logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Gap shakllar тizimi

Gap shakllar тizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163 KB
Скачать
Gap shakllar т izimi Reja: 1. E g a 2. K e s i m 3. Kesimning ega bilan muvofiqlashuvi 4. Gapshaklni yuzaga keltiradigan asosiy omillar 5. Gapshaklning keyin yuzaga kelgan qoliplari 6. Ega a'zosi ishlatilmagan gapshakl 7. Ega a'zosi ishlatilmaydigan gapshakl qolipi 8. Gapshakl deb taqdim qilinadigan ayrim hodisalar haqida 1- §. G a p – eng muhim til birligi, chunki tilning asosiy vazifasiga – fikr bildirishga gap bilan erishiladi. Gap ham boshqa sintaktik birliklar qatori supersegment lisoniy birlik: miyaning til xotirasi markazida gapning qoliplari mavjud. Gapning bosh qolipi ikki a'zodan, aniqrog‘i – ikki sintaktik bo‘lakdan iborat bo‘ladi; bu sintaktik bo‘laklar uchun qurilish ashyosi bo‘lib birinchi navbatda leksemashakl xizmat qiladi. Demak, til qurilishi birliklari orasidagi ierarxiya bu yerda leksemashakl bilan gap orasida mavjud. Ikki a'zoli gap leksemashakl bilan leksemashakl orasidagi sintaktik aloqa-ga asoslanadi; birikma esa bundan farqli holda leksemashakl bilan leksema orasidagi sintaktik aloqaga asoslanadi; gapning har ikki a'zosi tugal gramma-tik shakllangan bo‘ladi; shunga ko‘ra bunday birlikni g a p deb emas, g a p- sh a k l deb nomlash aniqroq: Havo isiy boshladi. Qozon qaynab turibdi. Gapning fikr predmetini anglatadigan bo‘lagi ega, ana shu fikr predmetining ma'lum bir belgisini anglatadigan bo‘lagi kesim deyiladi. Shunga ko‘ra ega avvalo ot leksema bilan, boshqa turkum leksemalarining ot tur, otlashib kelgan ko‘rinishi bilan ifodalanadi. Ega bosh kelishikda bo‘ladi; turlovchidan oldin o‘rni bilan sonlovchi, nisbatlovchi ham qatnashadi; Mehmonlar kelishdi. Ukam kelmadi. Men albatta boraman. Kesim odatda tuslovchili leksemashakl bilan ifodalanadi; kesim egaga tuslovchi orqali bog‘lanadi; qaysi shaxs (son, modal) ma'nosini ifodalaydigan tuslovchining tanlab qo‘shilishini odatda ega vazifasidagi leksema, uning tarkibidagi ayrim grammatik ko‘rsatkichlar belgilaydi. Т uslovchi ega vazifasidagi leksemashakl talabiga ko‘ra tanlab qo‘shilishi sababli kesim egaga tobe deyiladi. Kesim tarkibidagi bo‘lishli bo‘lishsizlik, mayl, zamon ko‘rsatkichlarining egaga aloqasi yo‘q: obyektiv voqelikka qarab tanlab qo‘shiladi. Gap bo‘lish uchun zarur shaxs (son) ko‘rsatkichi, shuningdek bo‘lishli- bo‘lishsizlik, mayl, zamon ko‘rsatkichlari kesim tarkibida joy olgani tufayli bu bo‘lak gapning grammatik markazi deyiladi. Xullas, gapshaklning bosh qolipi "leksemashakl X leksemashakl" tarkibli bo‘lib, har ikki leksemashakl gap bo‘lagi mavqeiga ega; birinchi leksemashakl fikr predmetini bildiradi, hokim bo‘lak hisoblanadi; ikkinchi leksemashakl esa fikr predmetining belgisini bildiradi, tobe bo‘lak hisoblanadi; gapshaklning hokim bo‘lagi ega, tobe bo‘lagi kesim deyiladi; bularning muvofiqlashuv aloqasi bilan sintaktik bog‘lanishi gapshaklni yuzaga keltiradi. Gapshakl lisoniy birlik sifatida asli qolipdan iborat, shunga ko‘ra supersegment birlik deyiladi. Gapshakl qolipi aniq leksemashakl bilan to‘ldirilganidan keyin segment birlikka aylanadi, ma'lum bir fikrni ifodalashga xizmat qiladi. Miyaning til xotirasi markazida gapshaklni tuzish qoliplari va ularni lisoniy birliklar bilan to‘ldirish qoidalari mujassamlashgan. Ana shu qoliplarning lisoniy birliklar bilan to‘ldirilgan holatiga nutq birligi (nutqiy birlik) deyiladi, j u m l a deb ataladi. E g a 2- §. Eganing hal etuvchi grammatik belgisi – bosh kelishik. Bu kelishikning affiksal ko‘rsatkichi yo‘q, shunga ko‘ra nol ko‘rsatkichli morfema deyiladi va  II tarzida yozib ko‘rsatiladi. Ega asosan ot leksema bilan ifodalanadi, shunga ko‘ra bosh kelishikdan oldin predmetning miqdorini ifodalaydigan sonlovchi qo‘shiladi (zarur o‘rinda nisbatlovchi ham qo‘shiladi): Kun +  I +  II || Kun + lar +  II soviy boshladi. Тaklif  lar  imiz +  II inobatga olindi kabi. Ega ot turkumidan boshqa turkum leksemalarining ot turi bilan, otlashib kelgan holati bilan ifodalanganida ham yuqoridagi grammatik ko‘rsatikichlar qo‘shiladi ("Leksemashakllar tizimi" bo‘limiga qarang). Eganing yuqoridagicha ifodalanishida shaxs ma'nosi odatda leksemadan anglashiladi, son ma'nosi esa morfema bilan ifodalanadi. Ega hamma kabi jamlik anglatadigan leksema, jamlovchi son, fe'lning otdosh shakli bilan, o‘z ta'kid birligi bilan ifodalanganida grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida ishlatiladi. Ega hamma kabi jamlik anglatadigan leksema bilan, sanoq son va jamlovchi son bilan ifodalanganida nisbatlovchilarning faqat ko‘plik affikslari qo‘shiladi; o‘z ta'kid birligiga esa nisbatlovchilarning birlik va ko‘plik affiks-lari qo‘shilaveradi. Eganing kishilik olmoshi bilan ifodalanishi alohida ajralib turadi: uch shaxs- son ma'nosi kishilik olmoshi bilan ifodalanadi; demak, kesimning uch shaxsda tuslanishi asli ega kishilik olmoshi bilan ifodalanganida namoyon bo‘ladi; boshqa hollarda kesimga faqat III shaxs tuslovchisi qo‘shiladi (Kishilik olmoshlari bilan shaxs, son, modal ma'nolarining ifodalanishi "Leksemashakllar tizimi" bo‘limida bayon qilindi). K e s i m 3- §. Kesim asosan fe'lning tuslovchili shakli bilan ifodalanadi ( Т uslovchilar paradigmasi "Morfemalar tizimi" qismida tasvirlandi). Kesimning kelganman kabi leksemashakl bilan ifodalanishi ayrim adabiyotlarda ot kesim deyiladi. Asli bunday leksemashakl tarkibida tuslovchidan oldin qatnashadigan - gan affiksi – sifatdosh yasovchisi emas, balki zamon yasovchisi; shunga ko‘ra bunday ifodalanish fe'lning tuslovchili shakllari qatoriga kiradi. Fe'l leksemashakl bilan ifodalangan kesim tuslovchi qatnashmagan holda ham shakllanadi. Bunday kesim odatda - b ravishdoshi shaklida bo‘lib: 1) uyushiq qator tarkibidagi ayrim a'zoda voqe bo‘ladi: suv sepib, supurib qo‘ydi kabi; 2) qo‘shma gapshakl tarkibidagi ergash gapshakl qismining kesimida voqe bo‘ladi: Kuz kelib, yaproqlar sarg‘aya boshladi kabi. Fe'ldan boshqa turkum leksemasi odatda tuslovchi qo‘shilib kesim vazifasida keladi: Sog‘lomman, O‘qituvchi +  I +  II + siz kabi. Bunday kesimda tuslovchi edi o‘tgan zamon shaklini yasovchi affiksoiddan keyin, ekan, emish, emas modal ma'no ifodalovchi affiksoidlardan keyin ham qo‘shiladi: Go‘zal eding. Go‘zal ekansan. Go‘zal emishman. Go‘zal emasman kabi. Boshqa hollarda mayl, zamon yasovchilari bevosita bu tur leksemashakllarga qo‘shilmaydi, vositachi sifatida bo‘l- yordamchisi ishlatiladi; ana shunday vositachi bo‘lib kelgan bo‘l- yordamchisi bog‘lama deyiladi: O‘qituv-chi +  I +  II bo‘l + sa + m, O‘qituvchi +  I +  II bo‘l + di + m, O‘qituvchi +  I +  II bo‘l + a + man kabi. Kesimning ega bilan muvofiqlashuvi 4- §. Ega bilan kesimda shaxs, son, modal ma'nolarning ifodalanishi va o‘zaro munosabati quyidagicha ( Т asvirni yana da murakkablashtirmaslik uchun kesim tarkibidagi bo‘lishli bo‘lishsizlik ko‘rsatkichi ta'kidlanmadi): I. Shaxsda va sonda muvofiqlashuv yuzaga keladi, modallik ifodalanmaydi: 1. Men +  II kel + ay(in), Biz 1 +  II kel + aylik 1; Sen +  II kel +  V || kel + gin, Siz 1 +  II kel + ingiz 1; 2a. Men +  II keldi + m, Biz 1 +  II keldi + k 1 || keldi + miz 1; Sen +  II keldi + ng, Siz 1 +  II keldi + ngiz 1; 2b. Men +  II kelsa + m, Biz 1 +  II kelsa + k 1; Sen +  II kelsa + ng, Siz 1 +  II kelsa + ingiz 1 [kerak], [bo‘ladi]; 3a. Men +  II kela + man, Biz 1 +  II kela + miz 1; Sen +  II kela + san, Siz 1 +  II kela + siz 1; 3b. Men +  II kelgan + man, Biz 1 +  II kelgan + miz 1; Sen +  II kelgan + san, Siz 1 +  II kelgan + siz 1; 3v. Men +  II o‘qituvchi +  I +  II + man, Biz 1 +  II o‘qituvchi +  I +  II + miz 1; Sen +  II o‘qituvchi +  I +  II + san, Siz 1 +  II o‘qituvchi +  I +  II + siz 1; 4a. Men +  II kelgan + im yo‘q, Biz 1 +  II kelgan + imiz 1 yo‘q; Sen +  II kelgan + ing yo‘q, Siz 1 +  II kelgan + ingiz 1 yo‘q; 4b. Men +  II kelish + im kerak, mumkin; Biz 1 +  II kelish + imiz 1 kerak, mumkin; Sen +  II kelish + ing kerak, mumkin; Siz 1 +  II kelish + ingiz 1 kerak, mumkin. II. Shaxsda, sonda, modallikda muvofiqlashuv voqe bo‘ladi: 1.  Kamtarlik  yoki  g‘ururlanish  ifodalanadi: 1) Biz 2 +  II kel + aylik 2; 2a Бiz 2 кеldi + к 2 || keldi + miz 2; 2b) Biz 2 +  II kelsa + k 2; 3a) Biz 2 +  II kela + miz 2; 3b) Biz 2 +  II kelgan + miz 2; 3v) Biz 2 +  II o‘qituvchi +  I +  II + miz 2; 4a) Biz 2 +  II kelgan + imiz 2 yo‘q; 4b) Biz 2 +  II kelish + imiz 2 kerak. 2.  Sizlash  ifodalanadi: 1) Siz 2 +  II + kel + ing || kel + ingiz 2; 2a) Siz 2 +  II keldi + ngiz 2; 2b) Siz 2 +  II kelsa + ngiz 2; 3a) Siz 2 +  II kela + siz 2; 3b) Siz 2 +  II kelgan + siz 2; 3v) Siz 2 +  II o‘qituvchi +  I +  II  siz 2; 4a) Siz 2 +  II kelgan + ingiz 2 yo‘q; 4b) Siz 2 +  II kelish + ingiz 2 kerak. III. Shaxsda, sonda muvofiqlashuv, modallikda moslashuv voqe bo‘ladi. Bunda ega tarkibidagi - lar II hurmat shakli bilan moslashuv kesim tarkibidagi: 1. - lar 2 affiksi yordamida amalga oshiriladi: 1) Opa +  I + m + lar II +  II kel + sin + lar 2; 2a) Opa +  I + m + lar II +  II keldi +  VI + lar 2; 2b) Opa +  I + m + lar II +  II kelsa +  VI + lar 2; 3a) Opa +  I + m + lar II +  II kela + di + lar 2; 3b) Opa +  I + m + lar II +  II kelgan +  VI + lar 2; 3v) Opa +  I + m + lar II +  II o‘qituvchi +  I +  II +  VI + lar 2; 4a) Opa +  I + m + lar II +  II kelgan + lari yo‘q 2; 4b) Opa +  I + m + lar II +  II kelish + lari kerak 2. 2. - sh 2 affiksi yordamida amalga oshiriladi: 1) Opa +  I + m + lar II +  II kel + ish 2 + sin; 2a) Opa +  I + m + lar II +  II kel + ish 2 + di +  VI; 2b) Opa +  I + m + lar II +  II kel + ish 2 + sa +  VI; 3a) Opa +  I + m + lar II +  II kel + ish 2 + a + di; 3b) Opa +  I + m + lar II +  II kel + ish 2 + gan +  VI; 4) Opa +  I + m + lar II +  II kel + ish 2 + gan + i yo‘q. IV. Shaxsda, sonda muvofiqlashuv voqe bo‘ladi, modallik (  sizlash  ) faqat kesimda ifodalanadi: 1. - lar 2 affiksi yordamida ifodalanadi: 1) Opa +  I + m +  II kel + sin + lar 2; 2a) Opa +  I + m +  II keldi +  VI + lar 2; 2b) Opa +  I + m +  II kelsa +  VI + lar 2; 3a) Opa +  I + m +  II kela + di + lar 2; 3b) Opa +  I + m +  II o‘qituvchi +  I +  II +  VI + lar 2; 4a) Opa +  I + m +  II kelgan + lar 2 + i yo‘q; 4b) Opa +  I + m +  II kelish +lar 2 + i kerak; 2. - sh 2 affiksi yordamida ifodalanadi: 1) Opa +  I + m +  II kel + ish 2 + sin; 2a) Opa +  I + m +  II kel + ish 2 + di +  VI; 2b) Opa +  I + m +  II kel + ish 2 + sa +  VI; 3a) Opa +  I + m +  II kel + ish + 2 + a + di; 3b) Opa +  I + m +  II kel + ish 2 + gan +  VII; 4) Opa +  I + m +  II kel + ish 2 + gan + i yo‘q. V. Shaxsda, modallikda (  senlash  da) muvofiqlashuv yuz beradi, sonda moslashuv yo‘qoladi (ko‘plik faqat egada ifodalanadi): 1) Sen + lar I +  II kel +  V || kel + gin; 2a) Sen + lar I +  II keldi + ng; 2b) Sen + lar I +  II kelsa + ng; 3a) Sen + lar I +  II kela + san; 3b) Sen + lar I +  II kelgan + san; 3v) Sen + lar I +  II o‘qituvchi +  I +  II + san; 4a) Sen + lar I +  II kelgan + ing yo‘q; 4b) Sen + lar I +  II kelish + ing kerak. VI. Shaxsda muvofiqlashuv, sonda va modallikda moslashuv voqe bo‘ladi: A. II shaxsning ko‘pligida kesim tarkibidagi - lar 2 affiksi: 1.  sizlash  ma'nosini ifodalashga xizmat qiladi: 1) Siz + lar I +  II kel + ingiz 1 + lar 2; 2a) Siz + lar I +  II keldi + ngiz 1 + lar 2; 2b) Siz + lar I +  II kelsa + ngiz 1 + lar 2; 3a) Siz + lar I +  II kela + siz 1 + lar 2; 3b) Siz + lar I +  II kelgan + siz 1 + lar 2; 3v) Siz + lar I +  II o‘qituvchi +  I +  II + siz 1 + lar 2; 4a) Siz + lar I +  II kelgan + lar 2 + ingiz 1 yo‘q; 4b) Siz + lar I +  II kelish + lar 2 + ingiz 1 kerak; 2.  senlash  ma'nosini ifodalashga xizmat qiladi: 1) Sen + lar I +  II kel + ing + lar 2 || kel + lar 2 + ing; 2a) Sen + lar I +  II keldi + ng + lar 2 || keldi + lar 2 + ing; 2b) Sen + lar I +  II kelsa + ng + lar 2 || kelsa + lar 2 + ing; 3a) Sen + lar I +  II kela+ san + lar 2; 3b) Sen + lar I +  II kelgan + san + lar 2; 3v) Sen + lar I +  II o‘qituvchi +  I +  II + san + lar 2; 4a) Sen + lar I +  II kelgan + lar 2 + ing yo‘q; 4b) Sen + lar I +  II kelish + lar 2 + ing kerak. B. III shaxsning birligida  sizlash  ma'nosini kesim tarkibida: 1. - lar 2 affiksi ifodalaydi: 1) Ular 2 +  II kel + sin + lar 2; 2a) Ular 2 +  II keldi +  VI + lar 2; 2b) Ular 2 +  II kelsa +  VI + lar 2; 3a) Ular 2 +  II kela + di + lar 2; 3b) Ular 2 +  II kelgan +  VII + lar 2; 4a) Ular 2 +  II kelgan + lar 2 + i yo‘q; 4b) Ular 2 +  II kelish + lar 2 + i kerak; 2. - sh 2 affiksi ifodalaydi: 1) Ular 2 +  II kel + ish 2 + sin; 2a) Ular 2 +  II kel + ish 2 + di +  VI; 2b) Ular 2 +  II kel + ish 2 + sa +  VI; 3a) Ular 2 +  II kel + ish 2 + a + di; 3b) Ular 2 +  II kel + ish 2 + gan +  VII; 4) Ular 2 +  II kel + ish 2 + gan + i yo‘q. VII. Shaxsda muvofiqlashuv, sonda moslashuv yuzaga keladi, modallik ifodalanmaydi: 1) Bizlar +  II kel + aylik; Sizlar +  II kel + ingiz 1; 2a) Bizlar +  II keldi + k || keldi + miz 1; Sizlar +  II keldi + ngiz 1; 2b) Bizlar +  II kelsa + k || kelsa + miz 1; Sizlar +  II kelsa + ngiz 1; 3a) Bizlar +  II kela + miz 1; Sizlar +  II kela + siz 1; 3b) Bizlar +  II kelgan + miz 1; Sizlar +  II kelgan + siz 1; 3v) Bizlar +  II o‘qituvchi +  I +  II + miz 1; Sizlar +  II o‘qituvchi +  I +  II + siz 1; 4a) Bizlar +  II kelgan + imiz 1 yo‘q; Sizlar +  II kelgan + ingiz 1 yo‘q; 4b) Bizlar +  II kelish + imiz 1 kerak; Sizlar +  II kelish + ingiz 1 kerak. VIII. Shaxsda muvofiqlashuv yuz beradi, kesim son jihatdan betaraf bo‘ladi, modallik ifodanmaydi: 1) U +  I +  II kel + sin; Ular I +  II kel + sin; Hamma +  I +  II kel+sin; 2a) U +  I +  II keldi +  VI; Ular 1 +  II keldi +  VI; Hamma +  I +  II keldi +  VI; 2b) U +  I +  II kelsa +  VI; Ular 1 +  II kelsa +  VI; Hamma +  I +  II kelsa +  VI; 3a) U +  I +  II kela + di +  VI; Ular 1 +  II kela + di +  VI; Hamma +  I +  II kela + di +  VI; 3b) U +  I +  II kelgan +  VII; Ular 1 +  I +  II kelgan +  VII; Hamma +  I +  II kelgan +  VII; 3d) U +  I +  II o‘qituvchi +  I +  II +  VII; Ular 1 +  II o‘qituv-chi +  I +  II +  VII; Hamma +  I +  II o‘qituvchi +  I +  II +  VII; 4a) U +  I +  II kelgan + i yo‘q; Ular 1 +  II kelgan + i yo‘q; Hamma +  I +  II kelgan + i yo‘q; 4b) U +  I +  II kelish + i kerak; Ular 1 +  II kelish + i kerak; Hamma +  I +  II kelish + i kerak. IX. Shaxsda, sonda (agar ifodalansa, modallikda) moslashuv voqe bo‘ladi. Bunday holat ega vazifasida nisbatlovchi olgan o‘z ta'kid birligi, hamma kabi jamlik ma'nosini anglatadigan leksema, shuningdek sanoq son va jamlovchi son kelganida yuz beradi; shunda ega tarkibidagi nisbatlovchiga kesim tarkibidagi tuslovchi moslashadi. Ko‘rinadiki, mutanosiblik ega va kesim tarkibidagi grammatik ko‘rsatkichlar orasida yuz beradi, shunga ko‘ra moslashuv voqe bo‘ladi. Ega tarkibida nisbatlovchilar paradigmasining, kesim tarkibida tuslovchilar paradigmasining – boshqa-boshqa grammatik paradigmalarning vakili qatnashuvidan qat'i nazar, ular ayni bir grammatik ma'nolarni ifodalaydi. 1. Ega vazifasida o‘z ta'kid birligi kelgan gapshakllarga ayrim misollar: 1) O‘z +  I + im +  II kel + ay(in); O‘z +  I + imiz +  II kel + aylik; 2) O‘z +  I + ing +  II keldi + ng; O‘z +  I + ingiz +  II keldi + ngiz; 3) O‘z +  I + im +  II kelgan + man; O‘z +  I + imiz +  II kelgan + miz; 4) O‘z +  I + ing +  II kelish + ing kerak; O‘z +  I + ingiz +  II kelish + ingiz kerak kabi. Yuqoridagi tur gapshakllarda III shaxs tuslovchisi son jihatdan betaraf ekanini nazardan soqit qilsak, boshqa grammatik shakllarda moslashuv amalga oshadi. 2. Ega hamma kabi jamlik ma'nosini anglatadigan leksemalar bilan, shuningdek sanoq son va jamlovchi son bilan ifodalanganida bunday egaga ko‘plik nisbatlovchilari qo‘shiladi; shularga monand ravishda kesimga ko‘plik tuslovchilari qo‘shiladi: Hamma +  I + miz +  II kel + aylik; Ikkala +  I + ngiz +  II keldi + ngiz, Uchov +  I + imiz +  II kechikdi + k kabi. Yuqorida tasvirlangan har ikki qurilmada asli ega men o‘zim kabi ta'kidlovchili birikma bilan ifodalanadi. Nutqda ko‘pincha kishilik olmoshi ishlatilmaydi, ta'kidlovchining o‘zi ega vazifasida keladi: Men o‘zim keldim.  O‘zim keldim kabi. X. Kesim egaga sonda moslashadi, shaxsda betaraf bo‘ladi, modallik ifodalanmaydi: O‘qituvchi +  I +  II men +  II + man, O‘qituvchi + lar +  II biz +  II + miz; O‘qituvchi +  I +  II sen +  II + san, O‘qituvchi + lar +  II siz +  II + siz; O‘qituvchi +  I +  II u +  I +  II +  VII, O‘qituvchi + lar +  II ular +  II +  VII. Bu tur gapshaklda kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan kesimda shaxs ma'nosi ikki marta – asos va morfemadan anglashilishiga qaramay bu jihatdan ega bilan muvofiqlashmaydi. Yuqoridagi tasvirga ko‘ra: 1. Т o‘qqizinchi tur gapshaklda eganing ifoda materiali sababli ega tarkibidagi nisbatlovchi bilan kesim tarkibidagi tuslovchi shaxsda, sonda, modal ma'noda moslashadi. 2. O‘ninchi tur gapshaklda ega va kesimning ifoda materiali sababli kesim egaga sonda moslashadi, shaxsda betaraf bo‘ladi, modallik ifodalanmaydi. 3. Qolgan sakkiz tur gapshaklda kesim tarkibidagi tuslovchi ifodalaydigan shaxs ma'nosi ega vazifasidagi leksemashaklning asosidan anglashiladigan shaxs ma'nosiga muvofiqlashadi. 4. Bu sakkiz tur gapshakldan to‘rttasida (I, II, III, IV) sonda muvofiqlashuv yuzaga keladi, ikki turida (VI, VII) sonda moslashuv yuz beradi, bir turida (V) sonda moslashuv yo‘qoladi, bir turida (VIII) kesim son jihatidan betaraf bo‘ladi. 5. Modallik bu sakkiz tur gapshaklning uchtasida (I, VII, VIII) ifodalanmaydi; qolgan besh turning ikkitasida (II, V) modallikda muvofiqlashuv, ikkitasida (III, VI) moslashuv voqe bo‘ladi, bittasida (IV) modallik faqat kesimda ifodalanadi. 6. Ayni vaqtda ham shaxsda, ham sonda muvofiqlashuv to‘rt tur gapshaklda (I, II, III, IV) yuzaga keladi, bir tur gapshaklda (V) muvofiqlashuv shaxs va modallikda, yana bir tur gapshaklda (II) uch jihatdan – shaxs, son, modallikda ro‘y beradi. 7. Xullas, shaxs, son, modal ma'nolarda muvofiqlashuv o‘n tur gapshakl-dan sakkiz turida o‘z aksini topadi. Ega bilan kesim orasidagi sintaktik aloqani moslashuv emas, muvofiqlashuv deb belgilashda avvalo ana shu sakkiz tur gapshakl nazarda tutiladi. 8. Muvofiqlashuv, moslashuv qay darajada qatnashuvidan qat'i nazar, yuqorida tasvirlangan o‘n tur gapshaklni birlashtirib turadigan hodisa – ega tarkibidagi bosh kelishik, kesim tarkibidagi zamon, mayl shakllari. Bosh kelishik gapshakl a'zolarini bog‘lashda qatnashadi-yu, lekin ega bilan kesimning muvofiqlashuvida ishtirok etmaydi. Kesim tarkibidagi zamon, mayl paradigmalarining ko‘rsatkichi ham ega bilan kesimning mutanosibligida qatnashmaydi. Ana shu keyingi holatlar ega bilan kesimning sintaktik bog‘lanishi moslashuv emas, balki muvofiqlashuv ekanini qat'iy tasdiqlaydi. Gapshaklni yuzaga keltiradigan asosiy omillar 5- §. Kesimning, asli gapning grammatik shakllanishini ta'minlaydigan grammatik kategoriyalar deb tasdiq-inkor (aniqrog‘i - bo‘lishli-bo‘lishsizlik), mayl, zamon, shaxs-son (tuslash) kategoriyalarining ko‘rsatkichlari ta'kidlanadi (Bu grammatik kategoriyalarning har biri o‘z o‘rnida bayon qilindi). Yuqoridagi to‘rt grammatik kategoriyani kesimlik kategoriyasi nomi bilan bir grammatik kategoriyaga birlashtirish, bu to‘rt grammatik kategoriya kesimlik kategoriyasi ichki tomonining yaxlitligidan iborat deyish o‘zbek tili grammatik qurilishi tabiatiga zid. Agglutinativ tur til ekaniga ko‘ra o‘zbek tilida yuqoridagi to‘rt grammatik kategoriyaning har biri o‘z paradigmasiga ega; leksemashakl tarkibida bu paradigmalar ko‘rsatkichlarining o‘ziga xos aranjirovkasi (joy olish tartibi va o‘rni) bor; har bir grammatik kategoriya morfemasi o‘z mohiyatini, mustaqilligini saqlab qo‘shiladi, birining ma'nosini boshqasi ifodalamaydi. Bu grammatik kategoriyalardan birortasining affiksal morfemasi qatnashmasa, uning ma'nosini boshqa morfema o‘z ustiga oladi, natijada fuzion qo‘shimcha voqe bo‘ladi deyish ushbu to‘rt grammatik kategoriya paradigmasidagi nol ko‘rsatkichli morfema bilan hisoblashmaslik oqibatida kelib chiqqan. Masalan, borsa leksemashakli tarkibidagi - sa affiksi o‘z ma'nosidan (mayl ma'nosidan) tashqari bo‘lishlilik, hozirgi zamon, III shaxs birligi ma'nolarini ifodalashni ham o‘z ustiga oladi, borsang leksemashakli tarkibida - ng tuslovchisi qatnashgani tufayli -sa affiksi shaxs-son ma'nosini ifodalamaydi deyish – o‘ta yuzaki fikrlash mahsuli. Ayni vaqtda ikki ma'noni – shaxs va son ma'nosini ifodalash (fuziya) tuslovchilarda mavjud; bu yerdagi fuziya azaliy emas, balki shaxs ma'nosini ifodalovchi va son ma'nosini ifodalovchi morfemalarning bir grammatik kategoriya ko‘rsatkichi sifatida birlashgani natijasida yuzaga kelgan. Ko‘rinadiki, ba'zi adabiyotlarda ta'kidlanganidek bir grammatik kategoriyaga – kesimlik kategoriyasiga yaxlitlanadigan grammatik kategoriya yo‘q; bu to‘rt grammatik kategoriyaning har biri leksemashakl tarkibida ayrim-ayrim o‘rin oladi. Bu grammatik kategoriyalarni alohida-alohida baholash lozim. Avvalo, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi keng qamrovli bo‘lib, fe'l leksemalarning tuslanishli shakliga ham, boshqa turkumlarga monand shakllariga ham mansub: O‘qigan o‘zar, o‘qimagan to‘zar; ko‘rib-ko‘rmay; kirish- kirmasligini kabi. Ko‘rinadiki, bo‘lishli-bo‘lishsizlikni kesimlik kategoriyasi deyish – tor; boshqa holatlar qatori kesimning shakllanishida ham qatnashadigan grammatik kategoriya deyish to‘g‘riroq. Xuddi shuningdek zamon kategoriyasini ham kesimlik bilan chegaralash mumkin emas; chunki zamon kategoriyasi fe'lning sifatdosh, ravishdosh shakllariga ham mansub: o‘qigan – o‘qiydigan – o‘qiyotgan, o‘qigach, o‘qiguncha kabi. Demak, zamonni kesimlik kategoriyasi deyish – tor; boshqa holatlar qatori kesimning shakllanishida ham qatnashadigan kategoriya deyish to‘g‘riroq. Zamonni tuslanishli fe'l kesimlarning barchasiga xos deyish ham to‘g‘ri emas: buyruq maylidagi leksemashakl tarkibida zamon paradigmasining ko‘rsatkichi qatnashmaydi, demak, grammatik zamon haqida gapirib bo‘lmaydi. Mayl kategoriyasi haqiqatda fe'lning tuslanishli leksemashakllariga xos, lekin barchasiga mansub emas: aniqlik mayli deb yuritiladigan fe'l leksemashakllarda mayl ma'nosi ifodalanmaydi. Demak, maylni kesimlik kategoriyasi deyish – keng; kesimning ayrim ifoda turlarida qatnashadigan grammatik kategoriya deyish to‘g‘riroq. Ko‘rinadiki, yuqorida tilga olingan uch grammatik kategoriya gapshakl qolipida, kesim tarkibida turlicha qatnashadi, demak, universal (umumiy) emas. Bu uch grammatik kategoriyaning ko‘rsatkichi kesim tarkibiga obyektiv voqelikni aks ettirish talabi bilan qo‘shiladi. Bevosita gapshaklning o‘zi tufayli qo‘shiladigan ko‘rsatkich – tuslovchi. Kesimlik kategoriyasi deb sanaladigan kategoriyalar orasida eng keng qamrovlisi – tuslash kategoriyasi. Haqiqatda, tuslovchi qo‘shilgan leksemashakl-gina mustaqil kesim vazifasida keladi, bunday leksemashakl yolg‘iz o‘zi gapshakl (jumla) bo‘lib kela oladi. Gapshaklning "ega X kesim" qolipida ham, boshqa qoliplarida ham tuslovchi qatnashadi. Odatda kesimlik kategoriyasi (kesimlik ko‘rsatkichlari) deb sanaladigan to‘rt grammatik kategoriyadan (grammatik paradigmadan) gapshakl a'zolari-ning o‘zaro sintaktik bog‘lanishi bilan belgilanadigan tuslash kategoriyasi (tuslash paradigmasi) kesim uchun universal grammatik kategoriya deb qara-lishi mumkin. Т o‘rt grammatik kategoriyaning o‘zbek tilida alohida-alohida ko‘rsatkich bilan ifodalanishi ulardan har birini ayrim-ayrim baholashga, ularni teng emas deb, har to‘rt grammatik kategoriyaning har bir leksemashakl tarkibida qatnashuvini majburiy emas deb qarashga imkon beradi. Т uslovchili leksemashaklning kesimga, gapshaklga aylanishida muhim omil – intonatsiya, aniqrog‘i – gaplik ohangi. Misol tarzida keltirilgan keldim, kelsam kabilar – potensial kesim, potensial gapshakl xolos. Bunday leksemashakl gaplik ohangi bilan talaffuz qilinsa gina gapshaklga aylanadi: Keldim. Kelsam. kabi. Xullas, gapshakl (jumla) yuzaga kelishi uchun tuslovchili leksemashakl gaplik ohangi bilan talaffuz qilinishi lozim. Gapshakl yuzaga kelishida bu ikki universal hodisadan (tuslovchi va gaplik ohangidan) tashqari bo‘lishli-bo‘lishsizlik, zamon, mayl ko‘rsatkichlari ham o‘z o‘rnida qatnashadi. Yuqorida aytilgan fikr-mulohazalardan kelib chiqib gapshaklning bosh qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: bosh kelishikdagi leksemashakl X tuslovchili leksemashakl sintaktik bo‘lak sintaktik bo‘lak hokim bo‘lak tobe bo‘lak e g a k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l Bo‘lishli-bo‘lishsizlik, mayl, zamon, tuslash paradigmalari ko‘rsatkich- larining qatnashuvi asosida bu umumiy gapshakl qolipi bir necha ko‘ri- nishda namoyon bo‘ladi: 1) leksema + [S] + bosh K X leksema + B + M  Т s i z +  II kel + ma + ng leksemashakl leksemashakl e g a k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l S i z k e l m a n g. 2) leksema + [S] + bosh K X leksema + B + Z + Т s e n +  II kel + ma + di + ng . . . . . . . . . . . . . . . . 3a) leksema + [S] + bosh K X leksema + B + Z + M  Т s e n +  II kel + ma +  VIII + sa + ng leksemashakl leksemashakl e g a k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l S e n k e l m a s a n g , . . 3b) leksema + [S] + bosh K X leksema + B + Z + M + Т s e n +  II kel + ma + gan bo‘l + sa + ng . . . . . . . . . . . . . . . . GAPSHAKLNING KEYIN YUZAGA KELGAN QOLIPLARI 6- §. Gapshaklning "ega X kesim" (E X K) qolipi asosida bir necha gapshakl qoliplari yuzaga kelgan; bular "E X K" qolipi tarkibidagi ega a'zoni gapshakl qolipi tarkibidan chiqarish orqali paydo bo‘lgan. Bunday qoliplar ega a'zo qatnashmasligi tufayli gapshaklning kesim a'zoli ("K") qolipi deyiladi. Kesim a'zoli gapshakl qoliplari quyidagicha yuzaga kelgan: 1) "E X K" qolipidagi kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan ega a'zoning gapshakl qolipidan chiqarilishi bilan; 2) "E X K" qolipidagi kesimni shaxssizlantirish orqali ega a'zoning gapshakl qolipidan chiqarilishi bilan. Har ikki tur gapshakl qolipida ega a'zo qatnashmaydi, gapshakl qurili-shining asosi kesimga teng bo‘ladi. Shunga ko‘ra bunday qoliplarni qurilish asosi kesimga teng gapshakllar deyish mumkin. Kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan ega a'zoning gapshakl qolipidan chiqarilishi bilan yuzaga kelgan kesim a'zoga teng gapshakllar 7- §. Qurilish asosi kesim a'zoga teng bunday gapshakllar ikki turli: 1) ega a'zosi ishlatilmagan gapshakl; 2) ega a'zosi ishlatilmaydigan gapshakl. Ega a'zosi ishlatilmagan gapshakl 8- §. Bunday gapshakl – "E X K" qolipi asosida "K" qolipining yuzaga kelishidagi boshlang‘ich bosqich. Kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan qaratuvchida bo‘lganidek, shunday olmosh bilan ifodalanadigan ega ham ishlatilmasligi mumkin; chunki bunday ega ifodalaydigan shaxs (son, modal) ma'nosini kesim tarkibidagi tuslovchi ham ifodalaydi, natijada pleonazm voqe bo‘ladi. Bu yerdagi ortiqchalik ham, xuddi qaratuvchili birikmada bo‘lgani kabi, kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan bo‘lakni ishlatmaslik orqali bartaraf qilinadi. Har ikki holatda tilning iqtisod qonuniga bir xil amal qilinadi: mening ukam  ukam; Men keldim.  Keldim. Ko‘rinadiki, gapshaklning bosh qolipi asli – ikki a'zoli; eganing ishlatilmasligi – ikkilamchi hodisa. Zarur o‘rinlarda kishilik olmoshi bilan ifodalanadigan ega gapshakl qurilishida albatta qatnashadi. Qaratuvchi ishlatilmasa, birikmaga teng holat yo‘qoladi, faqat leksemaga teng birlik qoladi, chunki qaralmish tarkibidagi nisbatlovchi leksemashaklni yuzaga keltirmaydi. Ega ishlatilmasa, gapshaklga teng holat saqlanadi, chunki kesim tarkibidagi tuslovchi leksemashaklni yuzaga keltiradi, sintaktik vazifani ta'minlaydi. Keldim kabi misollarni ega a'zosi ishlatilmagan gapshakl deb baholash to‘g‘ri: keldim avvalo tuslovchili fe'l leksemashakl, gapshakl bo‘lagi vazifasida kelib kesim mavqeini, ega bo‘lagi ishlatilmasa, gapshakl mavqeini oladi. Xullas, ega a'zosi ishlatilmagan gapshakl tarkibiga kishilik olmoshini ega mavqeida bemalol kiritib, "E X K" qolipini tiklash mumkin. Bu tur gapshaklning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, xuddi ikki a'zoli gapshaklda bo‘lganidek, ma'lum cheklanishlardan qat'i nazar, kesim a'zo bo‘lishli- bo‘lishsizlik, mayl, zamon, tuslash paradigmalarining deyarli barcha shakllarida ishlatiladi. Bunday gapshakllarda tuslovchi ifodalaydigan shaxs ma'nosi aniq bo‘ladi, shunga ko‘ra bunday gapshakl shaxsi aniq gap deb ham ataladi. Ayrim misollar: Juda sog‘inib ketdik (Sobir Abdulla). – Biz juda sog‘inib ketdik. Yediraman, kiydiraman .. (Saida Zunnunova). – Men yediraman, kiydiraman. Kerakli hujjat va qurollar bilan ta'min qilinasiz (Yashin). – Siz kerakli hujjat va qurollar bilan ta'min qilinasiz. Nimaga xafa bo‘lay? (Oybek). – Men nimaga xafa bo‘lay? Guvoh bo‘ling, shu mening bolam bo‘ldi! (G‘afur G‘ulom). – Sizlar guvoh bo‘ling, shu mening bolam bo‘ldi! Sabr qilsang, havo rang deraza ham bo‘ladi, .. (Abdulla Qahhor) – Sen sabr qilsang, havo rang de- raza ham bo‘ladi.. va b. Ega a'zosi ishlatilmagan gapshakl qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin (Ishlatilmagan ega o‘rta qavslarga olib yozildi): [leksema + S + bosh K] X leksema + B + M  Z + Т [ leksemashakl ] l e k s e m a sh a k l [ ega ] k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l [ M e n ] Juda sog‘inib ketdim. Ega a'zosi ishlatilmaydigan gapshakl qolipi 9- §. Bunday gapshakl qolipida kishilik olmoshi bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan ega qatnashmaydi; kesimi tarkibidagi tuslovchi ifodalaydigan shaxs ma'nosi aniq holatdan mavhum holatga tomon taraqqiy etgan bo‘ladi. Shaxs ma'nosining mavhum tasavvur qilinishi oqibatida kishilik olmoshi bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan egani tiklash yo‘li to‘siladi, natijada ega a'zosi ishlatilmaydigan gapshakl yuzaga keladi. Bunday gapshakllarning quyidagi ikki ma'no turi farqlanadi: 1) tuslovchisi ifodalaydigan shaxs ma'nosi noaniq gapshakl; 2) tuslovchisi ifodalaydigan shaxs ma'nosi umumlashgan gapshakl. 10- §. Т uslovchisi ifodalaydigan shaxs ma'nosi noaniq gapshakllarda kesim a'zo odatda III shaxsning ko‘plik shaklida bo‘ladi, lekin bajaruvchi aniq III shaxs bo‘lmaydi, balki qaysi shaxs ekani noaniq tasavvur qilinadi. Ko‘rinadiki, bajaruvchi shaxsning noaniq tasavvur qilinishi bu tur gapshakllarda kishini ifodalash uchun ishlatiladigan III shaxs tuslovchisining ko‘plik shakli asosida voqe bo‘lgan. Bunda ko‘plik: a) - lar affiksi bilan ifodalanadi: Qo‘yni ham, echkini ham o‘z oyog‘idan osadilar. kabi; b) - sh 2 affiksi bilan ifodalanadi: Nima gap bo‘ldi, akangni tanqid qilishdimi? (Abdulla Qahhor) kabi. Bu tur gapshakl qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: ____ leksema + B + M  Z + III shaxs ko‘plik tus- lovchisi (shaxs ma'nosi noaniq) l e k s e m a sh a k l k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l Тanqid qilishdimi? 11- §. Тuslovchisi ifodalaydigan shaxs ma'nosi umumlashgan gapshaklda kesim a'zo odatda II shaxs shaklida bo‘ladi, lekin fikr barchaga qaratiladi. Bunday gapshakllar asosan maqol, hikmatli, o‘gitli iboralarga to‘g‘ri keladi. Bunday gapshakllarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, uning kesimi hozirgi zamon shakllarida ishlatilmaydi: Т animaganni siylamas. Do‘sting uchun zahar yut. Ho‘kizning shoxiga ursang, tuyog‘i zirqiraydi kabi. Bu tur gapshakl qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: ____ leksema + B + M + Z (o‘tgan yoki kelasi zamon) + Т (II shaxs – umumlashgan) l e k s e m a sh a k l k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l [ Do‘sting uchun zahar ] yut. Shaxs ma'nosi noaniq va umumlashgan gapshakllar bir-biriga juda yaqin bo‘lib, ayrim hollarda farqlash ham qiyin. "E X K" qolipidagi kesimni shaxssizlantirib, egani gapshakl qurilishidan chiqarish bilan yuzaga kelgan gapshakllar 12- §. Qurilish asosi kesim a'zoga teng bunday gapshakllarda ega a'zo gapshakl tarkibidan grammatik omil asosida chiqariladi; bunda kesim a'zo tashqi ko‘rinishda III shaxs tuslovchisini olgan bo‘lsa ham, asli shaxs ma'nosi (bajaruvchi) ifodalanmaydi. Shaxssizlik ma'nosining ifodalanishiga quyidagi ikki usul bilan erishiladi: 1. O‘timsiz (yoki o‘timsizlashtirilgan) fe'l kesim tarkibiga - l  -n affiksini kiritish bilan erishiladi. Bunday gapshaklning kesim a'zosi bo‘lishli- bo‘lishsizlikning, maylning, zamonning deyarli barcha shakllarida ishlatiladi: Qo‘ylarning qirilib ketishiga yo‘l qo‘yilmasin. Astoydil harakat qilinsa, maqsadga albatta erishiladi. Samarqandga ertaga ketiladi. Jismoniy mashg‘ulotdan keyin dushda yuviniladi kabi. Bu gapshaklning qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: ____ o‘timsiz (o‘timsizlashtirilgan) fe'l leksema + l  n (shaxssizlik affiksi) + B + M + Z + III shaxs tuslovchisi l e k s e m a sh a k l k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l ... bor + il +  IV + a + di. ... yuvin + il +  IV + a + di. 2. Shaxssizlik ma'nosini ifodalaydigan analitik grammatik shakl bilan eri- shiladi. Bunday analitik grammatik shakl bir necha turli: 1) Analitik grammatik shaklning keyingi qismi bo‘l- yordamchisining bo‘ladi yoki bo‘lmaydi shaklida, ba'zan-gina bo‘ldi yoki bo‘lmadi shaklida ifodalanadi, mustaqil fe'lga qo‘shiladigan oldingi qismi ikki xil shakllanadi: a) - b ravishdosh shaklida bo‘ladi: Bu ko‘lning suvini ichib bo‘ladi || ichib bo‘lmaydi kabi; b) - sa ko‘rsatkichi shaklida bo‘ladi: Bu ko‘lning suvini ichsa bo‘ladi kabi. Bu gapshaklning qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: ____ fe'l leksema + b  sa + bo‘l + B + M + Z + III shaxs tuslovchisi l e k s e m a sh a k l k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l ... ichib bo‘lmaydi. ... ichsa bo‘ladi. 2) Analitik grammatik shaklning keyingi qismi to‘g‘ri kel- yordamchisi bilan, mustaqil fe'lga teng oldingi qismi fe'lning otdosh shakliga jo‘nalish kelishigi affiksini qo‘shish bilan ifodalanadi. Bunday analitik grammatik shakl turli mayl va zamon shakllarida ishlatiladi, lekin faqat III shaxs shaklida gina bo‘ladi: Chaqirilgan joyga borishga to‘g‘ri keladi|to‘g‘ri kelsa|to‘g‘ri keldi kabi. Bu gapshaklning qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: ____ fe'l leksema + sh I + birlik S + ga to‘g‘ri kel + Bli + M  Z + III shaxs tuslovchisi l e k s e m a sh a k l k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l .. borishga to‘g‘ri keladi | kelsa | keldi. 3) Analitik grammatik shaklning keyingi qismi kesimlik leksemasi bilan ifodalanadi, mustaqil fe'l esa fe'lning otdosh shaklida bo‘lib, birlik, bosh kelishikda shakllanadi, asosan - sh affiksi bilan yasaladi. Bunday gapshakl qolipida analitik grammatik shaklning keyingi qismi bo‘lib: a) kerak, zarur, darkor, lozim kabi kesimlik leksemasi keladi,  zaruriylik  ma'nosi ifodalanadi: Bu dorini ovqatlanishdan oldin ichish kerak | lozim kabi; b) mumkin kesimlik leksemasi keladi,  mumkinlik  ma'nosi ifodalanadi: Bu dorini ovqatlanishdan oldin ham, keyin ham ichish mumkin kabi. Bu gapshaklning qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: ____ fe'l leksema + sh I + birlik S + bosh K  kerak + | mumkin + B l e k s e m a sh a k l k e s i m g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l .. ichish kerak  IV. .. ichish mumkin emas  IV. I z o h. Bunday qurilmaning otdosh shakliga nisbatlovchi qo‘shilsa, ega bo‘lagi ishlatilmagan gapshaklga teng bo‘ladi: [ Sen ] borishing kerak kabi. Gapshakl deb taqdim qilinadigan ayrim hodisalar haqida 13- §. Asosi kesim a'zoga teng gapshakllar tasviridan ayonki, bo‘lishli- bo‘lishsizlik, mayl, zamon, tuslash kategoriyalarining ko‘rsatkichlarini to‘liq yoki qisman olgan leksemashaklni-gina gapshakl deyish mumkin. Adabiyotlarda kesimni shakllantiruvchi bunday grammatik kategoriyalarning ko‘rsatkichlari qatnashmaydigan til hodisalarini ham gapshakl deb talqin etish mavjud. Bular asosan quyidagilar: 1. Birlik, bosh kelishikdagi ot leksemashakl yoki fe'lning otdosh leksemashakli. Voqea-hodisaning nomiga teng bunday birliklar atov gap, nominativ gap deyiladi. Asli bunday birlikning gap ekanligi mustaqil ravishda emas, balki undan keyin keladigan gapshaklga nisbat berib belgilanadi. Bunday nominativ birlik voqelikni nomlaydi xolos; uning tarkibida kesimni (gapni) shakllantiradigan grammatik kategoriyalarning birortasi qatnashmaydi: E r t a b a h o r. Dehqon yerini ekin ekishga tayyorlash bilan band. Т arkibida kesimni (gapni) shakllantiradigan grammatik kategoriyalar qatnashmaydigan bunday nomlash birligi (nominativ birlik) leksemashakl holatida qoladi, gapshaklga aylanmaydi. Bunday nomlash birligini ketidagi gapshakldan ajratib turadigan pauza leksemashaklni gapshaklga aylantira olmaydi. Keltirilgan misol tarkibidagi erta bahor qismi Erta bahor edi, Erta bahor emas shaklida ishlatilsa (ya'ni uning tarkibiga bo‘lishsizlik, zamon, tuslash ko‘rsatkichlari qo‘shilsa), asosi kesim a'zoga teng gapshakl yuzaga keladi. Xullas, kesimni (gapni) shakllantiradigan grammatik kategoriyalar qatnashmas ekan, demak, fikr anglatilmas ekan, bunday birlikni gapshakl deb aytish mumkin emas. 2. Bo‘laklarga ajralmaydigan gap, so‘z-gap, semantik-funksional shakllangan gap deb nomlanayotgan til birliklari. Bir manbada bunday birliklar quyidagicha ma'no turlariga ajratib tasvirlanadi: 1) buyruq bildiradigan gap: H o y! Orqada qolmanglar! Bunday gap buyruq- xitob undovlari bilan ifodalanishi aytiladi: Chuh! Dirr! Boshqa bir manbada bunday gap "undov so‘z gap" deb nomlanib, Beh-beh misoli keltirilgan; 2) emotsional baho bildiradigan gap: H a y, h a y! Bu stulchang qanday chiroyli! V u y! Shunday baland joydan sakradi-ya! Misollardan ko‘rinadiki, bunday birlik his-hayajon undovi bilan ifodalanadi; 3) tasdiq va inkor bildiradigan gap: - Bugun bormoqchimisan? – H a. –U ham boradimi? – Y o‘ q! Boshqa bir manbada bunday birlik "tasdiq-inkor so‘z gap" deb nomlanib, ha, yo‘q birliklari keltirilgan; 4) muomala odatini bildiradigan gap: - S a l o m, o‘rtoq brigadir! Boshqa bir manbada yuqoridagilardan tashqari quyidagilar ham keltirila-di: 5) modal so‘z gap: - Kelasizmi? – Albatta ; 6) taklif ishora so‘z-gap: Ma. Keyingi manbada "Bunday so‘z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma'nosi so‘zning lug‘aviy ma'nosida mujassamlashgan bo‘ladi", - deyilgan. Har qanday grammatik ko‘rsatkich (morfema) ifoda jihati bilan mazmun jihatining bir butunligidan iborat bo‘lishi – aksioma. Ifoda jihati yo‘q ekan, mazmun jihati (ma'no) haqida gapirish, sun'iy ravishda o‘ylab topilgan bunday ma'noni "so‘z-gap"ning lug‘aviy ma'nosiga kiritish - mutlaqo noto‘g‘ri, uydirma fikr. Yuqorida sanalgan olti hodisadan faqat Ma misolida tuslash kategoriyasining ko‘rsatkichi qatnashadi: Ma +  IV – Ma + ng. Shu asosda bu birlikni gapshakl deyish va uning qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: Ma + buyruq mayli II shaxs tuslovchisi l e k s e m a sh a k l g a p l i k o h a n g i g a p sh a k l Ma. Mang. Qolgan besh tur misollarga shakl yasash va shakl o‘zgartirish mansub emas; demak, bularga kesimni (gapni) shakllantiradigan grammatik kategoriyalarning ko‘rsatkichlari qo‘shilmaydi, ularda bu grammatik kategoriyalarning ma'nolari ifodalanmaydi. Bu besh tur misoldan o‘zicha mustaqil ishlatiladigani, demak, gapshaklga eng yaqini – xitob undovlari bilan ifodalangan birliklar. Grammatik shakllarga kirmaydigan so‘z-gap deb shu hodisani aytish mumkin: Chuh! Beh beh! kabi. Muomala odatini bildiradigan Salom. Marhamat. kabi leksemashakllar leksik mundarijaga ega bo‘lib, o‘zicha mustaqil ishlatiladi, demak, bularni ham so‘z-gap deyish mumkin. His hayajonni, hoy, ey kabi xitobni ifodalaydigan undovlar leksik mundarijaga ega emas, shu sababli fikr anglatishga qodir emas; bularda mustaqillik yo‘q, faqat gapshakl, leksemashakl bilan birgalikda ishlatiladi; o‘zicha gapshakl hosil qilmaydi. Т asdiqni yoki inkorni ifodalaydigan ha, yo‘q asli yuklamaga teng, demak, bularni so‘z-gap deb talqin qilish to‘g‘ri emas. Bor – yo‘q zidlanishidagi yo‘q esa mustaqil leksema – kesimlik leksemasi: Kitobim bor. – Kitobim yo‘q kabi. Modal birlik o‘z tabiatiga binoan leksik ma'no anglatmaydi, gapshakl tarkibida modal ma'no ifodalab, kirish bo‘lak vazifasida keladi. Dialogda yolg‘iz o‘zi ishlatilganida ham modal birlik kirish bo‘laklik holatini saqlaydi, gapshaklga teng bo‘lmaydi. Xullas, fikr anglatish birligining – gapshaklning oldida yoki ketida kelib, to‘liq pauza bilan ajratiladigan har qanday birlikni, agar uning tarkibida kesimlik kategoriyalarining ko‘rsatkichlari qatnashmasa, gapshakl deb talqin qilish to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995.

Похожие

Leksema shakllar тizimi
Qo‘shma gap shakllar
Тovushlar тizimi
Frazemalar тizimi
Birikmalar тizimi