiruvchi, 2) vositali to‘ldiruvchi. 1) Т ushum kelishigida shakllanib, kimni, nimani so‘rog‘iga javob bo‘ladigan leksemashakl vositasiz to‘ldiruvchi deyiladi: dalani qo‘msa-, yengni shimar-, tugunlarni titkila-, meni ko‘r- kabi. Qayerni so‘rog‘iga javob bo‘ladigan leksemashakl ham vositasiz to‘ldiruvchilar qatoriga kiritiladi. Masalan, Har yerni qilma orzu, har yerda bor shu tosh-u tarozu jumlasidagi har yerni – vositasiz to‘ldiruvchi, har yerda – vositali to‘ldiruvchi. Demak, tushum kelishigidagi leksemashakl vositasiz to‘ldiruvchi deyiladi.

2) Makon kelishiklaridan birida yoki ko‘makchi bilan shakllanib, kim-, nima- asosli so‘roqqa javob bo‘ladigan leksemashakl vositali to‘ldiruvchi deyiladi: cholga ma'qul tush-, yostiqlarga yonboshla-, yelkamga qoq-, qo‘limdan tut- kabi. Vositasiz to‘ldiruvchi 20- §. Т o‘ldiruvchili birikmaning bu turi "vositasiz to‘ldiruvchi X o‘timli yoki o‘timlilashgan fe'l leksema bilan ifodalangan to‘ldirilmish" qolipida namoyon bo‘ladi. Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida tushum kelishigidagi leksemashakl keladi, kelishikdan oldin sonlovchi (o‘rni bilan nisbatlovchi) qatnashadi: ot, ot tur, otlashib kelgan leksema son - lovchi tushum kelishigi shakli X o‘timli yoki o‘timlilashgan fe'l leksema l e k s e m a sh a k l l e k s e m a v o s i t a s i z t o‘ l d i r u v ch i t o‘ l d i r i l m i sh v o s i t a s i z t o‘ l d i r u v ch i l i b i r i k m a ( ch i r o q +  I + n i o‘ ch i r - ) - Vositasiz to‘ldiruvchidan harakat o‘z ustida amalga oshadigan predmet ma'nosi anglashiladi: chamadonni olib kir-, suvratlarni ko‘r-, daftarlarni tekshir- kabi. Vositasiz to‘ldiruvchi mavhum predmetni, to‘ldirilmish mavhum harakatni bildirsa, harakatning predmetga o‘tishi mavhum tasavvur qilinadi: jimlikni buz-, gapini angla- kabi. Birikayotgan leksemalarning ma'no xususiyatiga bog‘liq holda ba'zan hosila obyekt ma'no qirrasi ifodalanadi; bunda predmet harakat jarayonining hosilasi sifatida yuzaga keladi: gapni gapir-, kuyni kuyla- kabi. Harakat predmetga to‘liq emas, qisman o‘tishini anglatish lozim bo‘lsa, tushum kelishigi o‘rniga chiqish kelishigi ishlatiladi; uzumni ye- - uzumdan ye- kabi. Shu yerda tushum kelishigi bilan chiqish kelishigi orasida bog‘liqlik borligi namoyon bo‘ladi. 21- §. Т ushum kelishigining belgili yoki belgisiz ishlatilishi asli birikma tarkibida, shunda ham asosan vositasiz to‘ldiruvchi ot leksemashakl bilan ifodalanganida voqe bo‘ladi: 1. Atoqli ot bilan ifodalansa, belgili ishlatiladi (semantik-grammatik omil): Karimani chaqir-, Bahodirni kut-, O‘zbekiston Milliy universitetini bitir- kabi. Bu qoidadan chetga chiqish yo poetik nutqda yoki jonli so‘zlashuvda voqe bo‘ladi. 2. Т urdosh ot bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchining belgili yoki belgisiz tushum kelishigida ishlatilishi ham asli semantik omil asosida voqe bo‘ladi. Bundan tashqari yana bir necha qo‘shimcha omillar ham hisobga olinadi: 1) Kelishikdan oldin nisbatlovchi qatnashsa, belgili ishlatiladi (morfologik- sintagmatik omil): opasini yaxshi ko‘r-, qaddini g‘oz tut- kabi. 2) Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida kelgan leksemashaklning sifatlovchisi bor- yo‘qligiga e'tibor beriladi. Ma'lum bir tur sifatlovchi (masalan, olmosh bilan, -dagi affiksiga tugaydigan leksemashakl bilan ifodalangan sifatlovchi) qatnashsa,

vositasiz to‘ldiruvchi belgili tushum kelishida ishlatiladi (sintaktik omil): o‘sha xotinni chaqir-, qo‘lidagi cho‘michni o‘qtal- kabi. 3) Т o‘ldiruvchi bilan to‘ldirilmish distant joylashsa (orada boshqa leksemashakl kelsa), vositasiz to‘ldiruvchi belgili tushum kelishigida ishlatiladi (distantlik omili): chorbog‘ni tikka kes-, tugunlarni apil-tapil titkila-, xontaxtani turli ne'matlar bilan beza- kabi. 4) Boshqaruvchi fe'l leksemaning semantik tabiati ko‘pincha unga bog‘lanadigan vositasiz to‘ldiruvchi belgili tushum kelishigida bo‘lishini talab qiladi (leksik-semantik omil). Masalan, hikoya qil- fe'l leksemasi shunday xususiyatga ega: voqeani hikoya qil- kabi. Ber-, ol- kabi leksemalarga bog‘lanadigan vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigining belgili va belgisiz shakllarida ishlatilaveradi: kitobni || kitob ber- kabi. 5) Т ushum kelishigini belgili ham, belgisiz ham ishlatish mumkin bo‘ladigan qurilmalarda situativ omil asos bo‘ladi: Vositasiz to‘ldiruvchi anglatadigan predmetni ta'kidlash lozim bo‘lsa, tushum kelishigi belgili shakl-da, aks holda belgisiz shaklda ishlatiladi: kitobni o‘qi- (ma'lum bir kitobni) – kitob o‘qi- (umuman kitob mutolaa qilish) kabi. 6) Т ushum kelishigining belgili yoki belgisiz shaklda bo‘lishini uslub talabi hal etadi. Masalan, tushum kelishigidagi ikki leksemashakl qator kelib qolsa, ulardan birinchisi belgisiz, ikkinchisi belgili tushum kelishigida ishlatiladi: kitob o‘qishni sev- kabi. 3. Quyidagi hollarda ot leksemashakl belgisiz tushum kelishigida qatnashadi: 1) qil- yordamchisi bilan tuzilgan fe'l leksemalarning birinchi qismi bo‘lib kelganida: g‘alaba qil-, rahbarlik qil-, muomala qil- kabi. 2) frazema, turg‘un birikma tarkibida qatnashadigan vositasiz to‘ldiruvchi ko‘pincha belgisiz tushum kelishigida bo‘ladi: quloq sol-, farzand ko‘r-, ma'no kasb et- kabi. 22- §. Ot turkumidan boshqa turkum leksemashakllari vositasiz to‘ldiruv-chi bo‘lib kelsa, tushum kelishigining belgili shaklida ishlatiladi: 1) olmosh leksemashakllar: a) ot olmoshlar: meni chaqir-, nimanidir bahona qil-, hech narsani tushunma-, har kimni maqta- kabi; 2) fe'lning otdosh leksemashakli: chiqib ketishini ham, chiqmasligini ham bilmay-, javob qaytarishni lozim top- kabi; 3) fe'lning sifatdosh leksemashakli: kelganini eshit-, ketayotganini ko‘r- kabi; 4) sifat leksemashakl: eskini epla-, nordonni achchiqdan farqla- kabi; 5) son leksemashakl: o‘nni ikkiga taqsimla-, beshni to‘rtga qo‘sh- kabi. 23- §. Vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladigan leksemashakllar uchun asosiy holat – tushum kelishigining belgili shaklida ishlatilish. Т ushum kelishigining belgisiz shaklida ishlatilish faqat vositasiz to‘ldiruvchi ot leksemashakl bilan ifodalanganida voqe bo‘ladi; belgisiz tushum kelishigida ishlatilish barcha leksemashakllarning taxminan beshdan bir qismiga to‘g‘ri keladi. Demak, hozirgi o‘zbek tilida tushum kelishigining belgili ishlatilishi yetakchi holat bo‘lib, belgisiz ishlatilish ma'lum sabab va maqsadga ko‘ra voqe bo‘ladi.

Lisoniy birlik sifatida vositasiz to‘ldiruvchi qolipining bunday ikki ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mazmun va uslub talablariga ko‘ra voqe bo‘ladi. Vositali to‘ldiruvchi 24- §. Т o‘ldiruvchili birikmaning bu turi vositali to‘ldiruvchining grammatik shakliga va boshqaruvchi bo‘lib qaysi turkum leksemasi kelishiga qarab quyidagicha qolipda namoyon bo‘ladi: ot, ot tur, otlashib kelgan leksema son - lovchi makon kelishigi yoki ko‘makchi X boshqaruv xususiyatiga ega fe'l yoki fe'l bo‘lmagan leksema l e k s e m a sh a k l l e k s e m a v o s i t a l i t o‘ l d i r u v ch i t o‘ l d i r i l m i sh v o s i t a l i t o‘ l d i r u v ch i l i b i r i k m a Vositali to‘ldiruvchi asosan makon kelishigi bilan shakllanadi, to‘ldirilmish bo‘lib asosan fe'l leksema keladi. Makon kelishigidagi leksemashakl kim-, nima- asosli so‘roqqa javob bo‘lsa- gina vositali to‘ldiruvchi vazifasida, qayer- asosli, qachon so‘roqlariga javob bo‘lsa, hollovchi vazifasida kelgan bo‘ladi. Demak, makon kelishigidagi leksemashakldan predmet ma'nosining o‘zi anglashilsa, vositali to‘ldiruvchi, o‘rin, payt kabi ma'nolar ham anglashilsa, hollovchi bo‘ladi. 25- §. Vositali to‘ldiruvchi ko‘pincha jo‘nalish kelishigidagi leksemashakl bilan, to‘ldirilmish esa fe'l leksema bilan ifodalanadi. Boshqaruvchining fe'ldan boshqa turkum leksemasi bilan ifodalanishi juda oz voqe bo‘ladi: 1) ot leksema bilan ifodalanadi: deputatlikka nomzod-, qariyalarga munosabat- kabi; 2) sifat leksema bilan ifodalanadi: maslahatga muhtoj-, ko‘zi yoshga to‘la-, Akam mendan uch yosh katta kabi; 3) kesimlik leksemasi bilan ifodalanadi: Bizdan sizga kim kerak?, Asar yigirma ikki bobdan iborat kabi va b. Fe'l leksema tomonidan boshqariladigan vositali to‘ldiruvchi: 1) jo‘nalish kelishigida shakllanadi: a) kimga so‘rog‘iga javob bo‘ladi: qizga razm sol-, xotiniga qara-, menga ayt- kabi; b) nimaga so‘rog‘iga javob bo‘ladi: suvga qon-, yutuqqa erish-, azoblarga chida- kabi; 2) chiqish kelishigida shakllanadi: a) kimdan so‘rog‘iga javob bo‘ladi: mehmondan uzr so‘ra-, opasidan uyal-, akasidan hayiq- kabi; b) nimadan so‘rog‘iga javob bo‘ladi: sharbatdan ho‘pla-, va'dasidan ton-, kasaldan sog‘ay-, qulupnaydan ikki dona ol- kabi; 3) o‘rin kelishigida shakllanib, asosan nimada so‘rog‘iga javob bo‘ladi (juda oz uchraydi); musobaqada g‘olib chiq-, tomirlarida muvozanat hosil qil- kabi; 4) ko‘makchi bilan shakllanadi: a) bilan ko‘makchisi bilan: dadasi bilan yot-, mehmonlar bilan so‘rash-, ukasi bilan xayrlash-; ro‘molcha bilan yelpi- kabi; b)

haqida, to‘g‘risida ko‘makchisi bilan: ishning yutuqlari haqida || to‘g‘risida gapir- kabi. Hollovchili birikma 26- §. Bunday birikma "hollovchi X hollanmish" qolipida tuziladi; birikmaning birinchi (tobe) a'zosi turli turkum leksemasi bilan, ikkinchi (hokim) a'zosi asosan fe'l leksema bilan, ba'zan-gina boshqa turkum leksemasi bilan ifodalanadi. Masalan, hollanmish bo‘lib: a) sifat leksema keladi: (o‘zidan) besh yosh katta-, bir yildan ortiq- kabi; b) ravish leksema keladi: Do‘konlarda un ko‘p; d) bor, yo‘q kesimlik leksemasi keladi: Hovlimizda olma daraxti yo‘q kabi va b. 27- §. Hollovchining grammatik shakliga qarab bunday birikma a'zolari orasidagi sintaktik aloqa ikki turli bo‘ladi: 1) bitishuv aloqasi, 2) boshqaruv aloqasi. 1. Bitishuv aloqasida hollovchi: 1) ravish, sifat, tasvir birligi bilan, olmoshning sifat va ravish turi bilan ifodalanadi: ravish, sifat, tasvir birligi, olmoshning sifat, ravish turi  hollovchi  semasi X fe'l leksema l e k s e m a sh a k l l e k s e m a h o l l o v ch i h o l l a n m i sh bitishuv aloqasi bilan tuzilgan hollovchili birikma Bunday hollovchi quyidagicha ifodalanadi: a) ravish leksemashakl bilan: darrov kiy-, endi ko‘r-, baribir bor- kabi; b) sifat leksemashakl bilan: katta och-, qattiqroq hansira- kabi; d) tasvir birligi bilan: dir-dir titra-, shatir-shutur yog‘- kabi; e) olmosh leksemashakl bilan: qachon kel-, shunday ko‘rin- kabi va b.; 2) fe'lning ravishdosh shakli bilan ifodalanadi: fe'l leksema ravishdosh shakli yasovchisi X fe'l leksema l e k s e m a sh a k l l e k s e m a h o l l o v ch i h o l l a n m i sh bitishuv aloqasi bilan tuzilgan hollovchili birikma Bunday hollovchi: a) maqsad ravishdoshi shaklida bo‘ladi: ko‘rgani kir-, to‘yga aytgani kel- kabi; b) payt ravishdoshi shaklida bo‘ladi: qaytgach gapirib ber- kabi; d) ko‘pincha -b ravishdoshi shaklida bo‘ladi: cho‘kkalab o‘tir- , maza qilib uxla- kabi; e) ba'zan -a -y ravishdoshi shaklida bo‘ladi: kela so‘kina boshla , o‘ylamay gapir kabi va b. 2. Boshqaruv aloqasida hollovchili birikma "vositali to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish" qolipida tuziladi; bunda hollovchi asosan ot leksema bilan

ifodalanadi: a) Makon kelishiklaridan birida bo‘ladi: ko‘chaga chiq-, eshikdan kir- , choyxonada ko‘r- kabi; b) Ko‘makchi bilan shakllanadi: g‘ayrat bilan ishla-, kechikib kelgani uchun koyi- kabi va b. 28- §. Hollovchi odatda fe'lga bog‘lanib, harakat-holatning turli belgi- xususiyatlarini bildiradi. Qaysi turkumning qanday ma'noni anglatadigan leksemasi bilan ifodalanishiga va qanday ma'noni anglatadigan fe'l leksemaga bog‘lanishiga qarab turli ma'nolar bildiriladi; shunga ko‘ra hollovchining bir qancha ma'no turlari ajratiladi: 1) tarz hollovchisi: sekin gapir-, sinchiklab qara- kabi; 2) o‘rin hollovchisi: uyga qayt-, Т oshkentdan kel- kabi; 3) payt hollovchisi: ertalab ket-, tunda yog‘- kabi; 4) miqdor hollovchisi: Oz so‘zla, ko‘p tingla kabi; 5) maqsad hollovchisi: ataylab so‘ra-, o‘qishga || o‘qish uchun kel- kabi; 6) sabab hollovchisi: joni achiganidan || joni achigani sababli urish- kabi va b. Misollardan ko‘rinadiki, hollovchining har bir ma'no turi turlicha shaklda ifodalanadi, shunga ko‘ra ular har biriga xos so‘roqlar asosida farqlanadi: qanday?, qanday qilib?, qay tarzda?; qancha?; qayerga?, qayerdan?, qayerda?, qachon?; nima maqsadda?, qanday maqsad bilan?; nima sababli, nima sabab bilan? kabi. Yig‘iq birikma va yoyiq birikma 29- §. Birikma doim ikki a'zoli bo‘ladi. Qaratuvchili birikmaning tobe a'zosi kishilik olmoshi bilan ifodalanganida bunday qaratuvchini ishlatmaslik mumkin; natijada birikmaga teng holat yo‘qoladi, leksemaga teng holat voqe bo‘ladi: mening ukam-  ukam- kabi. Kishilik olmoshi ifodalaydigan grammatik ma'nolarni qaralmish tarkibidagi nisbatlovchi ham ifodalagani tufayli pleonazm voqe bo‘ladi, bu yerdagi ortiqchalik qaratuvchi vazifasida keladigan kishilik olmoshini ishlatmaslik bilan bartaraf qilinadi. Shunga o‘xshash hodisa men o‘zim kabi birinchi a'zosi kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan ta'kidlovchili birikmada ham voqe bo‘ladi: sen o‘zing  o‘zing, biz hammamiz  hammamiz kabi. Bu yerda ham birikmaga teng holat yo‘qoladi. Izohlovchili birikmada ham izohlovchini ishlatmaslik mumkin: shoir Mirtemir-  Mirtemir-, Ravshan oshpaz-  Ravshan- kabi. Birikmalarning boshqa turlarida ikki a'zoli holat saqlanadi. 30- §. Birikmalar tarkibiga ko‘ra yig‘iq yoki yoyiq bo‘ladi. Bir tobe va bir hokim a'zodan iborat bo‘lsa, yig‘iq birikma deyiladi: kenja o‘g‘il-, choynakning qopqog‘i- kabi. Amaliyotda birikmaning tobe a'zosi ko‘pincha leksemashakl bilan emas, balki birikmashakl bilan ifodalanadi: [(qarg‘ashoyi X ko‘ylak)li] X xotin-, [(anhor X bo‘yi-)dagi] X shiypon- kabi. Bunday birikmaning tobe a'zosi rang-barang va murakkab tarkiblarda tuziladi; ularning qismlari orasidagi sintaktik bog‘lanishlarni ko‘rsatish uchun qavs turlari yetishmaydi, qo‘shimcha belgilardan foydalanish

$zarur bo‘ladi; qavs va belgilar kichikdan kattaga tomon quyidagicha ishlatiladi: ( ), [ ], { }, < >, « »,   , \ \, || || . Birikmaning hokim a'zosi ham birikma bilan ifodalanishi mumkin: [( uzun ) X ( g‘ishtin yo‘lka -)]- , [( ulardagi ) X ( yangi X jihozlar- )]- , [( uyning ) X ( singan derazasi- )]- kabi. Birikmaning tobe a'zosi birikmashakl bilan, hokim a'zosi birikma bilan ifodalanishi mumkin: [( to‘sday X tim qora ) X ( qalin X soch- )]-, [( chap X tomondagi ) X ( qator X uy-ayvonlar- )]- kabi. Mana bu misolda birikmashakl bilan birikma o‘zaro bog‘lanib, leksema bilan ifodalangan hokim a'zoga bir butun holda qaratuvchi sifatida tobelangan: {[( Qorasuv X sohili ) dagi X ( azim X tollar )] X [ orqasi- ]}- . Quyidagi misollarda birikmashakl bilan ifodalangan a'zo leksemashakl bilan ifodalangan a'zoga tobelangan, shundan keyin bir butun holda sifatlovchi vazifasida kelgan: <{[( xontaxta X atrofi ) ga X ( to‘shal ] gan } X { ko‘rpachalar- ]}> , {[( Rahim X bobo ) X ( chorbog‘i ) ning ] X [ daragi- ]}- , {[( ko‘chadan X o‘t)ayotgan X ( yo‘lovchi )] ning X [ yurishi- ]}- . Mana bu misolda qaratuvchi birikmashakl bilan ifodalangan; qaralmish tarkibi murakkab bo‘lib, bir tekis sifatlovchili birikmasining shivirlashi- leksemasiga tabelanishi bilan tuzilgan; ana shunday murakkab tarkibli birikmaga qaratuvchi vazifasidagi birikma bog‘langan: {[( jimjima ) X ( mavjlar )] ning X [( bir X tekis ) X shivirlashi- ]}- . Birikma leksemaga yoki birikmaga tobelanib, biror sintaktik bo‘lak vazifasida kelganida birikmaning hokim a'zosi bo‘lib kelgan leksemaning turkumiga, tabiatiga bog‘liq holda ma'lum bir grammatik shakl qo‘shiladi. Bunday grammatik shakl birikmaning hokim a'zosiga qo‘shib yozilsa ham, asli birikmaga bir butun holda taalluqli bo‘ladi; shunga ko‘ra bunday grammatik shakl ko‘rsatkichi qavslardan chiqarib yoziladi: (qarg‘ashoyi X ko‘ylak)li X xotin- Birikmaga bir butun holda qo‘shiladigan bunday grammatik shaklga yaxlitlovchi grammatik shakl deyiladi. Yuqoridagi misolda bunday yaxlitlovchi grammatik shakl bo‘lib -li atributiv (sifatlovchilik) shakl yasovchisi kelgan. 31- §. Ikki va undan ortiq tobe a'zo birikmaning hokim a'zosiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lansa, yoyiq birikma deyiladi: [( quyuq ) X ( payvasta ) X ( qoshlar- )]- , [( serdaraxt ) X ( keng ) X ( hovli- )]- kabi. Bunday birikma tarkibidagi tobe a'zolar hokim a'zoga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘langani sababli ularning o‘rnini almashtirish mumkin: [( payvasta ) X ( quyuq ) X ( qoshlar- )]- kabi.$

Birikmalar тizimi

20.09.2019

0

200.5 KB

Похожие