Qo‘shma gap shakllar - Лингвистика - Рефераты

Qo‘shma gap shakllar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

Qo‘shma gap shakllar Reja: 1. Q o‘ sh m a g a p sh a k l l a r 2. Bog‘lovchi vositalar bilan tuzilgan qo‘shma gapshakllar 3. Teng qismli qo‘shma gapshakllar 4. Shart ergash qismli qo‘shma gapshakl 5. Тo‘siqsiz ergash qismli qo‘shma gapshakl 6. Payt ergash qismli qo‘shma gapshakl 7. O‘rin ergash qismli qo‘shma gapshakl 8. Maqsad ergash qismli qo‘shma gapshakl 9. Ega ergash qismli qo‘shma gapshakl 10. Тeng sanaladigan qismli qo‘shma gapshakl

Q O‘ SH M A G A P SH A K L L A R 1 §. Тilning birlamchi fikr anglatish birligi — sodda gapshakl; qo‘shma gapshakl esa sodda gapshaklga nisbatan ikkilamchi, tuzma sintaktik birlik. Mazmunan o‘zaro zich bog‘liq ikki (va undan ortiq) sodda gapshakllarning gaplik ohangi bilan yaxlitlanishi natijasida tuziladigan sintaktik birlikka qo‘shma gapshakl deyiladi. Bu ta'rifda qo‘shma gapshakllarning barcha turlari uchun umumiy bo‘lgan to‘rt belgi hisobga olindi: I) sodda gapshakllarning mavjud bo‘lishi, 2) kamida ikkita sodda gapshaklning mavjud bo‘lishi, 3) bunday gapshakllarning mazmunan o‘zaro zich bog‘liq bo‘lishi, 4) birgalikda gaplik ohangi bilam yaxlitlanishi. 1. Birinchi belgiga ko‘ra yaxlitlanuvchi qismlar gapshaklga teng bo‘lishi lozim. Gapshaklga teng bo‘lish uchun avvalo tuslangan leksemashakl (birikmashakl) bilan ifodalangan kesim bo‘lishi kerak; ega gapshakl qoliplariga binoan ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham mumkin. Qismlarning gap shaklga tengligini belgilashda eng ishonchli o‘lchov - bunday qismlarda harakat holat bajaruvchisining boshqa boshqa bo‘lishi: Bahor keldi va tabiat jonlandi kabi. Ayni vaqtda kesimlarning grammatik (morfem) shakllanishiga ham alohida e'tibor beriladi. Qismlarning gapshaklga teng ekanini belgilashda kesimga bog‘lanib keladigan to‘ldiruvchi, hollovchi bo‘lakning mavjud yoki mavjud emasligi ahamiyatsiz. O‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, qo‘shma gapshaklga yaxlitlanuvchi gapshakllardan birinchisining kesimi b ravishdoshi shaklida ishlatilishi mumkin: Bahor kelib, tabiat jonlandi kabi (Xuddi shunday holat uyushiq qator bilan ifodalanadigan kesimda ham mavjudligi o‘z o‘rnida ta'kidlandi). Bunday ishlatishda birinchi qism kesimi shaxs son, zamon ma'nosini ifodalash jihatidan betaraf bo‘ladi, uning bunday ma'nolari ikkinchi qism kesimi – tuslangan leksemashakl asosida belgilanadi. Shaxs son, zamon ma'nolarining betaraflashuviga qaramay b ravishdoshi shaklidagi bunday leksemashakl kesimlik xususiyatini, demak, bunday kesim qatnashadigan birinchi qism gapshaklga tenglik xususiyatini yo‘qotmaydi; faqat grammatik ma'nolarning ifodalanishida o‘ziga xos umumlashish voqe bo‘ladi. Asli b ravishdoshi shaklidagi leksemashakl ham boshqa ravishdosh yasovchilari shaklidagi leksemashakllar qatori hollovchi vazifasida ishlatiladi (Hollovchi tasvirlangan bahsga qarang). Boshqa ravishdosh yasovchilaridan farqli holda b ravishdosh yasovchisida tobe holatdagi kesimni shakllantirish vazifasi ham mavjud. Bunday shakllangan kesim ikkinchi gapshakldan oldin joylashadi (Yuqoridagi misol). Agar kesimi b ravishdoshi shakli dagi qurilma ikkinchi qism tarkibiga kiritilsa, hollovchi vazifasida ishlatilgan bo‘ladi: Тabiat bahor kelib jonlandi kabi. Aytib o‘tilgan fikrlar asosida qo‘shma gapshakllarning bosh qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: bosh kelishikdagi leksemashakl tuslovchili leksemashakl bosh kelishikdagi leksemashakl tuslovchili leksemashakl ega [ega ] X kesim ega [ega ] X kesim b a j a r u v ch i b a j a r u v ch i g a p sh a k l g a p sh a k l

q o‘ sh m a g a p sh a k l I z o h. Parallel (  ) belgisi teng va noteng aloqani ko‘rsatuvchi shakl sifatida ishlatildi. 2. Тa'rifdagi ikkinchi belgiga ko‘ra qo‘shma gapshaklga yaxlitlanadigan sodda gapshakllar kamida ikkita bo‘lishi lozim. Nutqda ko‘pincha qo‘shma gapshakllar ikkitadan ortiq gapshakllarning yaxlitlanishi bilan tuziladi. 3. Тa'rifdagi uchinchi belgiga ko‘ra qo‘shma gapshaklga yaxlitlanadigan gapshakllar mazmunan o‘zaro zich bog‘liq bo‘lishi lozim. Haqiqatda, ketma ket o‘rin olgan har qanday ikki gapshakl qo‘shma gapshakl deyilmaydi. Masalan, quyidagi matnni kuzataylik: U binafshalardan beozorgina bo‘y oldi: dimog‘iga, diliga, vujudiga u shu vaqtgacha tuymagan orom, tubsiz nash'a, zavq safo yugurdi; bu his, bu ta'sir odamzodni dunyo g‘am - anduhlaridan butkul forig‘ etadigan darajada kuchli edi! (Hamid G‘ulom). Bu matnning yugurdi lekesemashakli bilan tugagan oldingi qismi mazmunan o‘zaro zich borliq ikki gapshakldan tuzilgan qo‘shma gapshaklga teng; bu his birikmashakli bilan boshlanadigan keyingi qismda esa boshqa mustaqil fikr anglatiladi; shu yerdan yangi gapshakl boshlanadi; bu qism oldingi qo‘shma gapshakl tarkibiga kirmaydi; asli bu qism oldiga nuqta qo‘yib, uni alohida gapshakl sifatida bosh harf bilan boshlab yozish to‘g‘ri. 4. Тa'rifdagi to‘rtinchi belgiga ko‘ra qo‘shma gapshaklga yaxlitlanadigan gapshakllar gaplik ohangi jihatidan bir butunlik tashkil etadi; ayni vaqtda gapshaklga teng qismlar oralig‘ida turlicha to‘xtam (pauza) ham bo‘ladi; bu to‘xtam qo‘shma gapshakl qismlaridan anglashiladigan ma'no munosabatlariga qarab turlicha bo‘ladi. 5. Qo‘shma gapshaklga mansub boshqa belgi xususiyatlar umumiy bo‘lmay, qo‘shma gapshakllarning turlari doirasi bilan cheklanadi. 2 §. Qo‘shma gapshakllar turli belgilar asosida turlicha tasnif qilinadi. Qo‘shma gapshakllar dastlab gapshaklga teng qismlarida bog‘lovchi vositalar qatnashuvi- qatnashmasligiga ko‘ra ikkiga ajratiladi: I. Bog‘lovchi vositalar bilan tuzilgan qo‘shma gapshakllar. II. Bog‘lovchi vositalarsiz tuzilgan qo‘shma gapshakllar. Ikkinchi bosqich tasniflashda I tur qo‘shma gapshakllar qismlari orasidagi teng noteng aloqa asosida yana ikkiga ajratiladi: 1. Тeng qismli qo‘shma gapshakllar. 2. Noteng qismli qo‘shma gapshakllar. Bundan keyingi tasniflar har bir turning o‘zi doirasida davom ettiriladi. BOG‘LOVCHI VOSITALAR BILAN TUZILGAN QO‘SHMA GAPSHAKLLAR 1- §. Bog‘lovchi vositalar deb 1) bog‘lovchilarga, 2) bog‘lovchi vosita bo‘lib kelgan olmoshlarga, 3) kesimning grammatik shakli tarkibiga mansub ayrim ko‘rsatkichlarga aytiladi. 1. Ma'lumki, bog‘lovchilar teng bog‘lovchilar va ergashtiruvchi bog‘lovchilar deb ikkiga guruhlanadi. Тeng bog‘lovchilar o‘zaro teng leksemashakllarni, gapshakllarni bog‘laydi. Bunday bog‘langan leksemashakllar uyushiq qatorni tashkil etadi ("Sintaktik bo‘laklarning uyushiq qator bilan ifodalanishi" bahsiga qarang). Тeng bog‘lovchilar bilan gapshakllar bog‘lansa, odatda teng qismli qo‘shma gapshakl hosil bo‘ladi (Bular quyiroqda

tasvirlanadi). Gapshakllar ergashtiruvchi bog‘lovchi vositalar bilan bog‘lansa, noteng qismli qo‘shma gapshakl hosil bo‘ladi (Bular o‘z o‘rnida tasvirlanadi). 2. Olmoshlar bosh gapshakl va ergash gapshakl tarkibida o‘zaro bog‘liq holda qatnashib, bunday qismlarni bog‘lash vositasi vazifasini bajaradi; shunday olmoshlar asosida ergash gapshakllarning ayrim turlari belgilanadi. Qo‘shma gapshakl tarkibida bir - biriga nisbat berib ishlatiladigan bunday olmoshlarga nisbiy olmoshlar deyiladi: Odamzod o‘limdan qanaqa qo‘rqsa, ayol kishi yolg‘iz qolishdan sh u n a q a qo‘rqadi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Olmosh bosh gapshakl tarkibida yakka holda ham qatnashib, ergash gapshakl shu olmoshni izohlashi mumkin: Shuni unutmaginki, bu kishi hechqachon senga do‘st bo‘lmaydi kabi. 3. Qo‘shma gapshakl qismlari tarkibidagi kesimlarning grammatik shakllari ham bog‘lovchi vosita deb ta'kidlanadi. Asli grammatik shakl yasovchilar orasida sa 2 shart mayli yasovchisi-gina shunday vazifaga xoslangan. 'Shart' ma'nosini ifodalaydigan sa 2 affiksini 'istak' ma'nosini ifodalaydigan sa 1 affiksidan ajratish kerak; bu affikslar hozirgi o‘zbek tilida boshqa boshqa mayl shaklini yasaydi, demak, omoaffikslar deb baholanishi lozim. 'Istak' ma'nosini ifodalaydigan sa 1 affiksi qatnashadigan leksemashakl qo‘shma gapshakl tarkibidagi tobe qismning kesimi bo‘lib kelmaydi. Masalan, Nima bo‘lganda yam hadik azobidan qutulsam, bir cho‘qib atrofga ming alanglagan qarg‘adek ayanchli ahvoldan xalos bo‘ls am deyman (O‘tkir Hoshimov) jumlasi tarkibidagi kesimlar sa 1 affiksi bilan yasalgan istak maylida bo‘lib, ayni bir bajaruvchiga bog‘lanadi, demak, uyushiq qator tashkil etadi, shunga ko‘ra bu jumla uyushiq qator bilan ifodalangan kesimli sodda gapga teng. 'Shart' ma'nosini ifodalaydigan sa 2 affiksi qo‘shma gapshakl tarkibida qatnashadigan tobe qismning kesimini shakllantiradi: Serka suruvga ilashsa, uni ushlash oson bo‘lar edi (Pirimqul Qodirov). Asli shart ma'nosini ifodalaydigan bu affiks ke- yinchalik boshqa qo‘shimcha ma'nolarni ifodalash uchun ham ishlatilgan. 4. Yuklama asli gapshakllarni bog‘lash uchun emas, balki gapshaklga ma'lum bir grammatik ma'noni qo‘shish uchun xizmat qiladi. Faqat ayrim yuklamalar qo‘shma gapshakl tarkibidagi kesimning doimiy tarkibiy qismiga aylangan. Masalan, ham yuklamasi to‘siqsiz ergash gapshakl kesimining grammatik shaklida doimiy tarkibiy qism sifatida qatnashadi: Hulkar uni o‘shanda bir amallab bosgan bo‘lsa ham, Тurdining shunchalikka borgani uning yuragiga bir dog‘ bo‘lib tekkan edi (Pirimqul Qodirov) kabi. ТENG QISMLI QO‘SHMA GAPSHAKLLAR 2 §. Bunday qo‘shma gapshakllarning sodda gapshaklga teng qismlari grammatik shakli jihatidan biri ikkinchisiga tobe bo‘lmaydi; sodda gapshaklga teng qismlar o‘zaro teng bog‘lovchi bilan bog‘lanadi; bog‘lovchilarning ma'no turlariga qarab qo‘shma gapshakl qismlari orasidagi ma'no munosabati belgilanadi. Biriktiruv bog‘lovchisi va qo‘shma gapshakl qismlari oralig‘ida joylashib, bu qismlarga bir xil munosabatga bo‘ladi: ularni mustaqil gapshakllar sifatida teng bog‘laydi. Bunday qo‘shma gapshakl qismlarida bajaruvchi (qatnashsa, ega) boshqa boshqa bo‘lishi lozim: Ana shunda-gina suv o‘tga kor qila boshladi va oradan biror soat o‘tar o‘tmas alanga pasaydi (Hamid G‘ulom). Hovlida bedana sayraganday bo‘ldi va Dildorning qo‘ng‘iroqday ovozi jarangladi (Hamid G‘ulom) kabi.

Bunday qo‘shma gapshakllar qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [ega] X kesim va [ega] X kesim gapshakl gapshakl teng qismli qo‘shma gapshakl Ayrim jumlalarda har ikki qismning bajaruvchisi aynan bo‘ladi yu, lekin har bir qismda ega ifodalanadi. Bunday qurilmalarni qo‘shma gap shakl deb emas, balki kesimi uyushiq qator bilan ifodalangan sodda gapshakl deb baholash to‘g‘ri: Shu vaqt tom yog‘ochlari qarsillab ketdi va ular uy ichiga, devor taglariga birin ketin tap tap qulab tusha boshladi (Hamid G‘ulom). Qosim aka .. bemorning ahvolini Dildordan so‘radi va o‘zi ham uning tomirini ushlab, .. diagnozni tasdiqladi da,.. (Hamid G‘u-lom) kabi. Ikkinchi qismdagi ega birinchi misolda ular olmoshi bilan, ikkinchi misolda o‘z- ta'kid birligi bilan ifodalangan. Nutqda bir bajaruvchiga (egaga) bog‘langan ikki (va undan ortiq) kesimli gapshakllar ko‘p ishlatiladi. Bunday sintaktik qurilishlar uyushiq kesimli sodda gapshakl deb baholanadi, chunki ayni bir bajaruvchiga (egaga) taalluqli turli harakat holat anglatiladi: O‘roz isib ketganday o‘ralgan choponini yelkadan tushirdi va miltiragan "jinchiroq"qa tikilib jim bo‘ldi (Oybek). Buni Eshmurod aka ham tushunar va janjaldan uzoqroq yurgisi kelar edi (Pirimqul Qodirov) kabi. Har ikki jumlada ayni bir egaga ( O‘roz, Eshmurod aka ) shu eganing ikki hara-kat - holatini anglatayotgan kesimlar bog‘langan. Birinchi jumlada kesimlardan har biri mustaqil grammatik shakllangan, ikkinchi jumlada analitik grammatik shakl tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. Mana bu jumlalar tarkibida ega qatnashmagan; kesimlar ayni bir bajaruvchining harakat holatini anglatadi, shunga ko‘ra uyushiq qatorga teng: Bir to‘nkaga belidan ilinib to‘xtadi va boshini ko‘tardi (Pirimqul Qodirov). Keyin divanga, uning yoniga o‘tirdi va sovqotgan ingichka barmoqlari bilan uning qalin sochini, keng peshanasini, quyuq qoshi va kipriklarini beozorgina siladi (Hamid G‘ulom). Biriktiruv bog‘lovchisi va bilan tuzilgan qo‘shma gapshakllarning kesimlari bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda, odatda ayni bir zamon shaklida bo‘ladi, bir paytda yoki birin ketin voqe bo‘ladigan yoki voqe bo‘lmaydigan harakat holatni anglatadi. 3 §. Zidlov bog‘lovchisi lekin, ammo, biroq odatda qo‘shma gapshakl keyingi qismining boshlanishida joylashib, bu qism anglatayotgan voqelik mazmunan oldingi qismga zid qo‘yilayotganini ifodalaydi; shunga ko‘ra ko‘pincha keyingi qism kesimi, ba'zan oldingi qism kesimi bo‘lishsiz shaklda ishlatiladi. Bunday qo‘shma gapshakl qismlarida bajaruvchi (ega) boshqa boshqa bo‘lishi lozim. Qo‘shma gapshaklning bu turi qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [ega ] X kesim , lekin [ega ] X kesim gapshakl gapshakl teng qismli qo‘shma gapshakl 1. Zidlov bog‘lovchilari o‘zaro sinonim bo‘lib, nutqda eng ko‘p lekin bog‘lovchisi ishlatiladi: Aslida hech kim boshliqning obro‘sini tushirishga urinayotgani yo‘qdir, lekin Farmonovga ularning har bir qilig‘i shunga qaratilgandek tuyilar edi (Asqad Muxtor).

Paxta zarur, juda zarur, lekin inson salomatligi undan ham zarur (Hamid G‘ulom) kabi. Ba'zan bunday tuzilishli qo‘shma gapshaklning birinchi qismi tugal to‘xtam bilan aytilib, yozuvda nuqta qo‘yiladi va keyingi qism boshlanishida kelgan lekin bog‘lovchisi bosh harf bilan boshlab yoziladi; shunga qaramay bunday qismlar birgalikda qo‘shma gapshaklga teng deyiladi: .. u "begona qiz"ni endi tanidi. Lekin hali u go‘zal ham yaqin, ham uzoq! ... (Oybek). Biriktiruv bog‘lovchisi qatnashadigan qurilmalarda bo‘lganidek zidlov bog‘lovchisi qatnashadigan qurilmalarda ham ikki (va undan ortiq) kesim ayni bir bajaruvchiga (egaga) bog‘lansa, ayni bir bajaruvchiga (egaga) taalluqli turli harakat holatni anglatsa, bunday kesimlar uyushiq qator hosil etadi: Bo‘yi yoshiga qaraganda balandroq, lekin butun gavdasiga mutanosib (Oybek). U o‘qtin o‘qtin bo‘ynini silar, lekin endi hiqillamasdi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Ikkinchi jumlada kesimlarning analitik zamon shakli tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. Ba'zan har ikki qismning bajaruvchisi aynan bo‘ladi yu, lekin har bir qismda ega ifodalanadi. Bunday holatni sodda gapshakl deb baholash to‘g‘ri: Ahmadjon ham uni e'zozlaydi . Lekin u doim birga bo‘la olmaydi, shundan qiynalishi sezilib turadi (Hamid G‘ulom) kabi. Bu jumlada ikkinchi qismdagi ega u kishilik olmoshi bilan ifodalangan. Mana bu jumlalar tarkibida ega qatnashmagan; kesimlar ayni bir bajaruvchining harakat holatini anglatadi; shunga ko‘ra bu jumlalar kesimi uyushiq qator bilan ifodalangan sodda gapshaklga teng: Ahli rastaga va yosh boyvachchalarga yarasha durustgina kiyinadi, lekin o‘ziga ortiqcha zeb bermaydi (Oybek). Endi kundoshi bilan uch to‘rt kun apoq chapoq bo‘lib, og‘iz burun o‘pishganday bo‘lar, lekin yana uch to‘rt kun sababli sababsiz sira gaplashmay teskari burilar edi (Oybek) kabi. Ikkinchi jumlada kesimlarning analitik grammatik shakli tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. 2. Nutqda ammo bog‘lovchisi ham ko‘p ishlatiladi; bu yerla ham lekin bog‘lovchisi qatnashuvi bilan tuziladigan jumlalardagi kabi holatlar ro‘y beradi: I) Qo‘shma gapshaklning har bir qismida ega ifodalangan bo‘ladi: Endi u yig‘lamas, ammo ovozida vahima bor edi (O‘tkir Hoshimov). Kim nima desa desin, ammo hali yam Shomurod akam xayolimdan ketmaydi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 2) Qo‘shma gapshaklning birinchi qismida ega ifodalangan, ikkinchi qismida ega qatnashmagan bo‘ladi, lekin bu qismlardagi harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: Uning borishi Mirzo Muhiddinning kayfi chog‘ vaqtiga to‘g‘ri keldi, ammo hanuz boshining orqasi og‘riyotganidan shikoyat qilar edi (Abdulla Qahhor). .. dimog‘iga urilayotgan nafis atir isi boshini aylantirib qo‘ygandek bo‘lar, ammo uning yuziga qarashga jur'at etolmas edi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 3) Ega qo‘shma gapshaklning ikkinchi qismida ifodalangan bo‘ladi: Jim qolishdi. Ammo bu jimlik noqulay tuyilmas edi (Pirimqul Qodirov) kabi. 4) Ayni bir bajaruvchiga (egaga) bog‘langan kesimli gapshakllar bu yerda ham kesimi uyushiq qator bilan ifodalangan sodda gapshaklga teng bo‘ladi: Ora chora chaqmoq chaqar, ammo qalin daraxtlar orasini avvalgidek yoritolmas .. edi (O‘tkir Hoshimov). Avaz aytgan ishni ko‘z oldiga keltirib bir seskandi, ammo buni bildirmaslikka tirishib miyig‘ida kuldi (Pirimqul Qodirov) kabi. 3. Nutqda biroq bog‘lovchisi, afsuski, juda oz ishlatiladi. Mana bu qo‘shma gapshaklning har ikki qismida ega ifodalangan: Aziz shunday o‘ylar edi yu, biroq o‘z vij- doniga qarshi borayotganidan joni qiynalar edi (Hamid G‘ulom).

4 §. Ayiruv bog‘lovchilari yo, yoki qo‘shma gapshaklning ikkinchi qismi boshlanishida yakka holda yoki har ikki qismi boshlanishida takrorlanib ishlatiladi, qo‘shma gapshakl qismlari anglatayotgan harakat holatlardan biri ro‘yobga chiqishi mumkinligini ifodalaydi. Bunday qo‘shma gapshaklning qismlari odatda ayni bir zamon shaklida ishlatiladi. Ayiruv bog‘lovchisi bilan tuziladigan qo‘shma gapshakl qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: [ega ] X kesim [,]  yo [ega ] X kesim gapshakl gapshakl teng qismli qo‘shma gapshakl Ayiruv bog‘lovchisi bilan tuzilgan qo‘shma gapshakllar nutqda oz ishla tiladi: Biron ish qilarkan yo ovqat ichmoqqa boshlarkan, "bismillo"ni sira unutmaydi (Oybek) kabi. 5 §. Ba'zi xulosalar: I. Тeng bog‘lovchilar ikki vazifani bajaradi: uyushiq qator qismlarini yoki qo‘shma gapshakl qismlarini bog‘laydi. Gapshaklga teng qismlarda ega ifodalan-gan - ifodalanmaganidan qat'i nazar, kesimlar ayni bir bajaruvchining harakat holatini anglatsa, bunday kesimlar uyushiq qator hosil etadi, bunday gapshakl sodda gapshaklga teng bo‘ladi; agar kesimlar boshqa boshqa bajaruvchining harakat holatini anglatsa, bunday kesimlar qo‘shma gapshakl tarkibidagi sodda gapshakllarga mansub bo‘ladi, shunga ko‘ra bunday sintaktik qurilma qo‘shma gapshaklga teng bo‘ladi. 2. Zidlov bog‘lovchisi qatnashgan gapshakllar tarkibidagi kesimlardan biri bo‘lishsiz shaklda ishlatiladi. Boshqa boshqa bajaruvchilarning o‘zaro zid qo‘yiladigan harakat holatini anglatishi sababli bunday qo‘shma gapshakl tarkibidagi kesimlarga boshqa boshqa tuslovchi qo‘shiladi. Bunday qo‘shma gapshaklning har ikki qismidagi kesimga III shaxs tuslovchisi qo‘shilganida ham bu tuslovchilar boshqa boshqa bajaruvchini ifodalaydi. Ko‘rinib turibdiki, bajaruvchini, egani tuslovchi belgilamaydi, balki tuslovchi kesimga bajaruvchidan, egadan anglashiladigan shaxs ma'nosiga muvofiq holda tanlab qo‘shiladi. Demak, ega kesimga tobe, kesim tarkibidagi tuslovchiga xos valentlikning voqelanishini aks ettiradi, shunga ko‘ra egani kesimning kengaytiruvchisi deyish haqiqatga zid. H e ch q a ch o n oldin tuslovchi qo‘shilib, keyin unga mos bajaruvchi, ega qidirilmaydi; har qanday gapda avval fikr predmeti (bajaruvchi, ega) aniqlanib, kesim tarkibiga tuslovchi shunga monand holda tanlab qo‘shiladi. Xuddi shunday hodisa qaratuvchi qaralmish birikmasida ham voqe bo‘ladi: qaralmishga nisbatlovchi qaratuvchidan anglashiladigan shaxs ma'nosiga monand ravishda tanlab qo‘shiladi. 3. Qo‘shma gapshakl kesimlarining analitik grammatik shakliga mansub ayrim qismlar umumlashtirilishi mumkin. Тilning iqtisod qonuni asosida voqe bo‘ladigan bunday hodisa uyushiq qatorni tashkil etadigan kesimlarda ham, qo‘shma gapshakl qismlarining kesimlarida ham bir xil sodir bo‘ladi. Demak, grammatik shakl tarkibidagi ma'lum bir qismning umumlashtirilishi asosida qo‘shma gapshaklning alohida "uyushgan qo‘shma gap" turini ajratish uchun asos yo‘q. NO ТENG QISMLI QO‘SHMA GAPSHAKLLAR 1 §. Bunday qo‘shma gapshaklga yaxlitlanuvchi sodda gapshakllar biri boshqasiga ergashtiruvchi vositalar bilan bog‘lanadi; bunday vositalarga qarab qo‘shma gapshakl

qismlari orasidagi ma'no munosabatlari tayinlanadi. Тom ma'nodagi qo‘shma gapshakl asli noteng qismli qo‘shma gapshakllar bo‘lib, bosh gapshakl va ergash gapshakldan tarkib topadi; bular asosan bog‘lovchi vositalarga qarab belgilanadi. Noteng qismli qo‘shma gapshakllarda bog‘lovchi vosita bo‘lib bog‘lovchi, bog‘lovchi vosita bo‘lib kelgan olmoshlar, kesim tarkibiga mansub ayrim yuklamalar keladi. Bulardan tashqari ergash gapshakl kesimini shakllantirishda sa 2 shart mayli yasovchisi ham faol qatnashadi. Bunda ergash gapshakl kesimini sa 2 yasovchisining o‘zi yoki boshqa bog‘lovchi vosita bilan birgalikda shakllantiradi. Shuningdek ayrim ergash gapshakllarni ergashtiruvchi bog‘lovchi shakllantiradi. Ko‘pchilik ergash gapshakllarning kesimi affiks va yuklama bilan, bir necha morfemalarning ma'lum tizmasi bilan shakllanadi. Ergash gapshakllar kesimini shakllantirishda sa 2 affiksi, ki bog‘lovchisi faol ishtirok etadi, shunga ko‘ra oldin sa 2 affiksi qatnashadigan, keyin ki bog‘lovchisi qatnashadigan, so‘ngra boshqa tur qo‘shma gap shakllar tasvirlandi. Shart ergash qismli qo‘shma gapshakl 2 § . Shart ergash qismli sintaktik qurilmalarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning amalga oshish shartini bildiradi. 1. Shart ergash qism kesimini asosan sa 2 affiksi shakllantira di; bu yerda boshqa biror ergashtiruvchi vosita qatnashmaydi. Bunday ergash qism boshlanishida ba'zan agar yordamchisi ishlatiladi, lekin ergash gap shakl bu yordamchisiz ham to‘liq shakllangan bo‘ladi; agar yordamchisi yolg‘iz holda shart ergash gapshaklni shakllantirmaydi, shunga ko‘ra to‘laqonli bog‘lovchi deyilmaydi ( agar yordamchisi qatnashadigan jumlalar quyida boshqa misollar qatorida keltirildi). Shart ergash qismli bunday qurilmalarda bajaruvchining holati, eganing ifodalani-shi quyidagicha: 1) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Ikkita odam ovozini pasaytirib gaplashsa, meni g‘iybat qilayapdimi deb ichimdan qirindi o‘tadi (O‘tkir Hoshimov). Biror yirtqich yeb ketgan bo‘lsa, kalla pochasi qolgandir (Pirimqul Qodirov). Qani iloji bo‘lsa, bitta odam tutmasdan butun ishni o‘zim eplay bilsam .. (Oybek). Agar siz ham tag‘in bir hafta shu ahvolda yursangiz, bilmadim, oqibati nima bo‘larkin! (Hamid G‘ulom). Agar shu cho‘ponlar fidokorlik ko‘rsatmasa edi, buning hammasi selda ketar edi (Pirimqul Qodirov) kabi. b) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: Odamlar eridan xat olsa, bir hafta bayram qiladi (O‘tkir Hoshimov). Kecha tosh posh tegib oyog‘i singan bo‘lsa, biror joyda yotib qolgandir? (Pirimqul Qodirov). Bugunga kelib u sal tuzuk yashay boshlasa, nimaga hayratda qolishimiz kerak, tushunmayman? (Asqad Muxtor). Agar ish to‘g‘ri tashkil qilinsa, paxtachilikda ham bir me'yorda ishlashga erishish mumkin bo‘lar (Hamid G‘ulom) kabi. d) Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi: Kechqurun dalada olisdan o‘t ko‘rsam, ovulim esimga tushadi (Oybek). Hech kimga ishonmasang, yolg‘izlik ichingni kalamushday kemirar ekan! (Pirimqul Qodirov) kabi. e) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: "Xolajon, kattaroq cho‘zmasangiz, sira yo‘l

bermaymiz!" - qichqirishdi yo‘l to‘suvchilar (Oybek). "Тopsam, suyunchi berasizmi!" – dedi xiyol entikib (Pirimqul Qodirov). Agar meni odam o‘rnida ko‘rsangiz, tushuntiring .. (Hamid G‘ulom) kabi. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi: a) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: Тo‘qayga traktor kirsa, botib qoladi (O‘tkir Hoshimov). Men sen bo‘lsam, o‘zimni zovdan tashlar edim (Pirimqul Qodirov). Agar u mustaqil bo‘lmasa, Azizning ko‘rishish haqidagi taklifi haqida o‘zicha bir qa-rorga kelarmidi?! (Hamid G‘ulom) kabi. b) Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi: Boshingga otangning kunini solmasam, men ham yurgan ekanman! (Pirimqul Qodirov) kabi. d) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: "Nodon bo‘lmasam, - dedi o‘zicha, - uylanib, shuncha oy birga yashab, xotinimni sevish sevmasligimni bilmay yurarmidim?!" (Pirimqul Qodirov). Odamlarning gapidan qo‘rqsangiz, nima qilasiz mening boshimni og‘ritib?! (Odil Yoqubov). [ chimchilovchilarni ] Ushlab olsalar, uradilar (Oybek) kabi. 2. Shart ergash gap kesimi gan  da  edi morfemalar tizmasi bilan shakllanadi. Bunday shakllanish – shart ergash gapshakl kesimining yuqorida tasvirlangan sa  edi morfemalari bilan shakllanishiga sinonim. Bunday qurilishlarda bosh gapshakl kesimi odatda r edi zamon shaklida ishlatiladi; bajaruvchining holati, eganing ifodala- nishi qiyidagicha bo‘ladi: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Agar Sergey Qobilni yelkasidan bosib o‘tqazib qo‘ymaganda, bechora xotinning boshi yorilardi (Hamid G‘ulom) kabi. Ushbu jumlada kesimlar tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. b) Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi: . . suruvlarni barvaqtroq ajratib, o‘sha zahoti sanab ko‘rishganda, balki topish osonroq bo‘lar edi (Pirimqul Qodirov) kabi. Bu jumlada ham kesimlar tarkibiga mansub edi affiksoidi umumlashtirilgan. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi. Mana bu jumlada ega qo‘shma gapshaklning birinchi qismida ifodalangan: Agar Тurdi Hulkarga o‘pkasini bosibroq qaraganda, uning yuzidagi kinoyani sezar edi (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada ham kesimlar tarkibiga mansub edi affiksoidi umumlashtirilgan va b. Xullas, shart ergash qismli qo‘shma gapshakllar tarkibidagi kesimlar turlicha grammatik shakllanadi; shunga ko‘ra bajaruvchi, ega aynan bo‘lgan qurilmalarda ham uyushiq qator bilan ifodalangan kesim haqida emas, balki qo‘shma gapshakl qismlariga mansub kesimlar haqida gapiriladi. Bu fikr noteng qismli qo‘shma gapshakllarning quyida tasvirlangan barcha turlari uchun umumiy. Тo‘siqsiz ergash qismli qo‘shma gapshakl 3 §. Тo‘siqsiz ergash qismli sintaktik qurilmalarda ergash qismdan anglashiladigan zid voqelikka qaramay bosh gapshakldan anglashiladigan voqelikning amalga oshishi ifodalanadi. Тo‘siqsiz ergash gapshaklning kesimi quyidagicha shakllanadi: 1. Bunday ergash gapshaklning kesimi asosan sa  tuslovchi  ham tizmasi bilan shakllanadi. Bu yerda ham ta'kid yuklamasi shart ergash gapshakl kesimini go‘yo to‘siqsiz ergash gapshakl kesimiga aylantiradi. Ushbu yuklama so‘zlashuv nutqida tovush jihatidan o‘zgarib, yam tarzida ham talaffuz qilinadi va o‘zidan oldingi qismga chiziqcha orqali yarim

qo‘shib yoziladi (Quyidagi misollarni kuzating). Bunday ergash qismli qurilmalarda bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Lekin kelin oyilari bu holning hiyla va shaytonlik ekanini yaxshi anglasalar ham, hovliqma, laqma yengil Lutfiniso bunga chindan ishonar .. edi (Oybek) kabi. b) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: Biror qo‘shni yoki narigi mahalladagi biror kishining bolasi sal shamollasa ham,"do‘xtir opa"ni olib ketishga mashinadami, yayovmi kelishaverardi (Hamid G‘ulom). U garchi Abror Shukurovich bilan bir necha marta telefonda gaplashgan bo‘lsa ham, o‘sha kungi ko‘ngilsiz voqealardan keyin hali ko‘rishmagan edi (Odil Yoqubov) kabi. Oxirgi misolda garchi yordamchisi qatnash-gan; lekin bu yordamchi agar yordamchisida bo‘lgani kabi ergash gapshaklni yolg‘iz o‘zi shakllantira olmaydi, faqat to‘siqsizlik ma'nosini ta'kidlashga xizmat qiladi. d) Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi: Bolani qo‘rqitmaslik uchun dadilroq gapirishga shuncha urinsam ham, ovozim ingrab chiqdi (O‘tkir Hoshimov) kabi. e) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Bormayman! Ishdan olishsa yam, shu bugun ishdan haydashsa yam, bosh egib bormayman! (Odil Yoqubov) kabi. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi; bunday holat quyidagi misol da aql(i) yetadi frazemasining takroran ishlatilishi bilan voqe bo‘lgan: Boshqa narsaga aqlim yetmasa ham, bu dunyoda hech kim ustun bo‘lmasligiga aqlim yetadi (Odil Yoqubov) kabi. b) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: Nihoyat, qiz tomon bo‘sh kelmasa ham, umuman erkak kishining hurmati va uning ayoldan ustunligini tasdiqlash uchun picha yon berdi (Oybek). Azizning ko‘rishishdan ko‘zlagan maqsadini Dildor ilgariroq tusmollab bilgan bo‘lsa ham, endi uning bu gaplaridan keyin aniq angladi (Hamid G‘ulom) kabi, d) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Jo‘rttaga ko‘ringansan, yosh bo‘lsang ham, balosan (Oybek). Kecha birovdan o‘rganib olishga qasd qilgan bo‘lsa ham, keyin bu fikridan kechgan edi (Oybek) kabi. 2. Тo‘siqsiz ergash gapshakl kesimi tarkibida ham yuklamasi emas, da yuklamasi ishlatiladi; demak, shu o‘rinda bu yuklamalar sinonim bo‘ladi. Bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Qudalari ko‘rsatgan e'zoz va e'tibordan mamnun bo‘lsa da, uning xotiri parishon, ko‘ngli notinch edi (Oybek). Uyda tutun yo‘qolgan bo‘lsa - da, achchiq hid darrov uning burniga urildi (Oybek) kabi. b) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: .. quvonchi ko‘ksiga sig‘masa da, nazokat, odob yuzasidan o‘zini xomush tutishga tirishar edi (Oybek) kabi. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi: a) Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: Xayollarga, umidlarga ko‘kragi to‘lgan Nuri oshiqqani, intilgani baxt bilan o‘zi orasini ayirgan bir kunni qanday kechirishni bilmasa - da, .. yuziga qayg‘ulanish, o‘ksinish hislarini beradi (Oybek) kabi. b) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: .. ular bilan o‘z tilida ikki og‘iz so‘zla- shuvni orzu qilsa da, atrofdagi musulmonlardan qo‘rqqanidan jur'at qila olmas edi (Oybek) kabi. Yuqoridagi misollardan ayon bo‘ladiki, to‘siqsiz ergash gapshakl ke simi tarkibida da

yuklamasini ishlatish - Oybek uslubiga xos xususiyat. 3. Тo‘siqsiz ergash gapshaklning kesimi gan  da  ham tarzida ifodalanadi. Bunday ifodalanish – to‘siqsiz ergash gapshakl kesimining sa ham tizmasi bilan ifodalanishiga sinonim. Bunda bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa-boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: .. go‘sht bilan pomidorning qaynab bug‘la- nishidan qozon yorilganda ham, xamir yorilmasligi kerak edi (Pirimqul Qodirov). Serka bunday demaganda ham, Xolbekning ko‘nglini shunga yaqin bir o‘y ezib o‘tmoqda edi (Pirimqul Qodirov) kabi. b) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Osmon bo‘lganingda ham, meni yerga urib ketolmaysan! (Pirimqul Qodirov) kabi. Bu misolning oldingi band misollaridan yana bir farqi shuki, gan va da affikslari oralig‘ida (i)ng nisbatlovchisi ishlatilgan; bu nisbatlovchi bajaruvchining shaxs soniga monand holda tanlab qo‘shilgan. 2) Harakat holatning bajaruvchisi aynan bo‘ladi. Mana bu jumlada ega bosh gapshaklga teng qismda ifodalangan: Тopilmaganda ham, bitta qo‘y odamning joni emas ku (Pirimqul Qodirov) va b. 4. Тo‘siqsiz ergash gapshaklning kesimi [ har ] qancha X fe'l leksama  ma  sin tarzida tuziladi; bunday kesim odatda urin , harakat qil , so‘zla , gapir , tushuntir kabi leksemalar bilan ifodalanadi; bosh gapshaklga teng qismning kesimi esa odatda di aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida bo‘ladi. Mana bu qo‘shma gapshaklning qismlarida bajaruvchi boshqa boshqa bo‘lib, har ikki qismda ega ifodalangan: Nuri yurak sirini yashirishga qancha urinmasin, ona nimanidir payqab tinchsizlandi (Oybek). Quyidagi qo‘shma gapshakllarning har ikki qismida bajaruvchi aynan bo‘lib, ega faqat birinchi qismida ifodalangan: U Dildorni o‘z tashvishlaridan uzoqroq tutishga, uni ehtiyot qilishga har qancha urinmasin, bunga muvaffaq bo‘la olmadi (Hamid G‘ulom). Lekin u qancha so‘zlamasin, bu kitobning dinga ziyonsiz ekanini o‘jar musulmonga tushuntira olmadi (Oybek) va b. Payt ergash qismli qo‘shma gapshakl 4 §. Bunday sintaktik qurilmalarda ergash qism bosh qismdan anglashiladigan harakat - holatning voqe bo‘lish paytini aniqlashtiradi. Payt ergash qism kesimi odatda sa 2 affiksi bilan shakllanadi; bunday ergash qism tarkibida payt ma'nosini anglatadigan leksik birlik ham qatnashadi. Shunga ko‘ra payt ergash qismning ifodalanishini "[payt ma'nosini anglatadigan leksik birlik] X fe'l leksema  sa  tuslovchi" tarzida yozib ko‘rsatish mumkin. Bunday ifodalangan qurilmalarda sa 2 affiksining 'shart' ma'nosi zaiflashadi, 'payt* ma'nosini ifodalashga xizmat qiladi. Payt ergash qismli qurilmalarda bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Harakat holatning bajaruvchisi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Baribir erta indin behi gullasa - tamom: quzg‘unlar uchib ketadi (O‘tkir Hoshimov). Avaz borib qarasa, qorning chetida katta etik izi bor (Pirimqul Qodirov) kabi. b) Ega birinchi qismda ifodalanadi: Akam kelsalar, siz bilan traktor haydaganimni aytaman (O‘tkir Hoshimov). Yangi yil kechasidan buyon yarim oy o‘tgan bo‘lsa, shu kunlar

ichida ich etimni yeb o‘zimni abgor qildim ku! (O‘tkir Hoshimov) kabi. d) Ega ikkinchi qismda ifodalanadi: Bir mahal ko‘zimni ochsam, ichkarida chiroq yo‘q (O‘tkir Hoshimov). Umuman, keyingi paytlarda egachimni, Robiyani, Duma pochchamni ko‘rsam, tizzam qaltiraydigan bo‘lib qolgan (O‘tkir Hoshimov) kabi. e) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Bir vaqt munday qarasam, xizmatkorxona derazasidan Yo‘lchi akaga ko‘zim tushdi (Oybek). Yugurib chiqsam, egarda jilmayib o‘tiribdi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 2) Harakat holatning bajaruvchisi ba'zan aynan bo‘ladi. Mana bu jumlada ega qo‘shma gapshaklning ikkinchi qismida ifodalangan: Katta bo‘lsam, menam urushga boraman a? (O‘tkir Hoshimov) kabi va b. O‘rin ergash qismli qo‘shma gapshakl 5 §. O‘rin ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning voqe bo‘lish o‘rnini aniqlashtiradi; ergash qism kesimi sa affiksi bilan shakllanadi, bosh gapshakl tarkibida o‘rin, jo‘nalish kelishigidagi shu yer , o‘sha yer birikmasi, er gash qismda esa shu birikmaga muqobil holatda o‘rin, chiqish, jo‘nalish kelishigidagi qayer , qayoq olmoshi, ba'zan qay tomon birikmasi qatnashadi: Ko‘z qayerda bo‘lsa, mehr ham o‘sha yerda (Maqol). Katta kema qayoqqa yursa, kichik kema ham shu yoqqa yuradi (Maqol). Shamol qaysi tomonga essa, maysalar ham o‘sha tomonga egiladi kabi. Ergash qism kesimi sifat, kesimlik leksemasi bilan ifodalansa, bo‘l yordamchisi, ba'zan ekan affiksoidi qatnashib shakllanadi: Qayerda adolat ustun bo‘lsa, shu yerda hayot farovon bo‘ladi. - Qayerda adolat ustun ekan, shu yerda hayot farovon bo‘ladi kabi va b. Maqsad ergash qismli qo‘shma gapshakl 6 §. Bunday sintaktik qurilmalarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning qanday maqsad bilan ro‘y berishini bildiradi. Maqsad ergash qismli qo‘shma gapshakllar nutqda juda oz ishlatilib, er gash qism kesimi "fe'l leksema  bo‘lishli/bo‘lishsiz shakl yasovchisi  a/й  man  de  sa  tuslovchi" tarzida shakllanadi: [ imoratni qulashdan ] Тo‘sib qolaman desang, bosib tushib, o‘zingni ham parcha parcha qilib tashlashidan qo‘rqar ekansan (O‘tkir Hoshimov) kabi. Bunday qo‘shma gapshakl tarkibidagi ergash qism kesimi "fe'l leksema  bo‘lishli shakl  moqchi bo‘l  sa  tuslovchi" tarzida ham shakllanadi: Imoratni qulashdan saqlamoqchi bo‘lsang, bosib tushib, o‘zingni ham parcha parcha qilib tashlashidan qo‘rqar ekansan kabi va b. Ega ergash qismli qo‘shma gapshakl 7 §. Ega ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakl tarkibidagi egani aniqlashtiradi; ergash qism kesimi sa 2 affiksi bilan shakllanadi, bu qism tarkibida bosh kelishikdagi u, o‘sha kabi olmosh bosh gapshakl tarkibidagi kim, nima kabi olmoshga mutanosib holatda ishlatiladi, bunday olmoshga ba'zan ki ta'kid yuklamasi qo‘shilib keladi: Kim ki halol mehnat qilsa, u albatta obro‘ topadi (Maqol). Qozonga nima tushsa, cho‘michga o‘sha chiqadi (Maqol) kabi va b.

Qaratuvchi ergash qismli qo‘shma gapshakl 8 §. Qaratuvchi ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakl tarkibidagi qaratuvchini aniqlashtiradi; ergash qism kesimi sa 2 affiksi bilan shakllanadi, bu qism tarkibida qaratqich kelishigidagi kim olmoshi, bosh gapshakl tarkibida esa unga muqobil ravishda u kishilik olmoshi, o‘sha ko‘rsatish birligi qatnashadi: Kimning lafzi halol bo‘lsa, uning yuzi doim yorug‘ bo‘ladi (Maqol). Kimning aravasiga tushsang, o‘shaning qo‘shig‘ini aytasan (Maqol) kabi va b. Qiyos va o‘xshatish ergash qismli qo‘shma gapshakl 9 §. Qiyos va o‘xshatish ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat-holatga xos belgini qiyoslash, o‘xshatish yo‘li bilan aniqlashtiradi. I. Qiyos ergash qismli qo‘shma gapshakllar quyidagicha tuziladi: 1. Qo‘shma gapshakl qismlari ki bog‘lovchisi bilan bog‘lanadi, bu bog‘lovchi bosh gapshaklga qo‘shiladi; bosh gapshakl tarkibida shunday, shunaqangi, shunchalik, shu qadar kabi olmosh qatnashadi, ergash qism ana shu olmoshga nisbat berilayotgan belgining qandayligini qiyoslab anglatadi. Bunday bosh gapshakl tarkibini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: " shunday X kesim leksemashakl  ki, .." Bu tur sintaktik qurilmalarda bajaruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Bajaruvchi boshqa-boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Bu mish mishlar shunday xunuk, shunday mudhish ediki, Latofat qishloqdan bosh olib chiqib ketmoqchi bo‘lgan vaqtlari ham bo‘ldi (Odil Yoqubov). Bu safar tutqich shunaqangi kuchli zarb bilan biqinimga urildiki, ko‘zimdan olov chiqib ketdi (O‘tkir Hoshimov). Umar zakunchi ko‘zimga shunchalik dag‘dag‘a bilan chaqchaydiki, tilim aylanmay qoldi (O‘tkir Hoshimov) kabi. b) Ega birinchi qismda ifodalanadi: Shu payt ikkovi ham shunday chiroyli, shunday baxtiyor ko‘rindiki, hayron bo‘lib yoqamni ushladim (Pirimqul Qodirov) kabi. d) Ega ikkinchi qismda ifodalanadi: Bora bora shunaqangi joningdan to‘yib ketasanki, qilich taningni boshingdan tezroq juda qilishiga orzumand bo‘lib qolasan (O‘tkir Hoshimov) kabi va b. 2) Bajaruvchi aynan bo‘ladi: a) Ega birinchi qismda ifodalanadi: Zangori osmon ham shunday tiniq, shunday beg‘uborki, ko‘zni oladi (Oybek) kabi. b) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Bu safar shu qadar shiddatli yaltiradiki, osmonni ikki bo‘lakka tilimlab tashlagandek bo‘ldi (O‘tkir Hoshimov) kabi va b. 2. Qo‘shma gapshakl tarkibidagi ergash qismning kesimi sa 2 affiksi bilan shakllanadi, bu qism tarkibida qancha, qanchalik, qanday olmoshi, bosh gapshakl qismida esa shunga mutanosib holda shuncha, shunchalik, o‘shanday kabi olmosh, ba'zan ko‘p ravishi qatnashadi: Nigor opa orzulari puchga chiqqaniga qancha kuysa, o‘g‘li-ning ahvolini ko‘rib undan ham ko‘proq o‘rtanar edi (Hamid G‘ulom). Paxtaga qanchalik ko‘p ishlov berilsa, shunchalik ko‘p hosil olinadi. Ilgari qanday berilib ishlagan bo‘lsak, hozir ham shunday ishlayapmiz kabi. Bunday qo‘shma gapshakl ba'zan nisbiy olmoshlar qatnashmagan holda, belgi ma'nosini anglatadigan leksemaning o‘zini qiyoslab ishlatish bilan tuziladi: Paxta ishi og‘ir desam, ilm mehnati undan ham og‘irroq ekan (Hamid G‘ulom) kabi va b.

II.O‘xshatish ergash qismli qo‘shma gapshakllarning qismlari ki bog‘lovchisi bilan bog‘lanadi; ergash qism kesimi tarkibida day o‘xshatish affiksoidi, bu qism boshlanishida esa ko‘pincha go‘yo, xuddi yordamchilari qatnashadi: Shamol shu qadar kuchli esdiki, go‘yo daryo suvi teskari oqayotgandek bo‘ldi kabi va b. Тo‘ldiruvchi ergash qismli qo‘shma gapshakl 10 §. Bunday sintaktik qurilmada ergash qism bosh gapshakl tarkibida olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchini aniqlashtiradi. Ba'zan bosh gapshakl tarkibida bunday to‘ldiruvchi ifodalanmaydi. Тo‘ldiruvchi ergash qismli qo‘shma gapshakllar quyidagicha tuziladi: 1. Qo‘shma gapshakl qismlari ki bog‘lovchisi bilan bog‘lanadi, bog‘lovchi bosh gapshaklga qo‘shiladi; ergash qism bosh gapshakl tarkibida to‘ldiruvchi bo‘lib kelgan olmoshni aniqlashtiradi. Bunday qurilmalarda bajaruvchi asosan boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega ikkinchi qismda ifodalanadi: Shuni unutmangki, halol mehnat bilan topilgan nonning ta'mi o‘zgacha bo‘ladi kabi. b) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Ko‘rib turibsizki, Umidaning qissasini ham boshdan aytib bermasam bo‘lmaydi kabi. 2. Ergash qismning kesimi - sa 2 affiksi qatnashgan holda shakllanadi; bunday ergash qism bosh gapshakl tarkibida to‘ldiruvchi bo‘lib kel gan olmoshni aniqlashtiradi. Bunday qurilmalarda bajaruvchi asosan aynan bo‘ladi, ega ko‘pincha ifodalanmaydi: Nimani eksang, shuni o‘rasan (Maqol). Kimda gumoning bo‘lsa, uni ko‘zdan qochirma (Oybek). Kim ki bo‘lsa dilozor, undan el u yurt bezor (Maqol). Ikki misol tarkibida vositasiz to‘ldiruvchi, uchinchi misol tarkibida vositali to‘ldiruvchi qatnashgan va b. Sifatdovchi ergash qismli qo‘shma gapshakl 11 §. Sifatlovchi ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakl tarkibidagi sifatlovchini aniqlashtiradi. Bunday sifatlovchi turli sintaktik vazifada kelgan ot, sifat leksemalarga bog‘langan bo‘ladi. Sifatlovchi ergash qism bosh gapshaklga ki bog‘lovchisi orqali bog‘lanadi: I) Bosh gapshakl tarkibida shunday, shunaqa kabi sifat olmosh qatnashadi: Bilmadim, dunyoda shunaqa narsalar bo‘ladiki, birovga tushuntirish u yoqda tursin, o‘zing ham tushunmaysan (O‘tkir Hoshimov). Oydinli qish kechasi shunday go‘zal, shunday ulug‘vorki, hatto xizmatkorlarning xarob kulbasi ham allaqanday bejirim manzara yasaydi (Oybek) kabi. Birinchi jumlada shunaqa sifat olmoshi ega vazifasida kelgan narsalar leksemashakliga, ikkinchi jumlada esa shunday sifat olmoshi uyushiq qator hosil qilib kelgan kesimga bog‘langan. 2) Bosh gapshakl tarkibida hech bir inkor olmoshi, biror gumon ol moshi qatnashib, kesimi yo‘q kesimlik leksemasi bilan, shunga monand ravishda ergash qismning kesimi ma  sin affikslari tizmasi bilan ifodalanadi: Тoshkentda hech bir katta ko‘cha yo‘qki, unda dorixona bo‘lmasin kabi va b. Kesim ergash qismli qo‘shma gapshakl 12 §. Kesim ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshaklga ki bog‘lovchisi bilan bog‘lanadi; ergash qism bosh gapshaklning ko‘rsatish birligi, olmosh

bilan ifodalangan kesimini aniqlashtiradi; bunday kesim vazifasida shu ko‘r-satish birligi, shunday sifat olmoshi keladi: Ilgarigi vaqtlardan qolgan bir odat shuki, g‘ayir cho‘ponlar yovlashsa, bir biridan qo‘y o‘g‘irlaydi (Pirimqul Qodirov). Xalqimiz qadimdan shundayki, beva bechoraga doim yordam qo‘lini cho‘zadi kabi va b. Natija ergash qismli qo‘shma gapshakl 13 §. Natija ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning amalga oshishi bilan yuzaga keladigan voqelikni anglatadi; bunday qo‘shma gapshakl qismlari ki bog‘lovchisi bilan bog‘lanadi, bosh gapshakl tarkibida shunday, shunaqangi, shu qadar, chunonam kabi belgi ifodalovchi birliklar, ergash qismda ba'zan oqibatda, natijada kabi leksemashakllar qatnashadi. Bunday qo‘shma gapshakllar qismlarining kesimi quyidagicha shakllanadi:1. Ergash qismning kesimi bosh gapshakl kesimiga monand holda o‘tgan yoki hozirgi zamon shaklidagi fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: Kechga borib shunday kuchli bo‘ron ko‘tarildiki, daraxtlarni ildizi bilan qo‘porib tashladi kabi. 2. Ba'zan bosh gapshakl kesimi buyruq maylining I shaxs affiksi bilan, ergash qismning kesimi esa buyruq maylining III shaxs affiksi bilan shakllanadi: Shunday samarali mehnat qilaylikki, boshqalarning havasi kelsin kabi. 3. Ergash qism kesimi kesimlik leksemashakli bilan ifodalanadi, bunda bosh gapshakl kesimi buyruq maylining III shaxs affiksi bilan shakllanadi: Ishni shunday tashkil qilish lozimki, hech kimda norozilik tug‘ilmasin kabi va b. Sabab ergash qismli qo‘shma gapshakl 14 §. Sabab ergash qismli qo‘shma gapshakllarda ergash qism bosh gapshakldan anglashiladigan harakat holatning voqe bo‘lish sababini anglatadi. Sabab ergash qismli qo‘shma gapshakllar quyidagicha tuziladi: I. Sabab ergash qism boshlanishida chunki bog‘lovchisi ishlatiladi. Bunda baja- ruvchining holati, eganing ifodalanishi quyidagicha: I) Bajaruvchi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: U kelin bo‘lib borgusi oilaning boyligini o‘ylamagan, chunki bu narsa u uchun ochiq-oydin edi (Oybek). Hulkar yashirolmaydi, chunki Xolbek Avazga "Xotiningdan so‘ra" deb sirni ochib qo‘ygan (Pirimqul Qodirov) kabi. Ba'zan ergash qism bosh gapshakldan to‘liq to‘xtam bilan ajratib talaffuz qilinadi, shunga ko‘ra bunday qismdan oldin yozuvda nuqta qo‘yilib, ergash qism bosh harf bilan boshlab yoziladi; lekin bunga qaramay bu qismlar birgalikda qo‘shma gapshaklga teng deyiladi: Nuriniso esa ichkari hovlidagi to‘rt uydan biriga - onasining uyiga kirdi. Chunki bu uy xoli edi (Oybek) kabi. b) Ega birinchi qismda ifodalanadi: Kech soat to‘qqizlarda ko‘p xonadonlarda chiroq o‘chadi, radio tinadi, chunki ertalab beshda turish,oltida dalaga yurish kerak (Hamid G‘ulom) kabi. d) Ega ikkinchi qismda ifodalanadi: .. ko‘nikishni boshdan kechirishga majbur, chunki muhabbat bog‘lagan erkak senga o‘zining yaltiroq tomonlarini ko‘rsatadi (Abdulla Qahhor) kabi. 2) Bajaruvchi aynan bo‘ladi:

a) Ega birinchi qismda ifodalanadi: Latofat bilan Obidov domla Haydarni ko‘rmas, chunki yon verlariga qarashmas .. edi (Odil Yoqubov) kabi. Bu misolda kesimlar tarkibidagi edi affiksoidi umumlashtirilgan. b) Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Faqat .. oltin soatni olib tomosha qildi. Chunki quti quti har nav oltin kumush bezaklar yig‘gan bo‘lsa da, shu vaqtgacha soatsiz edi (Oybek) kabi. Bu yerda ergash qism to‘liq to‘xtam bilan ajratilib, bosh harf bilan boshlab yozilgan; lekin qo‘shma gapshakllik holati saqlangan (Bunday holat quyidagi misollarda ta'kidlanmadi). 2. Sabab ergash qism bosh gapshaklga shuning uchun yordamida bog‘lanadi. Bunday sintaktik qurilmalarda ergash qism oldin, bosh gapshakl keyin joylashadi, bosh gapshakl bog‘lovchi vosita tarkibidagi ko‘rsatish birligini aniqlashtiradi. Bunday qurilmalarda bajaruvchi boshqa boshqa bo‘ladi: a) Ega har ikki qismda ifodalanadi: Bunday haqoratni hech bir yigit kechira olmaydi. Shuning uchun Xolbek ham Тurdi bilan mushtlashgan edi (Pirimqul Qodirov) kabi. b) Ega birinchi qismda ifodalanadi: .. qiyinchilik bilan ajratilgan qo‘ylar u to‘pdan bu to‘pga chopib o‘tib yana qo‘shilib ketishar edi. Shuning uchun ikki suruvni bir biridan mumkin qadar uzoqqa haydashar edi (Pirimqul Qodirov) kabi. 3. Ba'zan sabab ergash qismli qo‘shma gapshaklning bosh gapshakl qismi ergash qismidan oldin joylashib, kesimiga ki bog‘lovchisi qo‘shiladi: Avvalo bunga shuning uchun muvaffaq bo‘la olmadiki, .. rostgo‘ylikni, hamdardlikni va hamkorlikni kelgusida birgalikda kechiriladigan hayotning asosiy sharti qilib qo‘ygan edilar (Hamid G‘ulom) kabi. 4. Sabab ergash qismga ba'zan ki bog‘lovchisi qo‘shiladi; bunday qismning kesimi bor kesimlik leksemasi, shu kabi ko‘rsatish birligi bilan ifodalanadi. Quyidagi qo‘shma gapshakllar qismlarida bajaruvchi boshqa boshqa bo‘lib, har ikki qismida ega ifodalangan: Davlatbekov bilan Ortiq borki, uni hech kim hech narsa qilolmaydi (Pirimqul Qodirov). Aziyat yetishining vaji shuki, Muxtorxon Samandar qo‘rboshiga yarog‘ aslaha yetkazib turgan ekan (Abdulla Qahhor) kabi. 5. Sabab ergash qism kesimi sa  kerak tarzida shakllanadi; bunda 'sabab' ma'nosi 'ehtimol' modal ma'nosi bilan birgalikda ifodalanadi. Quyidagi qo‘shma gapshakl qismlarida bajaruvchilar boshqa boshqa: a) Ega har ikki qismda ifodalangan: Boshqalar ham shunday deb o‘ylasa kerak, na birov uni ziyofatga taklif qildi, na kuzatib qo‘ydi (Odil Yoqubov). .. bolalar sho‘xlik qilgan bo‘lsa kerak, bitta kreslo yonboshlab qolgan edi (O‘tkir Hoshimov) kabi. b) Ega birinchi qismda ifodalangan: Saidiyning indamaganini Ehson rozilik deb tushungan bo‘lsa kerak, spektakl tamom bo‘lgandan keyin Saidiyni o‘z uyiga tomon boshladi (Abdulla Qahhor). Qiz, chamasi, o‘z qahramonining holatini tasavvur qilib ko‘rayotgan bo‘lsa kerak, chuqur o‘yga tolgan edi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Mana bu jumlada ergash qism bosh gapshaklning ichida ishlatilgan: Onasi Nigor opa, erini azbaroyi yaxshi ko‘rganidan bo‘lsa kerak, boshqa turmush qilmadi (Hamid G‘ulom) kabi va b. Ergash qismli qo‘shma gapshakl deb talqin qilinadigan ayrim hodisalar haqida 15 §. 1. "Ravish ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalar asli gapshaklning transformasiga teng: gapshaklni hollovchi vazifasida ishlatish uchun kesimi

tarkibi oxiridagi ayrim morfemalar qisman tashlanadi va almashtiriladi: Yuzlari qip qizil bo‘ldi. – gapshakl; yuzlari qip qizil bo‘lib [qaytib chiqdi] - gapshaklning hollovchi vazifasiga moslangan transformasi ("Sintaktik bo‘lakning transformatsiyalangan gapshakl bilan ifodalanishi" bahsiga qarang). Xullas, gapshakl b, may, masdan shakl yasovchilari bilan, shuningdek deb yordamchisi bilan trans formatsiya qilinib, hollovchi vazifasida ishlatiladi; bunda tuslovchi tashlanishi bilan gapshaklga tenglik holati yo‘qoladi, ega esa transformaning ichki bo‘lagi holatida saqlanadi. 2. "Maksad ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan deb(deya) yordamchisi, uchun ko‘makchisi bilan shakllanadigan qurilmalar asli gapshakl transformatsiyasiga teng: bu yerda gapshakl kesimi o‘zgartirilmagan holda deb(deya) qo‘shilib hollovchi vazifasida ishlatish uchun hozirlanadi: [( O‘qituvchi hikoya aytib berar ) deb ] bolalar bu yerga to‘planishdi . - Bolalar [( o‘qituvchi hikoya aytib berar ) deb ] bu yerga to‘planishdi. [( Oyimxon uyg‘anmasin ) uchun ] Xolmurod oyoq uchida borib o‘z o‘rniga yotdi (Parda Тursun). - Xolmurod [( Oyimxon uyg‘anmasin uchun ] oyoq uchida borib o‘z o‘rniga yotdi kabi. 3. "Payt ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan gan  da ( gan vaqtda), gandan keyin, gandan beri, gandan boshlab, ganga qadar, dan burun, sh  i bilan shakl yasovchilari tizmasi bilan shakllanadigan qurilmalar asli gapshakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl payt hollovchisi vazifasida ishlatishga hozirlanadi. Payt ergash gapni shakllantiruvchi vositalar deb b, gach, guncha (ma)y affiks-lari ham ta'kidlanadi. Asli ravishdosh yasovchisi tuslanmaydi, fe'l leksemani, birikma-ni, gapshaklni payt hollovchisi vazifasida kelishga hozirlaydi. 4. "Chog‘ishtirish va o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan guncha, gandan ko‘ra, shdan ko‘ra, gani kabi , ganday morfemalari tizmasi bilan shakllangan qurilmalar gapshakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl hollovchi vazifasida ishlatishga hozirlanadi: Qul bo‘lib yashaydi. -gapshakl; [(Qul bo‘lib yasha)shdan ko‘ra  yashagandan ko‘ra ] mard bo‘lib o‘lgan yaxshi (Maqol) kabi. 5. "Sabab ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan b, (ma)y, - gach morfemalari bilan shakllangan qurilmalar ham gap shakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl sabab hollovchisi vazifasida ishlatishga hozirlanadi: Boyning so‘zi o‘tmadi, yerga kuchi yetmadi. - gapshakl; {(Boyning so‘zi o‘tma)y, (yerga kuchi yetma)y] qishloqdan chiqib ketdi (Po‘lkan) kabi. 6. " Тo‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gap" deb talqin qilinadigan hodisalardan sh  i  ga qaramay  qaramasdan, b, gan  i holda tizmalari bilan shakllangan qurilmalar ham gapshakl transformasiga teng bo‘lib, bu vositalar bilan gapshakl hollovchi vazifasida ishlatishga hozirlanadi: Martabasi ulug‘. – gapshakl; martabasi ulug‘ bo‘lishiga qaramay - hollovchi va b. BOG‘LOVCHI VOSI ТASIZ ТUZILADIGAN QO‘SHMA GAPSHAKL 1 §. Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllarning tarkib topishida hal etuvchi omil - gaplik ohangi. Asli bu omil bog‘lovchi vo sitalar bilan tuziladigan qo‘shma gapshakllarda ham qatnashadi, lekin birinchi o‘rinda bog‘lovchi vosita turadi. Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllarda esa gaplik ohangi hal etuvchi omil darajasiga ko‘tariladi. Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllarda ikkinchi hal etuvchi omil -

qismlarida bajaruvchilarning boshqa boshqa bo‘lishi. Agar kesim vazifasida kelgan birliklar ayni bir bajaruvchiga nisbat berilsa, bunday birliklar uyushiq qator bilan ifodalangan kesimga teng bo‘ladi (Misollari quyiroqda). Bog‘lovchi vositasiz tuziladigan qo‘shma gapshakllar ikkiga guruhlanadi: teng sanaladigan qismli qo‘shma gapshakllar va aniqlashtiruvchi qismli qo‘shma gapshakllar. Тeng sanaladigan qismli qo‘shma gapshakl 2 §. Bunday qo‘shma gapshakllarning sodda gapshaklga teng qismlari o‘zaro biri ikkinchisining mazmunini aniqlashtirmaydi, bir biriga tobelanmaydi, teng sanash ohangi bilan talaffuz qilinadi: .. avtobus keng charog‘on ko‘chadan yelib borar, odam to‘la yo‘lkalar, xiyobonlar, magazinlarning yorqin oynalari lip lip o‘tar edi (Hamid G‘ulom) kabi. Bu tur qo‘shma gapshakllarni uyushiq qator bilan ifodalangan kesimli sodda gapshakllardan farqlash lozim. Uyushiq qator bilan ifodalangan kesimda bajaruvchi aynan bo‘ladi, uyushiq qatorni hosil etuvchilar ayni bir bajaruvchining turli harakat holatini anglatishga xizmat qiladi. Kesimning uyushiq qator bilan ifodalanishi "Sintaktik bo‘lakning uyushiq qator bilan ifodalanishi» sarlavhasi ostida tasvirlandi; bu yerda shu hodisaga eganing ifodalanishi nuqtayi nazaridan aniqlik kiritiladi. I. Ega birinchi qismda ifodalanib, har ikki qism uchun umumiy bo‘ladi: Hali sovuqdan qisilib bujmaygan gavdalar endi o‘zini qo‘ydi, yayradi (Oybek). Тurdi qo‘yni so‘yib, go‘shtini terisiga o‘rab shu yerga yashirib qo‘ygan, boya kelib go‘shtni olib ketgan edi (Pirimqul Qodirov) kabi. 2. Ega har ikki qismda ifodalanmaydi: Yolg‘iz o‘zini hech yerga yubormaydilar, hatto yo‘lakka, ko‘cha eshikka ham chiqarmaydilar (Oybek). Kecha meditsina instituti xiyobonida Dildorning yo‘lini poyladi, uchratdi (Hamid G‘ulom). Kallangga siqqancha o‘yla, keyin maslahat ber (Oybek) kabi. 3. Ayrim jumlalarning har ikki qismida ega ifodalanadi, lekin bajaruvchi aynan bo‘lgani uchun bunday jumlalarni ham kesimi uyushiq qator bilan ifodalangan sodda gapshakl deb baholash to‘g‘ri: Feruzning to‘nchasini, do‘ppisini olib kiygizdi, o‘zi ham guldor duxoba nimchasini kiyib oldi (Hamid G‘ulom) kabi. Ikkinchi qismdagi ega o‘z - ta'kid birligi bilan ifodalangan. 3 §. Bog‘lovchi vositalarsiz tuzilib, teng sanaladigan qismli qo‘shma gapshakllarning qismlarida bajaruvchi boshqa boshqa bo‘ladi; bunday qo‘shma gapshakllardan 'biriktiruv' mazmuni ifodalanadi; shunga ko‘ra bu tur qo‘shma gapshakl qolipini quyidagicha yozib ko‘rsatish mumkin: sodda gapshakl teng sanash ohangi sodda gapshakl g a p l i k , o h a n gi 'b i r i k t i r u v' m a z m u n i q o‘ sh m a g a p sh a k l Тeng sanaladigan qismli qo‘shma gapshakllarda eganing ifodalanishi quyidagicha: I. Ega har bir qismda ifodalanadi: I) Kesimlar asosan tuslovchili leksemashakl bilan ifodalanadi: a) asosan fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: Bu yerda archa o‘smaydi, suvlar oqmaydi (Pirimqul Qodirov). Yallachilar chirmandalarini urdilar, yuzlarcha xotinlarning "yor yor" qo‘shig‘i yangradi (Oybek). Undan bir yona narida Тurdi bilan Eshmurod aka

qo‘y boqishar, teparoqda Suyunboy akalarning suruvi yoyilib yurar edi (Pirimqul Qodirov) kabi; b) ba'zan fe'ldan boshqa turkum leksemasi bilan ifodalanadi. Quyidagi jumlalarda kesimlar yo‘q- kesimlik leksemasi bilan ifodalangan: Bu rastada ming xil kiyimli olomon yo‘q, shoshilinch yo‘q, qo‘lni siqib "Bor, baraka top"lar ham yo‘q (Oybek). Bu uy ilgari bedaxona bo‘lganidan darchasi ham yo‘q, tokchasi ham yo‘q, toqisi ham yo‘q edi (Oybek). Ikkinchi misolda edi affiksoidi umumlashtirilgan. 2) Birinchi qism kesimi ba'zan b ravishdoshi shaklida ishlatiladi: Azizning vujudi zirillab, yuragi orqasiga tortib ketdi (Hamid G‘ulom) kabi. 2. Ega faqat birinchi qismda ifodalanadi: I) Kesimlar asosan tuslovchili leksemashakl bilan ifodalanadi: a) fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: Hozir buving keladi, uyga boramiz, maza qilib uxlaysan (Hamid G‘ulom) kabi; b) fe'ldan boshqa turkum leksemashakli bilan ifodalanadi. Quyidagi jumlada kesimlar o‘rin kelishigidagi ot leksema bilan ifodalangan: Kechiring, Aziz aka, mening ko‘nglim boshqa bog‘da, xayolim boshqa gulzorda! (Hamid G‘ulom). 2) Birinchi qism kesimi ba'zan b ravishdoshi shaklida ishlatiladi: Buning kundoshi Mariya ismli rus xotin bo‘lib, unga Maryamxon ism qo‘yishgan (Oybek) kabi. 3. Ega faqat ikkinchi qismda ifodalanadi; kesimlar odatda fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: Ko‘klamda, ayniqsa Navro‘z bayramida u yerlarga sayrga chiqiladi, qozon osib, oq sho‘rva qaynatiladi, mesh mesh qimiz ichiladi (Hamid G‘ulom). Endi bir burda zog‘ora yegan edim, dala boshida Olimjon ko‘rindi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 4. Ega har ikki qismda ifodalanmaydi; har ikki kesim yoki biri odatda buyruq maylidagi fe'l leksemashakl bilan ifodalanadi: Kel, erkatoy, seni yuvintirib qo‘yay! (Hamid G‘ulom). Qani, avval otdan tushing, nimalar olib keldingiz, ko‘rsating .. (Pirimqul Qodirov) kabi. 4 §. ' Biriktiruv' mazmuni ifodalanadigan qo‘shma gapshakllarning sodda gapshaklga teng qismlaridan ikki va undan ortiq voqelikning teng holatda yuz berishi anglashiladi. Bunday qo‘shma gapshakl biriktiruvchi bog‘lovchi bilan tuziladigan qo‘shma gapshaklga o‘xshaydi, shunga ko‘ra sodda gapshaklga teng qismlar oralig‘iga ba'zan va bog‘lovchisini kiritish imkoniyati bo‘ladi: Yo‘l azobidan uning butun a'zoyi badani zirqirab og‘rir, toliqqanlikdan, ochlikdan boshi aylanar, ko‘ngli ozar edi (Hamid G‘ulom) - boshi aylanar va ko‘ngli ozar edi kabi. Bu tur qo‘shma gapshakllarning qismlaridan: 1) bir paytda yuz beradigan voqelik anglashiladi: Hulkar ham o‘zini odatdagidan boshqacha sezar, qalbida kuchli bir toshqin paydo bo‘lganga o‘xshar, buning nimasidir quvontirar, nimasidir bezovta qilar edi (Hamid G‘ulom). Hovli xamirday balqigan, undan yengil bug‘ ko‘tariladi (Oybek). Osmon tiniq, qalin qor bilan qoplangan dalalar ustida yulduzlarning oltin ko‘zlari yorqin chaqnaydi (Oybek) kabi; 2) birin ketin yuz beradigan voqelik anglashiladi: O‘sha yoqlarda momaqaldiroq bo‘g‘iq gumburlaydi, chaqmoq olovli qamchisini endi boshqalarning boshida o‘ynatadi (O‘tkir Hoshimov). Siz ham boshingizga ro‘mol o‘rab, mendaqa xotin bo‘lib keling, keyin pichoqlashamiz (Pirimqul Qodirov) kabi. Adabiyot:

1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Qo‘shma gap LSQlari

Gap shakllar тizimi

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )

Qo‘shma gaplar uslubiyati