logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Gap

Gap

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB
Скачать
Gap Reja: 1. Nut q iy gapning belgilari. 2. Gapning shakllanishida leksik omil. 3. Gapning shakllanishida morfologik omil. 4. Gapning shakllantirishda o h angning roli. 5. Gap LSQ si va uning tiklanish 6. Lisoniy gapdagi nosintaktik h odisalar. 7. Sodda gapning tarkibiy q ismlari. 8. Grammatik shakllangan gaplarning minimal va maksimal lisoniy sintaktik qoliplari. Nutqiy gapning belgilari. Tildan foydalanish fikrni shakllantirish va bayon qilishdan iboratdir. Bu esa gap orqali amalga oshar ekan, demak, til yaxlit vujud sifatida sintaksisda namoyon bo’ladi. Gap - kishilarning bir-biriga fikr, axborot uzatish uchun ishlatadigan asosiy birlik bo’lib, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik ko’rinishidir. Gap so’zlovchi uchun fikr ifodalash va axborot uzatish, tenglovchi uchun axborot qabul qilish vositasi sanaladi. Kishi ongida fikr tushunchalar asosida tiklanadi. Bu fikr nutqda gap sifatida yuzaga chiqadi. Fikr tushunchalardan tashkil topganligi kabi gap ham tushunchalarning formasi sanalgan so’z va so’z birikmalardan tuziladi. Gapning tashkil etuvchilari so’z birikmalaridir. Tilning asosiy vazifasi odamlarning bir-birlarini tushunishlari va gaplashishlarida vosita bo’lib xizmat qilishdir. Axborot uzatish va qabul qilish vositasi bo’lish - tilning kammunikativ mohiyatidir. Kommunikatsiya jarayoni jamoani taqozo qiladi. Aniqrog’i, muayyan tilda axborot uzatish va qabul qilish shu tilda so’zlashish malakasiga ega kishilarni taqozo qiladi. Bu esa kommunikatsiya jarayonining ijtimoiy tabiatliligidan dalolat beradi. Gap sintaktik yaxlitlik bo’lib, bu uning grammatik shakllanganligi tarkibiy uzvlari bir butinlik holiga kelganligi bilan izohlanadi. Demak, gapda bir necha jihat birlashgan bo’ladi. Birinchi jihat gapning moddiy qobig’i bo’lib, bu uni tashkil etuvchi so’z va grammatik shakllardir. Masalan, har qanday gapda kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi (kesim) ning bo’lishi shart. Ikkinchi jihat ana shu moddiy qobiqqa singdirilgan aqliy mahsul - fikr - axborotdir. Uchinchi jihat esa so’zlovchining voqelikka munosabati - hissiy holatidir. Bu uch jihat tildagi triada (uchlik)ni - sintaktika, semantika va pragmatika birligini tashkil etadi. Ma‘lum bo’ladiki, gap kommunikativ birlik sifatida o’zida fikriy (semantik) va hissiy (pragmatik) kommunikatsiyani tashiydi. Bu barcha gaplar mutlaq ham fikriy, ham hissiy kommunikatsiyaning birligidan iboratdir degan xulosaga olib kelmasligi lozim. Chunki ayrim gaplarda hissiy munosabat sezilarsiz bo’lsa, ayrimlarida sof hissiy kommunikatsiyagina mavjud bo’ladi (Oh! Voy!). His-tuyg’ularni ifodalashda tildan boshqa vositalar (musiqa, raqs, imo-ishora) mavjudligi ham hissiy kommunitsiyaning nisbiy mustaqilligini ko’rsatadi. Gap, avvalo, sintaktik tugallangan qurilma ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu u orqali ifodalanayotgan fikrning nisbatan tugallanganligi bilan belgilanadi. Sintaktik tugallanganlik gapning kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllanganligi va tugal ohangga egaligidir. Gap kesimga ega bo’lmasdan tugal fikr ifoda eta olmaydi. Masalan, chiroyli kitob birikuvida so’zlovchi nazarda tutgan axborot yuzaga chiqmagan, chunki uning kitob haqida nima demoqchiligi ham aytilmagan. Shu bois mazkur qurilma fikrni ifodalaydigan qurilmaning asosiy shakli - kesimlikdan holi. To’g’ri, chiroyli kitob birikmasida kitobning xususiyati haqida axborot bordek tuyuladi. Ammo u so’zlovchining asosiy maqsadi bo’lgan axborot emas. U ikkinchi darajali axborot bo’lib, asosiy planda gapning yakunidan anglashiladigan kitobning, deylik, borligi, sotilganligi yoxud yo’qolganligi haqidagi axborot yotadi. Demak, gapdan anglashilgan fikr deyilganda, undagi asosiy axborot tushuniladi. Boshqa yordamchi, asosiy bo’lmagan axborotlar uning yuzaga chiqishida vosita bo’lib xizmat qiladi. (To’liqsiz gaplarda sintaktik tugallik bo’lmasa, ham, fikr anglashaveradi. Ulardagi sintaktik tugallik kontekstdan yoki nutq vaziyatidan ma‘lum bo’lib turadi). Sintaktik tugallik sintaktik o’rin bilan ajralmas holdadir, ya‘ni lug’aviy birlik kesimlik shaklida bo’lishining o’zi uni gap sifatida qarashga asos bo’la olmaydi. Masalan, Aytdim deganing nimasi? gapidagi aytdim so’z shakli kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligidir. Lekin u kesimlik o’rni bilan ta‘mnlanmaganligi bois ushbu qurshovda gap maqomiga ega emas. Kesimlik shaklidagi so’z gap bo’lishi uchun kesimlik maqomiga ega bo’lishi kerak. Sintaktik tugallanganlik kesimlik shakli va o’rni bilan belgilanar ekan, bunda tilning yaxlit vujudligi yana bir karra yaqqol namoyon bo’ladi. Til sathlardan iborat. Til yahlit vujud ekan, bu sathlar gapning asosiy vazifasi bo’lgan axborot uzatish va qabul qilish jarayonida butunlik sifatida ishtirk etish lozim. Buni biz gapda ko’ramiz. Gapning sintaktik tugalligi uchun, dastavval, ma‘lum bir mustaqil so’z va kesimlik shakli talab etiladi. O’qidim birligi o’qi leksemasi va -dim kesimlik shakli birikuvidan iborat. Demak, bunda tilning tarkibiy uzvlari - leksik va morfologik sathlarining birlikdagi harakati ko’zga tashlanadi. Gap, avvalo, leksik va morfrlogik sathlar birligidir. Aytilganidek, gap uchun bu ikki (lug’aviy va morfologik) omil hamkorligi yetarli emas. Uning uchun sintaksisning xos omili - sintaktik o’rin zarur bo’ladi. Sintaktik o’rin esa qurilmaning o’ziga xos tugal ohang bilan namoyon bo’lishini taqozo qiladi. Bundan ko’rinadiki, fonetik omil sintaktik tugallikka yakun yasaydi. Demak, gapda tilning barcha sathlari - leksik, morfologik, sintaktik va fonetik sathlar yaxlit vujud sifatida namoyon bo’ladi, voqelanadi. Quyida ularning har biriga bir butunlikning bo’laklari sifatida alohida-alohida to’xtalamiz. Gapning shakllanishida leksik omil. Fikr tushunchalarsiz bo’lmagani kabi gapning ham asosida, avvalo, so’z yotadi. Zero, gapning asosidagi atov birligi voqelangan leksemalardir. Leksemalarning guruhlanishida ham yetakchi omillardan biri sifatida ularning sintaktik imkoniyatlari yotishi bejiz emas. Shu boisdan tilshunoslikda gap bo’laklari va so’z tushunchalari munosabati ustuvor masalalardan bir sifatida qaraladi. Gap bo’laklari turli mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalanaveradi. Biroq har bir gap bo’lagi uchun ma‘lum bir so’z turkumi ko’proq xoslangan bo’ladi - semantik va grammatik xossalari bilan ma‘lum bir gap bo’lagi vazifasiga mos so’zlar bor. Masalan, «kesim vazifasida kelish uchun ko’proq fe‘l xoslangan»(I.I. Meshchaninov.) Ega, to’ldiruvchi vazifasiga, asosan, ot va ot vazifasidagi so’zlar keladi. Bu so’z turkumlarining umumiy ma‘noviy tabiati va grammatik xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, ot turkumi ko’proq tobe bo’lak (ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi) vazifasida kelganligi bois tobelvchi vosita bo’lgan kelishik qo’shimchalari faqat otga, kesim vazifasida ko’proq fe‘l kelganligi bois kesimlik shakllari faqat unga xosdek tasavvur uyg’otadi. Bu turkumlarning qaysidir vazifaga ko’proq xoslanganligi bilan belgilanadigan «aldamchi» tasavvurlardir. Aytilganlar asosida shunday pirovard xulosaga kelish mumkin: har bir so’z turkumi muayyan gap bo’lagi vazifasiga ko’proq hoslangan bo’lsa-da, bu vazifada boshqa turkum so’zlari ham kelaverganligi kabi, ma‘lum vazifaga xoslanganlik uni nutqda boshqa mavqe egallashdan mahrum qilmaydi. Shu boisdan so’zning qaysi turkumga xosligini belgilashda uning qaysi gap bulagi vazifasida kelishi nisbiy, barqaror bo’lmagan asos vazifasini o’taydi. Gapning shakllanishida morfologik omil. Gapni so’z, so’z birikmasidan farqlovchi belgi uning maxsus morfologik ko’rsatkich - kesimlik qo’shimchalari bilan shakllanganligidir. Zero, eng «kichik» gap morfologik shakllangan atov birligidir. Misollar: O’qituvchiman. Ishladim. Bu «kichik» gaplar atov birligi (o’qituvchi, ishla) dan mahrum etilsa, bu o’z holicha hech qanday qiymat kasb etmaydigan morfologik shakl - (-dim) qoladi. So’z birikmasida shu hol yuz beradi. Biroq mazkur gaplar morfologik shakldan ajratilsa, tilning boshqa sathi birliklari (so’z, SB) dan farqlanmay qoladi. Demak, kesimlik shakli bamisoli qaratqich va tushum kelishiklari ravishdagi qo’shimchalari kabi gapda asosiy sintaktik vazifa - kesimni shakllantirishga ixtisoslashgan shakldir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasidagina kelish tushum kelishigi shakli uchun qanchalik qat‘iy va xususiy bo’lsa, «kelay», «o’qituvchiman» kabi nutqiy birliklaridagi morfologik shakllar uchun kesimni shakllantirish shunchalik qat‘iy va xususiydir. Kesimlik shaklining boshqa morfologik shakllardan farqi uning bir necha ichki kategoriyalarning qorishishidan hosil bo’ladigan murakkab tabiatga egaligidir. Aniqrog’i, kesimlik kategoriyasi kesim vazifasini birgalikda qaror toptiruvchi - shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl kategoriyalari sintezidan iboratdir. O’qidim gapida kesimlik shakli maxsus ko’rsatkichlarga ega bo’lsa, Bu yer shahar gapida u nol shakllidir. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli ma‘nolari anglashilib turibdi. Morfologik shakllardan faqat aloqa-munosabat (sintaktik) shakllargina gap qurilishiga daxldor bo’lib, ulardan faqat kesimlik kategoriyasi gap mohiyatiga tegishlidir. Chunki, kesimlik kategoriyasiz gap shakllanishi mumkin emas. Gap mohiyati «atov birligi+kesimlik qo’shimchalari» tarzidadir. Aloqa-munosabatning boshqa shakllari (kelishik, egalik) esa gap tarkibidagi so’zlarni bog’lash uchungina xizmat qilib, SB mohiyatini tashkil etishda ishtirok etadi. Gapni shakllantirishda ohangning roli. Nutqiy gapning muhim belgilaridan biri uning tugallangan ohangga ega bo’lishidir. Gapning fikriy va sintaktik tugalligi ohang jihatidan ham tugallik va yaxlitlikni taqozo qiladi: tugallangan ohang fikrning va sintaktik qurilishning tugalligini bildirib turadi. Zero, gap va gap bo’lmagan nutqiy hodisa (so’z, SB) larning muhim farqlaridan biri ham tugal bo’lmagan ohangga ega bo’lishidir. Masalan: 1.Kelgan o’quvchi. 2.Kelgan-o’quvchi. Bu nutqiy hodisalarning birinchisida ohang ko’tariluvchi, ikkinchisida esa tushuvchidir. Ko’rinadiki, birinchi hosila aniqlovchi-aniqlanmish tipidagi birikma bo’lib, u fikr anglatmaydi va bu uning tugal bo’lmagan ohang bilan aytilishini talab qiladi. Ikkinchi hosila (kelgan bola) ham tarkibi jihatdan oldingi hosilaga o’xshaydi, lekin tarkibida kesimlik shakli va ma‘nosi borligi uchun tugal ohang bilan aytiladi. Shu boisdan birinchi qurilma ochiq, yakunlanmagan, ikkinchisi yopiq va tugallangandir. Bir so’zning o’zi ham goh tugal, goh tugallanmagan ohang bilan aytilishi mumkin. Qiyoslang:1.Qish. 2.Qish ... Demak, so’z yoki birikma fikriy, sintaktik va ohang jihatidan tugallikka ega bo’lib, gap tusiga kiradi. Ohang nafaqat gapning tugallanganligini, balki gapning turli tiplarini belgilashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Misol sifatida bir so’zni olaylik. Qiyoslang: A‘lochi.../ A‘lochi./ A‘lochi!/ A‘lochi?/ A‘lochi. !? Ma‘lum bo’ladiki, bu so’zning atov birligimi yoki gap, gap bo’lsa, qanday tabiatga ega ekanligini nutqda faqat ohang ko’rsatmoqda. So’z yoki SB atov birligi sifatida nutqda gapdan ohang bilan ham farqlanganligi kabi, gapning tiplarini farqlashda ham boshqa omillar bilan birgalikda ohangga tayaniladi. Masalan, Jonim! gapida uning his-hayajon gap ekanligini faqat ohang ko’rsatmoqda. Voy, jonim! gapida esa leksik (voy) va fonetik (ohang) omil hamkorlik qilmoqda. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra tiplari (darak, so’roq, buyruq), his-hayajon ifodalanishiga ko’ra turlarini belgilashda, leksik, morfologik omillar ishtirok etishi ham, ishtirok etmasligi ham mumkin, lekin fonetik omilning bo’lishi shart. Gaplar mundarijasi, shakli va vazifasi jihatidan farqlanadi: Men shaharga boraman. Men shaharga boramanmi? Men shaharga boray. Bu gaplarda so’zlovchining maqsadi turlicha bo’lganligi bois, ular turlicha shakllangan va gapning darak, so’roq va buyruq-istak turlari vujudga kelgan. Bu esa gapning turlicha ohanggiga ega bo’lishini taqozo etadi. Gaplarning grammatik shakllari bir xil bo’lganda ham ularni ohang farqlab turadi. Demak, gapning grammatik shakli turlicha bo’lsa-da, so’zlovchining maqsadi va ohanggi har doim muvofiq bo’ladi. Yuqoridagi misolda aytilganidek, bir gapda turli xil maqsad ifodalangan bo’lishi mumkin. Masalan, Shaharga boraman! Gapida darak bilan so’zlovchining shodlanishi ham ifodalangan va ular ohang orqali «tasdiqlangan». Ohang qo’shma gap tarkibiy qismlarini bog’lashda ham namoyon bo’ladi. Ko’pincha u grammatik vositalar o’rnini bosish darajasiga ko’tariladi: Biz ishonamiz - ko’nglimiz to’q. Bunda ohang (pauza) ergashtiruvchi bog’lovchi vazifasida qo’llangan. Gap bo’laklari orasidagi munosabatni ko’rsatishda ham ohang muhim rol o’ynaydi. Men - men, Sen - sen gaplarida gap bo’lak (ega-kesim) larini farqlashda va ular orasidagi munasabatni ko’rsatishda ham ohang hal qiluvchi rol o’ynaydi. Yoki: Salim, ukam o’qishga kirdi va Salim ukam o’qishga kirdi gaplarida Salim so’zining (1- gapda) undalma yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og’zaki nutqda ohang orqali bilinib turadi. Gapning sintagmalarga bo’linishi va aktual bo’linish hodisalarda ham ohangning roli katta. Ohangning sintaksisdagi ahamiyatini bundan-da kengroq bayon qilish mumkin. Tilshunoslikdagi bu muammo bilan nutqiy sintaksisning bir yo’nalishi bo’lgan sintaktik fonetika shug’ullanadi. Aytilganlar asosida nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1. Gap nisbiy tugal fikr anglatadi. 2. Gap grammatik shakllangan b o’ ladi. 3. Tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan ohangga ega bo’ladi. 4. Axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi. Gap LSQ si va uning tiklanishi . Lisoniy sathda nutqiy gaplarning eng umumiy va boshqa lisoniy birliklardan farqli jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan lisoniy sintaktik qoliplar o’rin oladi. Bu lisoniy sintaktik qolip umumiy zotiy mohiyat hisoblanib, lisoniy UMIS tabiatiga ega bo’ladi va barcha nutqiy gaplarda xususiylashgan holda namoyon bo’ladi. Sistem yondashuvda muayyan gaplar nutq hodisasi sanalib,ularning umumiyligi LSQdir. LSQlar nutqiy hodisa sifatidagi gaplarning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan mavhum qurilma sifatida yashaydi. Bu gapning struktur elementlari orasidagi munosabatni ifodalab, uning umumiy grammatik ma‘nosini o’zida mujassamlashtiradi. Nutqdagi gaplar turli-tumandir: 1 Shavkat kitobni o’qidi. 2 Ortadi sevinchim. 3 Farg’ona, go’zalsan. Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-tuman bo’lishi tabiiy. Yuqoridagi Shavkat kitobni o’qidi tipidagi cheksiz gaplar (Tohir xatni oldi. Munisa uyni supirdi) uchun (ega+to’ldiruvchi+kesim) Ortadi, sevinchim tipidagi cheksiz gaplar uchun (ega +kesim), Farg’ona, go’zalsan tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma, kesim) qoliplari umumiydir. Aytilganlardan ikkita muhim xulosaga kelish mumkin: Qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiydir. Bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin. Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga ziddir. Demak, yo qoliplar haqidagi xulosa hali izchil va mukammal emas, yoxud ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa lisoniy birliklar kabi qoliplar ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo’lishi lozim. Gaplarda keltirilgan qoliplarning cheksizligi sababi gaplarni umumlashtirishning ancha quyi bosqichida ekanligidir. Chunki, [undalma+kesim] va [ega+kesim] qoliplari ham o’zaro farqli va umumiy belgi-xususiyatlarga egadir. Bu qoliplar undalma va kesim uzvlari asosida o’zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim uzvi qanchalik cheksiz ko’rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka ega bo’lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo’lib kela oladigan istalgan hosilada mavjud bo’lishi shart va zarur. Xo’sh, o’zbek nutqida qo’llanila oladigan gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi? Buni aniqlash uchun bir necha o’nlab gaplar olinib, ulardan nosintaktik, ya‘ni almashtirilsa ham, o’zgartirilsa ham gap mohiyatiga daxl qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo’laklari uchun asos bo’lgan so’z turkumlari) hodisalar, so’zlovchining kommunikativ niyati (ifoda maqsadi: darak, so’roq, buyruq), emotsional jihatlar (gapdagi his- hayajon), gap bo’laklari tarkibi (yig’ma, yoyiq, analitik bo’laklar), shaxsning tavsifi kabilar gapning zotini qorong’ilashtiruvchi o’zga hodisalar, tajallilar sifatida gap tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdek, tajallilardan xoli qilingan cheksiz qoliplardagi farqlar e‘tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi. Demak, gap LSQsini tiklash (aniqlash) ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1.Nosintaktik xodisalarni chetlashtirish. 2.Farqlarni soqit qilish - aynanliklarni ajratish. Quyidagi gaplardan dastlab nosintaktik hodisalarni chetlashtirishga harakat qilamiz. 1.SHavkat uyga borsin! 2.Qaylardasan, sevikli erkam? 3.G’urbat axtarganga g’urbat ekan bu dunyo! 4.Sen ham uni sevasanmi? Lisoniy gapdagi nosintaktik hodisalar. 1.Ifoda maqsadi. Bu nosintaktik hodisa so’zlovchining maqsadi, komunikativ niyati bo’lib, shu asosda darak, so’roq, buyruq gaplar hosil qilinadi. Bir gapni uning sintaktik qurilmasiga ta‘sir qilmasdan har xil ohang yordamida darak, so’roq, buyruq gaplarga aylantirish mumkin. Masalan: 1. Jamshid uyga borsin (buyruq gap). 2.Jamshid uyga borsin (Jahongir uyga borsin, keyin gaplashamiz ma‘nosida - darak gap). 3. Jamshid uyga borsin? (so’roq gap). Gap ohang jihatdan qancha o’zgarmasin, uning qurilishi o’zgarmasdan qolaveradi: [ega+hol+kesim]. Gapning ifoda maqsadini o’zgartuvchi vositalar gap tarkibiga kiritilsa, ham sintaktik qurilishiga putur yetkazmaydi (masalan, so’roq olmoshlari, yuklamalar). Demak, birinchi gapdagi buyruq, ikkinchi va to’rtinchi gaplardagi so’roq va uchinchi gapdagi Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

Похожие

Gap ( gap asosini aniqlash )
Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot
Qo’shma gap
Qo'shma gap
Qo'shma gap