logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Morfemalar тizimi

Morfemalar тizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB
Скачать
Morfemalar т izimi Reja: 1. Morfemalarning tabiatiga ko‘ra tasnifi 2. Morfemalarning vazifasiga ko‘ra tasnifi 3. Morfemaning ifoda jiha т i 4. Omomorfemalar 5. Morfemalarning mazmun jiha т i 6. Morfemalarda ma&#39;no sinkretizmi 7. Morfemalarda ko‘pma&#39;nolilik (polisememiya) 8. Morfemalar orasidagi sinonimik munosabat 9. Shakl hosil qiluvchi morfemalarda paradigma т ik munosaba т lar 1- §. M o r f e m a til qurilishining leksemadan keyingi asosiy birligi bo‘lib, leksemadan farqli holda grammatik ma&#39;no ifodalashga xizmat qiladi (yunoncha morphe -  shakl  ). Leksema ham, morfema ham til birligi (lisoniy birlik) sifatida qismga teng. Leksema o‘z turkumi nuqtayi nazaridan grammatik tavsif olganidan keyin-gina butun holatiga o‘tadi va nutqqa chiqadi. Morfema ham odatda o‘zi mansub turkum leksemasiga qo‘shilgan holda nutqqa chiqadi. Leksema – yetakchi birlik, morfema qo‘shiladigan birlik, morfema – leksemaga qo‘shiladigan birlik (Shu xususiyatini nazarda tutib morfema qo‘shimcha deb nomlanadi). Morfema ham leksema kabi mavhum birlik: miyaning til xotirasi qismida ramz sifatida aks etgan bo‘ladi va shu holatida lisoniy birlik deyiladi. Lisoniy birlik sifatida morfema ifoda jihatining va mazmun jihatining bir butunligidan iborat. Masalan, keldim birligining oxiridagi -m qismi morfemaga teng; uning ifoda jihati bo‘lib m fonemasi xizmat qiladi; mazmun jihati esa  I shaxs birlikka nisbat berish  ma&#39;nosidan iborat. Morfemaning mazmun jihati deb u ifodalaydigan grammatik ma&#39;noga aytiladi. Morfemaning mazmun jihati leksemaning mazmun jihatidan soddaroq: leksema voqelikning nomi bo‘lib, nominativ vazifa ham bajaradi, morfemada esa nomlash vazifasi yo‘q, faqat signifikativ vazifa bajaradi: grammatik ma&#39;no ifodalaydi. Morfemaning lisoniy birlik holatidagi ramzida uning ifoda jihati va unga xos belgi-xususiyatlar haqida, shuningdek mazmun jihati va unga xos belgi- xususiyatlar haqida axborat mavjud. Morfemadan har galgi foydalanish ana shu axborat mujassamlashgan ramzdan nusxa olib amalga oshiriladi; morfemaning ana shunday jarayon natijasida moddiy birlik sifatida namoyon bo‘ladigan vakili morf deb nomlanib, nutqiy birlik deyiladi. Demak, morfemaning til xotirasi qismidagi lisoniy birlik holatini va talaffuz birligi sifatidagi nutqiy birlik holatini farqlash kerak. Xullas, leksema bilan morfema orasida juz&#39;iy o‘xshashlik mavjud: har ikkisida ifoda jihati bo‘lib fonema xizmat qiladi, har ikkisi lisoniy birlik sifatida qismga teng. Boshqa muhim belgi-xususiyatlari bilan leksema va morfema o‘zaro jiddiy farqlanadi. Morfemani yagona til birligi deb, leksemani morfemaning bir turi deb talqin etish noto‘g‘ri. Agar shunday noto‘g‘ri fikrga qo‘shilsak, til qurilishining lug‘at bosqichi o‘z mustaqil birligiga ega emas degan fikrga tarafdor bo‘lamiz. Bunday fikr til qurilishining bosqichlarini tizim sifatida o‘rganishga zid. Leksema – til qurilishining lug‘at bosqichiga mansub birlik, morfema – til qurilishining morfemalar bosqichiga mansub birlik; leksema – leksik birlik, morfema – grammatik birlik. Morfema – grammatik ma&#39;no ifodalashga xizmat qiladigan eng kichik til birligi. 2- §. Adabiyotlarda morfemaga tildan (anig‘i – lisondan) kelib chiqib va nutqdan kelib chiqib ta&#39;rif beriladi. Birinchi tur yondashuvda &#34;Morfema – tilning eng kichik ma&#39;noli birligi..&#34; deyiladi. Bunda morfemaga til qurilishini tarkib toptiruvchi birlik deb qaraladi, lekin misol sifatida so‘z ( suvchi ) keltirilib, bu so‘z suv lug‘aviy morfemasiga va -chi qo‘shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfemaga ajralishi ta&#39;kidlanadi, demak, ikkinchi tur yondashuvga – &#34;morfema – so‘z tarkibida ajratiladigan ma&#39;noli qism&#34; degan fikrga, ya&#39;ni morfemani nutqdan kelib chiqib baholashga qaytiladi. Morfemani &#34;so‘zning eng kichik ma&#39;noli qismi&#34; deb nutqdan kelib chiqib ta&#39;riflashdan ko‘ra &#34;tilning eng kichik ma&#39;noli birligi&#34; deb ta&#39;riflash to‘g‘riroq; lekin &#34;eng kichik ma&#39;noli birlik&#34; deb leksik birlikni ham qamrab olish noto‘g‘ri. Morfemaning asosiy belgisi – grammatik ma&#39;no ifodalovchi birlik ekani ta&#39;rifga kiritilishi lozim. Shunda &#34;lug‘aviy morfema&#34;, &#34;o‘zak morfema&#34; tushunchalari va terminlaridan voz kechiladi, bular o‘rniga leksema termini-ning o‘zi ishlatiladi. Ayni vaqtda &#34;qo‘shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema&#34; tarzidagi izohlardan faqat &#34;grammatik&#34; izohining o‘zi yetarli bo‘ladi. Morfemani &#34;affiksal&#34; deb izohlash – tor: morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi (Bular to‘g‘risida quyiroqda gapiriladi). Morfemaga (&#34;qo‘shimcha morfema&#34;ga) &#34;umumlashma&#34; izohining keltirilishi ham noo‘rin: Bu belgi barcha til birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma&#39;no ifodalaydigan eng kichik birligi deb ta&#39;riflash yetarli. Morfemalarning tabiatiga ko‘ra tasnifi 3- §. Morfemalarni tabiatiga ko‘ra affiks, affiksoid, leksik tabiatli morfema deb uch turga ajratish mumkin. Affiks – biror qismga, jumladan leksemaga zich qo‘shib ishlatiladigan morfema (< lot. affixus -  biriktirilgan  ). Masalan, keldim birligi tarkibida qatnashayotgan -di, -m morfemalari affiksga teng, chunki -di qismi kel- qismiga, -m qismi keldi- qismiga bevosita qo‘shiladi. Affiks qo‘shiladigan qismga a s o s deyiladi. Affikslar leksemaning ketiga yoki oldiga qo‘shilib kelishiga qarab suffiks va prefiks deb farqlanadi. Leksemaning (asosning) ketiga qo‘shiladigan affiksga suffiks deyiladi (< lot. suffixus -  tirkalgan  ). Yuqorida keltirilgan -di, -m affikslari - suffikslar. O‘zbek tilidagi affikslar - suffiks tabiatli. Leksemaning (asosning) oldiga qo‘shilib keladigan affiksga prefiks deyiladi (lot. praefixum < prae -  oldindagi  , fixus -  biriktirilgan  ). O‘zbek tili morfemalari tizimiga prefiks xos emas; lekin tojik tilidan olingan leksemalar tarkibida kirib kelib, keyinchalik o‘zbekcha leksemalarga ham qo‘shib ishlatila boshlagan ayrim prefikslar mavjud: be-, ( beish- kabi) , ser- ( serunum- kabi). 4- §. Affiksoid deb asli leksik birlik bo‘lib, keyinchalik xuddi affiks kabi grammatik ma&#39;no ifodalashga xizmat qilib, affiks kabi bir necha leksemalarga qo‘shilib kelish xususiyatiga ega bo‘lgan birlikka aytiladi (lot. affixoid -  affiksga o‘xshash  ). Masalan, lug‘atimizda xona- leksemasi mavjud ( katta xona- kabi), shu bilan birga -xona affiksoidi ham mavjud ( ishxona-, oshxona-, choyxona- kabi); noma- leksemasi ham ( vassalom, noma tamom kabi), -noma affiksoidi ham ( taklifnoma-, aybnoma-, ruxsatnoma- kabi) mavjud. Т ojik tilidan olingan leksemalar tarkibida tilimizga kirib kelib, keyinchalik o‘zbekcha so‘zlarga ham qo‘shilish xususiyatiga ega bo‘lgan, asli tojikcha fe&#39;lning asosiga (ko‘pincha hozirgi zamon asosiga) teng birliklar ham o‘zbek tili nuqtayi nazaridan affiksoidga tenglashtiriladi. Masalan, aybdor-, bo‘ydor-, yag‘rindor- kabi leksemalar tarkibida qatnashadigan -dor qismi asli tojikcha doshtan (  ega bo‘l-  ) fe&#39;lining hozirgi zamon asosiga teng. Т ojik tilshunosligida bunday qism qatnashadigan leksema tuzma leksema deyiladi, demak, bunday qism leksemaga tenglashtiriladi; o‘zbek tilshunosligida esa affiksga o‘xshatilib affiksoid deb qaraladi. Affiksoidlar leksema yasovchilik vazifasini bajaradi. 5- §. Leksik tabiatli morfema affiksdan (shuningdek affiksoiddan ham) keskin farq qiladi: o‘zi taalluqli leksemaga zich qo‘shilmaydi, balki ayrimligi saqlanadi, leksemaga o‘xshashlik belgisi shu xususiyatida namoyon bo‘ladi. Lekin grammatik ma&#39;no ifodalashiga ko‘ra affiksga tenglashadi. Т ashqi jihati (leksemaga zich qo‘shilmasligi) emas, mazmun jihati (grammatik ma&#39;no ifodalashi) asosida bunday birlikni leksik tabiatli morfema deb nomlash mumkin. Bunday morfema deb, masalan, ot turkumi doirasida bilan, uchun kabi ko‘makchilarga, sifat va ravish turkumlari doirasida eng, juda kabi kuchaytiruv birliklariga, fe&#39;l turkumi doirasida -ber-, -ol-, -bo‘l- kabi ko‘makchi fe&#39;llarga aytiladi. Morfema-affikslar, morfema-affiksoidlar, leksik tabiatli morfemalar dars- likning keyingi qismlarida turkumlar bo‘yicha ta&#39;kidlanadi. 6- §. Affiks bilan hosil qilinadigan grammatik shakl sintetik shakl deyiladi: kel+di+m, kel+a+man kabi. Bunda affiks asosga to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shiladi: kel- asosiga -di affiksi, keldi- asosiga -m affiksi qo‘shilishi kabi. Leksik tabiatli morfema bilan hosil qilinadigan grammatik shakl analitik shakl deyiladi: kel+a+qol-, ish+dan+keyin kabi. Bu yerda grammatik ma&#39;no ifodalaydigan vosita leksik tabiatli morfema bo‘lgani uchun asosga odatda to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shilmaydi, balki ma&#39;lum bir grammatik shakl yasovchi orqali qo‘shiladi: Yuqoridagi misollarda -qol- ko‘makchi fe&#39;li kel- asosiga -a ravishdosh shakli yasovchisi orqali, keyin ko‘makchisi ish- asosiga -dan kelishik shakli orqali qo‘shilgani kabi. Ayrim adabiyotlarda grammatik ma&#39;noning kela qol- tarzida ifodalanishi analitik-sintetik (sintetik-analitik) shakl deb ajratiladi. Vaholanki bu yerda grammatik ma&#39;no ko‘makchi fe&#39;lning o‘zi bilan ifodalanadi; ko‘makchi fe&#39;l leksemalik xususiyatini qisman saqlagani sababli asosga emas, balki grammatik shakllangan birlikka – leksemashaklga teng birlikka qo‘shiladi: kela qol- qurilmasida kela qismi fe&#39;lning ravishdosh leksemashakliga teng. Xuddi shunday xususiyat ko‘makchilarda ham saqlangan: keyin ko‘makchisi o‘zi qo‘shiladigan qismning chiqish kelishigidagi leksemashaklga teng bo‘lishini talab qiladi. Ish bilan qurilmasida ham ko‘makchi ish- asosiga emas, balki &#34;leksema + birlik + bosh kelishik&#34; tuzilishli leksemashaklga qo‘shiladi; demak, bu yerda leksik tabiatli morfema asosga emas, balki ma&#39;lum bir grammatik shakl hosil etuvchi morfema olgan qismga qo‘shiladi. Ko‘rinadiki, ishdan keyin bilan ish uchun qurilmalari analitik shakl sifatida bir xil. Kelayotir, keladigan kabi qurilmalar alohida izoh talab qiladi. Bular - -yotir, - digan affikslari bilan hosil qilingan sintetik grammatik shakllar. Bunday affiksning boshqa affikslardan farqi shuki, fe&#39;l asosiga -a/-y ravishdosh shakli orqali qo‘shiladi. Chunki -yotir affiksi asli yot- fe&#39;lining sifatdosh shakliga teng bo‘lib, affiksga aylanganidan keyin ham leksemalik (ko‘makchi fe&#39;llik) xususiyatini bir nuqtada – o‘zi qo‘shiladigan qismning ravishdosh shaklida bo‘lishini talab qilishida saqlab qolgan. Xuddi shunday xususiyat - digan affiksida ham saqlangan: Bu affiks tur- ko‘makchi fe&#39;lining -gan sifatdosh shakli asosida yuzaga kelgan. Yuqoridagi izohlar -yotib affiksiga ham taalluqli. Hozirgi adabiy o‘zbek tilida bu affiksning jiddiy tovush o‘zgarishlariga uchragan -yap talaffuz shakli ko‘p ishlatiladi. Hozir mustaqil affiks deb qaraladigan -yap affiksi, xuddi -yotib affiksi kabi, asosga - a/-y ravishdosh yasovchisi orqali qo‘shiladi: kel+a+yotib+di kel+a+yap+di kabi. Xullas, affiksning asosga to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shilishi qoidasidan bu affikslarda chetga chiqilishining o‘z izohi bor. Morfemalarning vazifasiga ko‘ra tasnifi 7- §. Morfemalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra dastlab leksema yasovchilar va shakl hosil qiluvchilar deb ikkiga guruhlanadi. Leksema yasovchi morfemaning vazifasi – mavjud leksemaga qo‘shilib yangi leksema yasash, shu yo‘l bilan tilning leksik qatlamiga yangi birlik qo‘shish. Bunday usul bilan hosil qilingan leksemaga yasama leksema deyiladi. Masalan, ishchi-, ishla-, ishchan- leksemalari - - chi, -la, -chan affiks-lari bilan hosil qilingan yasama leksemalar. Shakl hosil qiluvchi morfemalarning vazifasi – mavjud leksemaga qo‘shilib, uning turli grammatik shakllarini hosil qilish. Shakl hosil qiluvchi morfemalar o‘z navbatida ikki xil: shakl yasovchilar va shakl o‘zgartiruvchilar. Shakl yasovchilar leksemaga boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘la-nish tufayli emas, balki obyektiv voqelikka ko‘ra ma&#39;lum grammatik ma&#39;noni ifodalash talabi bilan qo‘shiladi. Masalan, ot leksemaga grammatik son ma&#39;nosini (  ko‘plik  ma&#39;nosini) ifodalovchi -lar morfemasi obyektiv voqelikka (predmetning ko‘p ekanligiga) ko‘ra qo‘shiladi. Shakl yasovchi morfemalar keyinroq har bir turkum bayonida tasvirlanadi. Shakl o‘zgartiruvchi morfema leksemaga boshqa bir leksema bilan bog‘lanish tufayli qo‘shiladi va o‘sha leksemaning tabiatiga ko‘ra tanlab qo‘shiladi. Masalan, tushum kelishigi morfemasi - ni ot leksemaga o‘timli fe&#39;l leksema bilan bog‘lanish tufayli qo‘shiladi. Shakl o‘zgartiruvchi morfema sintaktik vazifa bajaradi deyish qisman-gina to‘g‘ri. Masalan, kelishik morfemasi sintaktik vazifa tufayli qo‘shiladi, sintaktik vazifa ko‘rsatkichi hisoblanadi. Nisbatlovchi (egalik qo‘shimchasi) ham shakl o‘zgartiruvchi, lekin sintaktik vazifa ko‘rsatkichi emas. Demak, shakl o‘zgartiruvchi morfema shakl yasovchi morfemadan sintaktik vazifa bajarishi asosida farqlanadi deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Shakl o‘zgartiruvchi uchun biror leksemaga boshqa leksema bilan sintaktik bog‘lanish tufayli qo‘shilishini va o‘sha bog‘lanayotgan leksemaning tabiatiga ko‘ra tanlab qo‘shilishini asosiy belgi deb ta&#39;kidlash ma&#39;qul. MORFEMANING IFODA JIHA Т I 1- §. Morfemaning ifoda jihati deb birinchi galda uning qaysi fone-ma(lar) bilan ifodalanishi tushuniladi. Morfemalar tuzilishi jihatidan sodda va qo‘shma bo‘ladi. Sodda morfemalarda-gina ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri fonema ko‘rsatiladi. Masalan, keldim birligi tarkibida qatnashayotgan -di, -m sodda morfemalarining ifoda jihati bo‘lib d, i, m fonemalari xizmat qiladi; di tovushlarining shunday tizmasiga ma&#39;lum mazmunning (bu yerda -  aniq yaqin o‘tgan zamon  ma&#39;nosining) birkitilishi bilan -di morfemasi, m tovu-shiga  I shaxs birlik  ma&#39;nosining birkitilishi bilan -m morfemasi yuzaga kelgan. Т il tovushi morfemaning (til birligining) ifoda jihati sifatida fonema mavqeiga ega bo‘ladi. Morfemalarning ifoda jihati odatda affiks morfemalar asosida tasvirlanadi. Affikslarning ifoda jihati bo‘lib yakka fonema yoki bir necha fonemaning tizmasi xizmat qiladi. Ifoda jihati yakka fonemaga teng affiks ovoz tovush bilan yoki ovoz tovushdan boshqa tur tovush bilan ifodalanadi. Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi olti ovoz tovushdan affiksning ifoda jihati bo‘lib a, i fonemalari xizmat qiladi. Bunday cheklanish affikslarning qadimgi turkiy til taraqqiyotining ilk davridayoq shakllanib bo‘lgani bilan izohlanadi. Eng qadimgi ovoz tovushlar qattiq a, ı, u, o tovushlari bo‘lib, o‘sha davrlarda affikslarning ifoda jihati sifatida a tovushi (va uning yumshoq ä ko‘rinishi), ı tovushi (va uning yumshoq i ko‘rinishi), qismangina u tovushi (va uning yumshoq ü ko‘rinishi) xizmat qilgan. Keyinchalik u (ü) ifodasiga ega affiks ı (i) ifodasiga aylangan. Qattiq-yumshoq zidlanish o‘z kuchini yo‘qotgan ada-biy o‘zbek tilida indifferent (qattiq-yumshoqlik jihatidan betaraf) a, i ovoz tovushlarining o‘zi affikslarning ifoda jihati vazifasini bajara boshlagan. Yakka ovoz tovush ifoda jihati bo‘lgan affikslar tarixan (qadimgi turkiy tilda) anchagina bo‘lib, hozirgi adabiy o‘zbek tiliga shularning bir qismi yetib kelgan. Bunday affikslar leksema yasovchilar orasida ham, shakl hosil qiluv-chilar orasida ham mavjud. Masalan, hozirgi adabiy o‘zbek tilida ifoda jihati a fonemaga teng ot leksema yasovchi ( do‘mbir+a kabi), fe&#39;l leksema yasovchi ( bo‘sh+a- kabi), fe&#39;lning zamon shaklini yasovchi ( kel+a+man kabi) affikslar mavjud va b. Olti ovozdor y, l, r, m, n, ņ tovushlari qadimgi turkiy tilda ham affiksning ifoda jihati bo‘lib xizmat qilgan, hozirgi adabiy o‘zbek tilida ham xizmat qiladi; farqi shuki, bunday ifoda jihatiga ega affikslar qadimgi turkiy tilda hozirgi adabiy o‘zbek tilidagidan ko‘ra boy va rang-barang bo‘lgan. Sakkiz ovozli tovushdan affiksning ifoda jihati bo‘lib qadimgi turkiy tilda besh tovush ( b, v, g, z, g‘ ) xizmat qilgan, hozirgi o‘zbek tilida esa to‘rt ( b, v, z, g‘ ) tovush xizmat qiladi; qadimgi turkiy g tovushi (fonemasi) bilan ifodalanish hozirgi o‘zbek tilida asosan k fonemasi bilan ifodalanishga almashgan: ti:r+ig (Devon, I, 367)  tirig > tirik kabi. Demak, qadimgi turkiy tilning ilk taraqqiyot bosqichida - g, -k bir affiksning ikki ko‘rinishi sifatida ishlatilgan, keyinchalik -k ko‘rinishi saqlanib, -g ko‘rinishi iste&#39;moldan chiqib ketgan. Qadimgi turkiy tilda  o‘rin  ma&#39;nosini ifodalovchi -t affiksi ( üs+t > ust kabi) - d allomorfemasiga ega bo‘lgan ( al+d > old kabi), bu allomorfema shu leksema tarkibida hozirgi o‘zbek tiliga yetib kelgan, lekin bu morfema hozir mustaqil morfema sifatida ajratilmaydi, shunga ko‘ra hozirgi o‘zbek tilida d tovushi morfemaning ifoda jihati sifatida uchramaydi. Affiksning ifoda jihati sifatida ç tovushidan foydalanilmagan. Bunga ushbu tovushning murakkab tarkibli ekani sabab bo‘lgan deyishga asos yo‘q, chunki bu tovushning shovqin tovush eshidan – tarkibi murakkab ch tovushidan morfemaning ifoda jihati sifatida foydalanilgan ( tin+ch kabi). Balki ç tovushi boshqa ovozli tovushlardan (shuningdek qorishiq ch tovushidan ham) ancha keyin yuzaga kelgandir. Ovozli sirg‘aluvchi j tovushining affiksga ifoda jihati bo‘lib kelmasligi tabiiy: bu tovush asli turkiy (o‘zbekcha) tovush emas, o‘zbek tiliga fors tilidan o‘zlashgan bir necha leksema tarkibida kirib kelgan. O‘nta shovqin tovushdan affiksning ifoda jihati bo‘lib qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi o‘zbek tilida ham asosan besh tovush ( k, t, ch, sh, q ), affikslarning ikkilamchi allomorfemasi sifatida ikki tovush – s tovushi ( kela r - kelma s kabi) va p tovushi ( keli b – keli p ) xizmat qiladi. Shovqin tovushlardan f tovushi qadimgi turkiy tilda bo‘lmagan, shunga ko‘ra bu tovush bilan ifodalangan affiks ham o‘z-o‘zidan yo‘q. Asli h tovushi to‘g‘risida ham shu fikrni aytish mumkin. Faqat x tovushidan affiksning ifoda jihati sifatida foydalanilmaganini izohlash qiyin. 2- §. Shu o‘rinda orttirma tovush masalasiga aniqlik kiritish kerak. Agar affiksning ifoda jihati ovoz tovushga teng bo‘lsa, boshqa tur tovush bilan tugagan asosga to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shilaveradi: bosh + i kabi; asos ham ovoz tovush bilan tugagan bo‘lsa, orada s tovushi orttiriladi: ota + si kabi, ba&#39;zan-gina y tovushi orttiriladi: fido+yi kabi. Affiks ovoz tovushdan boshqa tur tovush bilan ifodalangan bo‘lsa, ikki xil qo‘shiladi: 1) ovoz tovush bilan tugagan asosga to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shiladi: qatla+m kabi; 2) boshqa tovush bilan tugagan asosga to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shila olmaydi, asos bilan affiks oralig‘iga ovoz tovush orttiriladi: chiq+im kabi. Bunday orttirma tovush affiksning ifoda jihati tarkibiga kirmaydi, shunga ko‘ra yuqoridagi misollarda qatnashayotgan -i va -si, -i va -yi, -m va -im o‘zaro affiksning ikki ko‘rinishiga teng deb bo‘lmaydi. Orttirma tovush bo‘lib ko‘pincha i tovushi, lab ohangdorligi saqlangan o‘rinlarda u tovushi ( uy+um kabi), ba&#39;zangina s, y, a tovushi ( tut+am kabi) keladi. Eslatma. Leksemaga qo‘shilishi mobaynida morfema tarkibida (ham leksema, ham morfema tarkibida) voqe bo‘ladigan tovush jarayonlari o‘z o‘rnida tasvirlanadi. 3- §. Qo‘shma affikslarning ifoda jihati deb avval tarkibidagi tub affiks-lar ajratiladi, keyin-gina bunday qismlarning ifoda jihati deb fonemalar ko‘rsatiladi. Masalan, -dagi affiksi asli -da , -gi morfemalarining o‘zaro qo‘shilib, bir butun holda qo‘shma affiksga aylanishi bilan yuzaga kelgan; demak, -dagi affiksi tarkibida ifoda jihati deb avval -da va -gi morfemalari ajratiladi, keyin-gina bu qismlarning ifoda jihati deb ular tarkibidagi to‘rt fonema ta&#39;kidlanadi. Qo‘shma affikslar asosan mavhum ot leksema yasovchi affikslarga to‘g‘ri keladi: -chilik ( dehqonchilik-, mo‘lchilik- kabi), -garchilik ( yog‘ingarchilik-, ovoragarchilik- kabi); shakl hosil qiladigan affikslar orasida ham mavjud: -dagi ( yuqoridagi, uydagi kabi) va b. Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi -lan, -lash affikslari ham - qo‘shma affiks, lekin o‘z tabiati bilan yuqoridagi affikslardan farq qiladi. Qo‘shma - chi-lik, - garchilik kabi affiksni tarkib toptiruvchi -chi, -gar, -lik qismlaridan har biri asli leksema yasovchi affiksga teng, qo‘shma affiks sifatida ham leksema yasovchiga teng; -dagi affiksini tarkib toptiruvchi birinchi qism ( -da ) shakl o‘zgartiruvchiga, ikkinchi qism esa nisbiy sifat yasovchiga teng. Asli -gi affiksini leksema yasovchidan ko‘ra shakl yasovchi deb baholash to‘g‘riroq. Shunday nuqtayi nazardan turib bu qo‘shma affiks tarkibidagi har ikki qismni va bir butun holda qo‘shma affiksni ham shakl hosil qiluvchi deb qarash mumkin. Yuqoridagi qo‘shma affikslardan farqli holda -lan, -lash qo‘shma affiks- larining birinchi qismi leksema yasovchiga, ikkinchi qismi shakl yasovchiga teng. Bu affikslar bir butun holda leksema yasovchi deb qaraladi, lekin ayni vaqtda ular tarkibidagi shakl yasovchi o‘z ma&#39;nosini, demak, vazifasini yo‘qotmaydi. Qiyos qiling: -la affiksi fe&#39;l leksema yasaydi ( o‘ngla-, yaqinla- kabi), -n, -sh – shakl yasaydi: o‘ngla+n-, yaqinla+sh- kabi; -lan, -lash af-fikslari tarkibidagi -la, -n, -sh qismlari ham xuddi shunday vazifani saqlaydi: g‘urur+lan-, og‘ir+lash- kabi. Ko‘rinadiki, -lan, -lash – sof leksema yasovchi affiks emas, balki ayni vaqtda ham leksema yasovchi, ham shakl yasovchi vazifasini bajaradigan affiks. Omomorfemalar 4- §. Ifoda jihati teng morfemalarga (affikslarga) omomorfemalar (omo- affikslar) deyiladi. Ifoda jihati yakka fonemaga teng omoaffikslar qadimgi turkiy tilning ilk taraqqiyot bosqichidayoq yuzaga kelgan bo‘lib, bunday ko‘p sonli omoaffikslarning asosiy qismi hozirgi o‘zbek tiliga yetib kelgan. Qadimgi turkiy tilda leksemalarni o‘zaro farqlashga xizmat qiladigan qattiq a fonemasi va yumshoq ä fonemasi, shuningdek qattiq o fonemasi va yumshoq ö fonemasi mavjud bo‘lgan. Masalan, hozirgi o‘zbek tilidagi bo‘la- I (  xolavachcha  ) leksemasi asli bölä fonemalalar tizimiga, bo‘la- II (  durkun  ) leksemasi esa bola fonemalar tiziga ega bo‘lgan. Bu misollarda o va ö , a va ä boshqa-boshqa fonemaga teng. Omoaffikslarda manzara boshqacha: qattiq a va yumshoq ä bir fonemaning ikki ko‘rinishiga teng holatda bo‘ladi. Qattiq ovoz tovush qatnashgan asosga ushbu affiksning -a ko‘rinishi, yumshoq ovoz tovush qatnashgan asosga esa -ä ko‘rinishi qo‘shilgan: qan-+a  qana- > qâna-, til+ä  tilä- > tila kabi. Boshqa ovoz tovushlarda ham xuddi shunday. Yakka fonema bilan ifodalangan omoaffikslarni o‘zaro farqlash leksema yasovchilarda qiyin emas, chunki bunday omoaffikslardan har biri bir turkum leksemasidan boshqa bir turkum leksemasini yasaydi. Masalan, ifoda jihati a fonemasiga teng omoaffikslar: 1) fe&#39;l leksema yasaydi: a) ot leksemadan yasaydi: qon+a  qona- kabi, b) sifat leksemadan yasaydi: bo‘sh+a  bo‘sha-, v) tasvir birligidan yasaydi: shildir+a  shildira- kabi; 2) fe&#39;l leksemadan ot leksema yasaydi: taq- + a  taqa kabi; 3) sifat leksema yasaydi: a) fe&#39;l leksemadan yasaydi: chaq- + a  chaqa , b) ot leksemadan yasaydi: chek+a  cheka > chekka kabi; 4) ravish leksema yasaydi: a) fe&#39;l leksemadan yasaydi: qo‘sh+a  qo‘sha kabi, b) tasvir birligidan yasaydi: shart+a  sharta > shartta kabi. Bu yerda omonimlik leksema yasovchi affikslar orasida voqe bo‘lgan. Bunday omoaffikslik holati shakl yasovchi morfemalar orasida ham mavjud. Masalan, ifoda jihati a fonemasiga teng omoaffikslar bilan fe&#39;l leksemaning quyidagi shakllari yasaladi: 1) ravishdosh shakli yasaladi: kel-+a  kela ( Kela ishga tushib ketdi kabi); 2) zamon shakli yasaladi: kel+a+di kabi; 3)  kuchaytiruv  ma&#39;nosini ifodalaydigan shakl yasaladi: urun- + a  uruna- > urna- kabi; 4)  takror  ma&#39;nosini ifodalaydigan shakl yasaladi: bur-+a  bura- kabi. Bir turkum leksemasining bunday to‘rt shaklini yasovchi affikslarni o‘zaro ajratish qiyin emas. Ifoda jihati ayni bir fonemaga teng leksema yasovchi affiks bilan shakl yasovchi affiks esa yaqqol farqlanadi. Ifoda jihati i fonemasiga teng omoaffikslar orasida, leksema yasovchi va shakl yasovchi affikslardan tashqari, shakl o‘zgartiruvchi affiks – III shaxs nisbatlovchisi ham bor: ish+i  ishi kabi. Omoaffikslar orasida ifoda jihati yakka shovqin tovushga, ovozli tovushga, ovozdor tovushga, shuningdek ikki, uch fonemaning tizmasiga teng affikslar ham anchagina. 5- §. Omoaffikslarning yuzaga kelishi turkiy tilning ilk taraqqiyot bosqichida voqe bo‘lgan. Omoaffikslarning yuzaga kelishi omoleksemalarning yuzaga kelishidan keskin farq qiladi. Masalan, yakka ovoz tovush affiksning ifoda jihati sifatida tanlanib, unga leksema yasash vazifasi ham, shakl hosil qilish vazifasi ham yuklangan. Bunday hodisa yuqorida tasvirlangan -a omoaffikslarida yaqqol o‘z aksini topgan. Ko‘rinadiki, qadimgi turkiy tilda affikslarga vazifa jihatidan sinkretiklik xos bo‘lgan: ayni bir affiks bir necha vazifani bajarishga xizmat qildirilgan. Demak, bu yerda omomorfemalik holati qadimgi turkiy tildagi sinkretiklik holati asosida yuzaga kelgan deyish lozim. Bu ayniqsa bir affiks yordamida har xil turkum leksemasining yasalishida ochiq ko‘rinadi: ayni bir fonema bilan ifodalangan affiks ot leksemadan fe&#39;l leksema va, aksincha, fe&#39;l leksemadan ot leksema yasashga xizmat qildirilgan. O‘zbek tili taraqqiyotining keyingi bosqichlaridagina mazmun jihatining, vazifasining o‘zgarishi oqibatida bir affiks asosida boshqa bir affiks ajralib chiqib, omoaffikslik holati yuzaga kelgan. Masalan, ot leksemalarda ko‘plik shaklini yasovchi -lar affiksidan ( uy- – uylar- kabi) nisbatlovchi, tuslovchi affiks tarkibida foydalanilib, modal ma&#39;noni (  sizlash  ,  senlash  ma&#39;nolarini) ifodalashga erishilgan,  sizlash  modal ma&#39;nosi asosida  hurmat  ma&#39;nosini ifodalovchi -lar affiksi o‘sib chiqqan.  Hurmat  ma&#39;nosini ifodalovchi bu affiks ot leksemashakl tarkibida nisbatlovchi affiksdan keyin, kelishik shaklidan oldin joylashgan: opa + lar + im + ni ( -lar -  ko‘plik  ifodalovchi shakl) – opa + m + lar + ni ( -lar -  hurmat  ma&#39;nosini ifodalovchi shakl) kabi. Ko‘rinadiki, bu yerda ifoda jihati o‘zgarishsiz saqlangan, mazmun jihatida va vazifada jiddiy o‘zgarish voqe bo‘lgan, natijada bir affiksdan boshqa bir affiks o‘sib chiqqan, omoaffikslik holati yuzaga kelgan. MORFEMALARNING MAZMUN JIHA Т I Grammatik semema va uning semalar tarkibi 1- §. Morfemaning mazmun jihati deganda bunday birlik ifodalaydigan grammatik ma&#39;no tushuniladi. Quyida morfemalarning mazmun jihati shakl hosil qiladigan morfemalar asosida bayon qilinadi. Morfemaning mazmun jihatini xuddi leksemalardagi kabi semema deb yuritish, har ikkisini leksik semema, grammatik semema deb farqlash mumkin. Morfema ifodalaydigan grammatik (morfem) semema tarkibida ajratiladigan ma&#39;no uzvlarini ham sema deb atash o‘rinli. Morfem semema tarkibida odatda bir necha sema ajratiladi. Masalan, - m affiksi sememasi tarkibida eng keng ko‘lamli semadan tor ko‘lamli semalarga borib  til birligi  ,  lisoniy birlik  ,  morfema  ,  shakl hosil qiluvchi morfema  ,  affiks  ,  tuslovchi  ,  shaxs  ,  I shaxs  ,  birlik  semalari ajratiladi; keng ko‘lamli umumiy semalarni nazardan soqit qilsak, bu morfemaning o‘ziga xos semalari deb oxirgi to‘rt semani ko‘rsatish yetarli. Affiks sememasi tarkibida ajratiladigan bunday semalarga ideografik sema deyiladi. Bunday sema barcha tur morfemalar sememasi tarkibida mavjud bo‘ladi. Ayrim morfemalar sememasi tarkibida baho semasi ham mavjud. Masalan, - ngiz affiksi  shaxs  ,  II shaxs  ,  birlik  ideografik semalari tarkibi bilan ishlatilganida baho (  sizlash  ) semasi ham qatnashadi: kitobingiz (  sening kitobing  +  sizlash  kabi). Xuddi shu affiks  shaxs  ,  II shaxs  ,  ko‘plik  ideografik semalari tarkibi bilan ishlatilganida baho semasi betaraf bo‘ladi: kitobingiz (  sizlarning kitobingiz  kabi). Baho semasi ayrim tur morfem sememalar tarkibida mavjud bo‘lmaydi. Masalan, kelishik shaklini hosil qiladigan morfemalar sememasi tarkibida baho semasi yo‘q. Demak, morfema sememasi tarkibiga xos deb ideografik semani va baho semasini ta&#39;kidlash to‘g‘ri, lekin baho semasi, birinchidan, umuman qatnashmasligi, ikkinchidan, betaraf ifodalanishi mumkinligi hisobga olinishi kerak. Baho semasining betaraf ifodalanishi musbat ifodalanishiga zid qo‘yib belgilanadi. Masalan, -ngiz affiksida bo‘lgani kabi. Morfemalarda ma&#39;no sinkretizmi 2- §. Agglutinativ til bo‘lganligi uchun o‘zbek tilida har bir grammatik ma&#39;no ayrim-ayrim morfema bilan ifodalanadi (< lot. agglutinare -  elimlash  ). Masalan, ot leksemalarda grammatik son ma&#39;nosini, kelishik ma&#39;nosini ifodalash uchun alohida-alohida morfema qo‘shiladi: kitob+lar+ni kabi. Bunda har bir morfema bir grammatik ma&#39;noni ifodalaydi. Ayrim morfema-affikslar bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan ikki grammatik ma&#39;noni ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, buyruq-istak mayliga xoslangan -gin tuslovchisi ayni vaqtda shaxs (  II shaxs  ) va son (  birlik  ) ma&#39;nolarini ifodalaydi, hozirgi o‘zbek tilida ushbu affiks tarkibini shaxs va son ma&#39;nolarini ifodalovchi qismlarga ajratib bo‘lmaydi. Ana shunday affiksga nisbatan ma&#39;no sinkretizmi haqida gapiriladi (< yunoncha synkretismus -  birlashtirish  ). Bunday hodisa hozirgi o‘zbek tilida, masalan, nisbatlovchi (egalik), tuslovchi (shaxs-son) affikslarida mavjud. Asli I, III shaxsning -(a)yin, -sin affikslarini qiyoslasak, oxiridagi n qismi mushtarak ekanini ko‘ramiz. Т arixan bu affikslarda grammatik son (  birlik  ) ma&#39;nosi -n affiksi bilan ifodalangani ko‘rinadi; demak, bu yerda sin-kretiklik azaliy emas, balki ikki ma&#39;noli qismning bir affiksga birlashib ketishi oqibatida yuzaga kelgan. I shaxsning -(a)y - -(a)ylik affikslarini qiyoslasak, -(a)y affiksi faqat shaxs ma&#39;nosini ifodalashi,  birlik  ma&#39;nosi esa -(a)ylik affiksiga ( -lik qismiga) zidlash natijasida belgilanishi ochiq ko‘rinadi. Sinkretik holatdan agglutinativ holatga o‘tish II shaxs nisbatlovchilarida ayniqsa kuchli. I shaxsning -miz- morfemasi tarkibidagi -(i)z qismini  ko‘plik  ma&#39;nosini ifodalaydigan morfema sifatida ajratish qiyin; lekin II shaxsning - ngiz - morfemasi tarkibidagi bunday qismni bemalol ajratish mumkin, chunki bu shaxsning -nglar-, -laring- ko‘rsatkichlari -ngiz- ko‘rsatkichi tarkibidagi -(i)z qismini almashtirish bilan hosil qilingan; natijada I shaxsning -miz- morfemasi tarkibidagi -(i)z qismi ham ajraluvchi morfema ekani ochiq ko‘rinib qolgan. Har holda, I shaxsning -miz- morfemasiga nisbatan hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan ma&#39;no sinkretizmi haqida gapirish mumkin-u, lekin II shaxsning -ngiz-, - nglar-, -laring- ko‘rsatkichlariga nisbatan ma&#39;no sinkretizmi haqida gapirib bo‘lmaydi. Xullas, o‘zbek tili morfemalariga nisbatan ma&#39;no sinkretizmi haqida hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan yondashib, shunda ham juda cheklangan hollarga nisbatan-gina gapirish mumkin. Morfemalarda ko‘pma&#39;nolilik (polisememiya) 3- §. Morfemalar asosan bir ma&#39;no ifodalaydi, monosemem bo‘ladi (yunoncha monos -  bir  ,  yakka  ). Masalan, -ni kelishik affiksi  o‘zi qo‘shilgan leksema anglatadigan predmet (keng ma&#39;noda) o‘timli fe&#39;l anglatadigan harakat qaratilgan obyekt  ekanini ko‘rsatadi: kitobni o‘qi- kabi; -di zamon yasovchisi  aniq yaqin o‘tgan zamon  ma&#39;nosini ifodalaydi: Kitobni o‘qidi kabi. Ko‘pma&#39;nolilik (polisememiya) – ayrim morfemalarga-gina xos xususiyat (yunoncha poly -  ko‘p  ). Masalan, hozirgi o‘zbek tilida -(i)ngiz- affiksi ikki ma&#39;noni ifodalashga xizmat qiladi: 1)  ko‘plik  ma&#39;nosini ifodalaydi (Bunda  shaxs  semasi saqlanadi, baho semasi betaraf bo‘ladi): kitobingiz (sizlarning) kabi; 2)  birlik  ma&#39;nosini ifodalaydi (Bunda  shaxs  semasi saqlanadi,  sizlash  baho semasi qatnashadi): kitobingiz (Sizning) kabi. Demak,  shaxs  semasi saqlanadi,  son  semasi o‘zgaradi (  ko‘plik    birlik  ), shu bilan birga baho semasi (  sizlash  ) yuzaga qalqiydi, natijada bir morfema ikki grammatik ma&#39;noni ifodalashga xizmat qiladi. Shunga o‘xshash hodisa tuslovchilarda ham mavjud. Masalan, - (i)ngiz tuslovchisi bilan  II shaxs  semasi saqlangani holda: 1)  ko‘plik  ifodalanadi (baho semasi betaraf bo‘ladi): keldingiz (sizlar) kabi; 2)  birlik  ma&#39;nosi  sizlash  baho semasi bilan birgalikda ifodalanadi: keldingiz (Siz) kabi. Ayrim adabiyotlarda ukamga (kimga?), mehnatga (nimaga?), ishxonaga (qayerga?), peshinga (qachonga?) kabi misollar asosida jo‘nalish kelishigi affiksi harakat yo‘naltirilgan predmet, o‘rin, payt ma&#39;nolarini ifodalashi haqida gapirilar edi; hozir bunday (o‘rin, payt kabi) ma&#39;nolar kelishik affiksining ma&#39;nolari emas, balki u qo‘shiladigan leksemadan anglashiladigan ma&#39;no ekanligi ta&#39;kidlanadigan bo‘ldi. Ko‘pma&#39;nolilik hodisasini ko‘pvazifalilik hodisasidan farqlash kerak. Masalan, tushum kelishigi – bir vazifali; lekin bosh kelishik – ko‘p vazifali; bu kelishikdagi leksema: 1) ega vazifasida, 2) izohlovchi vazifasida va boshqa vazifalarda keladi. Shu asosda bosh kelishikni ko‘p ma&#39;noli deb bo‘lmaydi. Morfemalar orasidagi sinonimik munosabat 4- §. Sinonim bo‘lish asosan leksema yasovchi morfemalarga xos. Masalan, - dosh affiksi ma&#39;lum leksemalarga  birgalik  ma&#39;nosi bilan qo‘shilganda ham- affiksoidiga sinonim bo‘ladi: fikrdosh- – hamfikr-, suhbatdosh- – hamsuhbat- kabi. Shakl hosil qiluvchi morfemalarning sinonimik munosabatda bo‘lishi juda oz uchraydi. Masalan, rang-tus anglatuvchi sifat leksemalarda  belgining me&#39;yordagi holatdan oz, kuchsiz  ekanini ifodalovchi -(i)sh ( ko‘kish- kabi) va -(i)mtir ( ko‘kimtir- kabi) affikslari o‘zaro sinonim, chunki bu affikslarda: 1) ifoda jihati har xil, 2) ayni bir ma&#39;noni ifodalaydi, 3) ayni bir turkum leksemalariga qo‘shiladi, 4) ma&#39;lum bir shart-sharoitda biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish mumkin va b. Bu sinonim affikslar orasidagi farq qaysi sifat leksemalarga qo‘shilib kela olishida ko‘rinadi: ko‘kish- – ko‘kimtir- tarzida ishlatish mumkin, lekin oqish- deb ishlatiladi-yu, oqimtir- deb ishlatilmaydi va b. Sinonim bo‘lish talablariga -tir(-dir), -giz (-kiz, -qiz, -g‘iz) orttirma yasovchilari ham javob beradi: ayttir- - aytkiz-, bildir- - bilgiz- kabi. Lekin bu affikslarda ayni bir fe&#39;l leksemaga qo‘shilish oz uchraydi, ko‘pincha har xil leksemaga (saylab) qo‘shiladi: yondir- deyiladi-yu, yongiz- deyilmaydi va b. Shakl hosil qiladigan morfemalar orasidagi sinonimik munosabatlar turkumlar, morfem paradigmalar bayonida aytib o‘tiladi. SHAKL HOSIL QILUVCHI MORFEMALARDA PARADIGMA Т IK MUNOSABA Т LAR 1- §. Shveysariyalik olim F. de Sossyur til birliklari o‘zaro assosiativ munosabatda bo‘lishini ta&#39;kidlagan (< lot. associatio -  birlashuv  ). Haqiqatda, til birliklari turli belgi-xususiyatlari asosida o‘zaro birlashadi, biri ikkinchisini eslatadi, munosabat hosil qiladi. Daniyalik tilshunos L.Yelmslev assosiativ munosabat terminini paradigmatik munosabat terminiga almashtirdi (< yunoncha paradeigma -  namuna  ). Asli assosiativ munosabat termini paradigmatik munosabat terminidan ko‘ra keng tushunchani anglatadi, paradigmatik munosabat assosiativ munosabatlarning bir ko‘rinishiga teng. Т il qurilishining tuzum ekanligi paradigmatik munosabatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Paradigma deb til birliklarining o‘zaro umumiy semasiga ko‘ra birlashadigan va farqli semasiga ko‘ra zid munosabat hosil etib turadigan tizimiga aytiladi. Morfem paradigma deb shunday hodisaning morfemalardagi ko‘rinishiga aytiladi. Morfem paradigma kamida ikki morfemadan iborat bo‘ladi, bu morfemalar o‘zaro umumiy (integral) semasi asosida birlashib, farqli (differensial) semasi bilan zidlangan holatda yaxlit bir tuzumni tashkil etadi; leksemashakl tarkibida ayni bir o‘rinni (pozitsiyani) egallab, ma&#39;lum talabga ko‘ra birini ikkinchisiga almashtirib ishlatiladi. Masalan, ot leksemalarga xos grammatik son morfemalari paradigmasi ikki a&#39;zoli:  ko‘plik  ma&#39;nosini ifodalovchi -lar morfemasidan va unga zidlanib belgilanadigan  birlik  ma&#39;nosini ifodalovchi morfemadan iborat. Bu yerda  birlik  ma&#39;nosini ifodalovchi morfema fonema ifodasiga ega emas, shunga ko‘ra nol ko‘rsatkichli morfema deyiladi,   ramzi bilan ko‘rsatiladi:  -    -lar . Shakl hosil qiluvchi morfemalarda turli-tuman paradigmalar mavjud; bular turkumlar bo‘yicha xoslangan bo‘ladi. Shunga ko‘ra morfem paradigmalarni tasvirlashdan oldin lug‘at birliklarining turkumlanishi bilan tanishish lozim. LUG‘AT BIRLIKLARINING TURKUMLANISHI 2- §. So‘z turkumi termini bir vaqtlar lug‘at boyligidagi bir qatlamni – leksik birliklarni hisobga olib tuzilgan; keyinchalik lug‘at boyligida ikkinchi bir qatlam – frazeologik birliklar ham mavjudligi tan olindi, turkumlanish leksik birliklarga- gina emas, frazeologik birliklarga ham mansubligi aniqlandi. Demak, lug‘at boyligini bir butun holda olib so‘z turkumlari terminini ishlatib bo‘lmaydi, endilikda bu termin tarkibidagi so‘z qismi voqelikni to‘g‘ri atamaydigan bo‘lib qoldi. Shuning uchun bu tushunchani lug‘at birliklarining turkumlanishi termini bilan anglatish to‘g‘riroq. Lug‘at birliklari dastlab lug‘aviy birliklarga va grammatik birliklarga ajratiladi, lug‘aviy birliklar o‘z navbatida leksik birliklar va frazeologik birliklar deb guruhlanadi; leksik birliklar o‘z doirasida, frazeologik birliklar o‘z doirasida turkumlarga ajratiladi. 3- §. Adabiyotlarda leksik birliklar va grammatik birliklar birgalikda so‘z termini bilan nomlanib, ot, sifat, son, olmosh, fe&#39;l, ravish so‘zlar mustaqil so‘z turkumlari deb, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama yordamchilar deb guruhlanadi, modal so‘z, undov, taqlid so‘z alohida-alohida turkumlar deb ajratiladi. So‘z termini adabiyotlarda turlicha mundarija bilan ishlatiladi, shu jumladan leksemaning o‘z turkumi nuqtayi nazaridan biror sintaktik vazifada kelish darajasida grammatik shakllangan ko‘rinishi ham so‘z deyiladi. Keyingi yillarda bunday mundarija so‘zshakl (slovoforma) terminiga birkitildi, natijada grammatik shakllangan leksik birlik so‘z deb ham, so‘zshakl deb ham ataladigan bo‘ldi. Bunday mundarija so‘zshakl terminiga (asli leksemashakl terminiga) birkitilishi to‘g‘riroq. 4- §. Leksik ma&#39;no anglatadigan birlikni leksema deb nomlash qabul qi-lingan. Shu nuqtayi nazarni davom ettirsak, grammatik ma&#39;no ifodalaydigan birlikni morfema deb nomlash tabiiy; lekin aslida grammatik ma&#39;no ifodalaydigan lug‘at birliklarini affiks morfemalardan (shuningdek affiksoid morfemalardan) farqlab nomlash lozim. Ana shunday termin sifatida grammatik turkumlar terminidan foydalanish mumkin. Demak, lug‘at boyligida dastlab lug‘aviy birlik turkumlari guruhi va grammatik birlik turkumlari guruhi ajratiladi. Lug‘aviy birlik turkumlari tarkibidagi leksemalar turkumlari guruhiga ot, sifat, son, fe&#39;l, ravish turkumlari kiritiladi. Bular nominativ va signifikativ vazifa bajaradi, birikmaning, gapning bo‘lagi bo‘lib keladi. Bu turkumlar asli birikma yoki gapning bo‘lagi vazifasida kelishiga ko‘ra mustaqil turkumlar deb nomlangan. Ushbu turkumlarni mustaqil deb nomlashda leksik ma&#39;no ham hisobga olingan. Lekin olmosh leksik ma&#39;no anglatmaydi, shunga qaramay mustaqil turkumlar qatoriga kiritiladi. Ko‘rinadiki, hal qiluvchi belgi – birikmaning, gapning bo‘lagi vazifasida kelish. Mustaqil turkum deb belgilashda ushbu leksemalarda shakl o‘zgarishi mavjudligi ham hisobga olinadi, lekin bu belgi mustaqil deb nomlanadigan turkumlarning barchasida mavjud emas: o‘zbek tilida sifatga, songa, ravishga o‘z turkumi tabiatini saqlab ishlatilganida shakl o‘zgarishi xos emas. Ko‘rinadiki, mustaqil turkum deb ajratishda asosiy belgi – birikmaning, gapning bo‘lagi vazifasida kelish. Mustaqil turkumlik belgisini umumiy tarzda &#34;sintaktik vazifa bajarish&#34; deb izohlash to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki kirish ham (asli kirish bo‘lak deyish ma&#39;qul) – sintaktik vazifa. 5- §. Lug‘at birliklarining qaysi turkumga mansubligi ularning semantik mundarijasidagi turkumlik semasi asosida belgilanadi. Leksemaning turkumlik semasi  predmet  bo‘lsa, bunday leksema ot turkumiga,  predmetning sifatiy belgisi  bo‘lsa, sifat turkumiga,  predmetning miqdoriy belgisi  bo‘lsa, son turkumiga,  predmetning harakat-holat belgisi  bo‘lsa, fe&#39;l turkumiga,  harakat- holatning belgisi  bo‘lsa, ravish turkumiga mansub deyiladi. Leksema qaysi turkumga mansub bo‘lsa, shu turkumga xos shakl hosil qiluvchi morfemalarni olib leksemashaklga aylanadi va shu shakliga binoan biror sintaktik vazifada keladi. Demak, leksemaning qaysi turkumga mansubligi, grammatik tabiati uning semantik mundarijasi, aniqrog‘i – turkumlik semasi asosida belgilanadi. 6- §. Т urkumlik semalarining yuqoridagi ta&#39;riflanishidan ko‘rinib turibdiki, besh leksik turkum orasida yetakchisi – ot turkumi: sifat, son, fe&#39;l shu turkum leksemasining belgilarini anglatadi. Fe&#39;l – ikkilamchi yetakchi turkum: ravish shu turkum leksemasining belgisini anglatadi. Demak, leksik turkumlar orasida ot turkumi birinchi darajali, fe&#39;l turkumi esa ikkinchi darajali yetakchi turkum mavqeiga ega. 7- §. Olmosh leksik ma&#39;no anglatmaydi, odatda leksik ma&#39;no anglatadigan leksema o‘rnida ishlatiladi, shunga ko‘ra olmosh turkumi deb nomlangan. Bu turkum birliklari odatda leksik turkum birliklari o‘rniga ishlatiladi, shunga ko‘ra leksik turkumlarni olmoshlovchi turkum deyish mumkin. Olmosh turkumi birliklari semantik va grammatik jihatdan turli-tuman: qaysi turkum birligiga olmosh bo‘lsa, o‘sha turkum tabiatiga ega bo‘ladi. Olmosh deb turkumlash semantik va grammatik belgi asosida emas, balki biror turkum birligi o‘rnida ishlatilishi asosida amalga oshiriladi. Olmosh turkumi o‘zida bir necha turkum xususiyatlarini birlashtiradi. Ko‘rinadiki, olmosh turkumini leksik ma&#39;no anglatadigan turkumlar orasida emas, balki ulardan ajratib, ular uchun umumiy turkum sifatida joylashtirish to‘g‘ri. 8- §. Т asvir birliklari leksemalardan ham, grammatik birliklardan ham farq qiladi: biror tovush yoki ko‘rinishning ramziy nomi deb qaraladi; morfemadan ham farq qiladi: shakl hosil etish vazifasini bajarmaydi. Shunga ko‘ra tasvir birliklari turkumlar qatorida alohida ko‘rsatiladi. O‘zbek tilshunosligida hali yetarli o‘rganilmagan mumkin, kerak, kifoya, iborat kabi leksemalar alohida turkum – kesimlik leksemalari turkumi sifatida ajratilishi va nomlovchi turkumlar qatoridan o‘rin olishi kerak. bo‘l-, qil-, et-, ayla- fe&#39;llari odatda fe&#39;l leksema yasaydi, shunga ko‘ra leksema yasovchi affiksoid deyiladi. Ko‘makchi fe&#39;llar (- boshla-, -ber-, -ol-, -qo‘y- kabi) fe&#39;l leksemashaklini yasaydi, shunga ko‘ra shakl yasovchi affiksoid deyiladi.Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Morfemalar tasnifi
Тovushlar тizimi
Frazemalar тizimi
Birikmalar тizimi
Leksemalar тizimi