logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Fe'l leksemaga qo‘shiladigan noparadigmaтik morfemalar

Fe'l leksemaga qo‘shiladigan noparadigmaтik morfemalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

207.5 KB
Скачать
Fe &#39; l leksemaga qo‘shiladigan noparadigma т ik morfemalar Reja: 1. Harakatning takrorlanib , kuchli-kuchsiz darajada voqe bo‘lishini ifodalovchi affikslar 2. Ravish leksemalar т u rk u mida shakl ya salishi va leksemashaklning ravishga aylanishi 3. Ravishlarda shakl yasalishi 4. Leksemashakllarning , birikmashakllarning ravishga aylanishi 5. Leksemashakllarning , birikmashakllarning ravishga aylanishi 6. Kesimlik leksemalari т u rk u mi haqida olmosh leksemalar т u rk u mi 7. T asvir birliklari т u rk u mi FE &#39; L LEKSEMAGA QO‘SHILADIGAN NOPARADIGMA Т IK MORFEMALAR Harakatning takrorlanib , kuchli-kuchsiz darajada voqe bo‘lishini ifodalovchi affikslar 1 - § . Fe&#39;l leksemaga birinchi navbatda harakatning takrorlanib , kuchli- kuchsiz darajada voqe bo‘lishini ifodalaydigan affikslar qo‘shiladi . Bu affiks-lar fe&#39;l leksemaning leksik ma&#39;nosiga ma&#39;lum bir grammatik ma&#39;no qo‘shadi , shunga ko‘ra shakl yasovchi morfema deyiladi . Bunday morfemalar dastlab ikkiga ajraladi : 1) harakatning takrorlanib voqe bo‘lishini ifodalaydigan af-fikslar , 2) harakatning kuchli-kuchsiz darajada voqe bo‘lishini ifodalaydigan affikslar . 2 - § . Harakatning takrorlanib voqe bo‘lishi quyidagi affikslar bilan ifodalanadi : 1) -a affiksi bilan . Hozirgi o‘zbek tilida bu affiks bura- ( bur + a- ) leksemasi tarkibida ajratiladi . Asli so‘ra- leksemasi ham tarixan so‘r- leksemasi va -a affiksidan tarkib topgan ; 2) -la affiksi bilan : quv + la- , buk + la- , sava + la- , ishqa + la-, cho‘qi + la- , chimchi + la- kabi . Qashla- fe&#39;li ham asli qashi- leksemasiga -la affiksini qo‘shib hosil qilingan , keyinchalik ikkinchi bo‘g‘indagi i tovushi talaffuz qilinmay qo‘ygan : qashi + la- > qashla- . Qayt- leksemasiga bu affiks oldidan a tovushi orttirib qo‘shilgan ( Bunga qayt- fe&#39;lining oxiri ikki konsonant bilan tugagani sabab bo‘lgandir ): qayt + la- > qaytala- ; 3) -ka  -qa  -ga  -g‘a morfemasi bilan : sur + ka- , chay + qa- , sur + ga- , qo‘z + g‘a- kabi . Ishqa- fe&#39;li ham asli  surt-  ma&#39;nosini anglatgan ish- fe&#39;liga -qa affiksini qo‘shib hosil qilingan ; 4) -kila  -qila  -g‘ila  -gila morfemasi bilan : turt + kila- , yul + qila- ; ez + g‘ila- , cho‘z + g‘ila- kabi . Chopqilla- misolida l tovushini qatlash bilan ma&#39;no kuchaytirilgan . Asli bu morfema tarkibidagi -ki ( -qi , -g‘i ) qismi  kuchaytirish  ma&#39;nosini , -la qismi  takror  ma&#39;nosini ifodalaydi . ( Miji + g‘i ) + la- > mijg‘ila- misolida ikkinchi bo‘g‘indagi i tovushi talaffuz qilinmay qo‘ygan . Ayrim fe&#39;llarda ushbu morfemaning birinchi qismi bilan ifodalanadigan  kuchaytirish  ma&#39;nosi ustun bo‘ladi : yugur + gila- kabi . 3 - § . Harakatning kuchli darajada voqe bo‘lishi quyidagi morfemalar bilan ifodalanadi : 1) -i affiksi bilan : to‘z + i- , sing + i- , shim + i- , so‘l + i- kabi . Asli qo‘zi- fe&#39;li ham qo‘z- leksemasiga -i affiksini qo‘shib hosil qilingan ; 2) -qi  -g‘i morfemasi bilan : yul + qi- , to‘z + g‘i- kabi ; 3) -n  -l morfemasi bilan : to‘y + in- , kuy + in- , shosh + il- kabi . 4 - § . Harakatning kuchsiz darajada voqe bo‘lishi quyidagi morfemalar bilan ifodalanadi : 1) -ra morfemasi bilan : alji + ra- , gangi + ra- kabi . Asli chiyra- fe&#39;li ham  aralashtir-  ma&#39;nosini anglatgan chiy- leksemasiga  biroz  ma&#39;nosini ifodalovchi -ra affiksini qo‘shib hosil qilingan ; 2) -msira affiksi bilan : kul + imsira- , yig‘la + msira- kabi . Bu morfema asli uch affiksdan – holat oti yasovchi -m ,  moyillik  ma&#39;nosini ifodalovchi -si ,  biroz  ma&#39;nosini ifodalovchi -ra affikslaridan tarkib topgan ; 3) -nqira affiksi bilan : yoq + inqira- , uyal + inqira- , qizar + inqira- , bo‘sha + nqira kabi . Bu morfema tarkibidagi -n qismi asli  yaqin  ,  o‘xshash  kabi ma&#39;noni , -qi qismi va -ra qismi  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydi ; 4) -chi affiksi bilan : ko‘p + chi- , qir + chi- kabi . Asli archi- fe&#39;li tarkibida ham shu affiks qatnashadi : ari- (  tozala-  ) + chi > archi- ( ikkinchi bo‘g‘indagi i tovushi talaffuz qilinmay qo‘ygan ); 5) -k  -q morfemasi bilan : ko‘n + ik- , tol + iq- , qon + iq- kabi ; 6) -n affiksi bilan : og‘ri + n- , kez + in- kabi ; 7) -sh affiksi bilan : a )  biroz  ma&#39;nosi ifodalanadi : achi + sh- , yori + sh- , qichi + sh- , zichla + sh- , qizar + ish- , oqar + ish- , tort+ish- kabi . Asli engash- fe&#39;li ham  egil-  ma&#39;nosini anglatgan eng- fe&#39;liga  biroz  ma&#39;nosini ifodalovchi -sh affiksini qo‘shib hosil qilingan . U shbu affiks -lash leksema yasovchisi tarkibida ham  biroz  ma&#39;nosi bilan qatnashadi : oson + lash- , kambag‘al + lash- kabi ; b )  ko‘maklashish  ma&#39;nosi ifodalanadi : to‘g‘ra + sh- , tanla+ sh- , kovla + sh- kabi . Asli bu yerda ham harakatni bajarishda biroz qatnashish ma&#39;nosi ifodalanadi . 5 - § . Yu qorida tasvirlangan morfemalar sanoqli fe&#39;l leksemalarga qo‘shilib shakl yasaydi . Ifodalaydigan ma&#39;nolariga ko‘ra bu morfemalar bir paradigmaga birlashmaydi ; birini ikkinchisiga almashtirib bo‘lmaydi . U shbu morfemalarning har uch ma&#39;no turida ichki yaqinlik mavjud , lekin ularni sinonim deb bo‘lmaydi , chunki ayni bir fe&#39;l leksemaga biri o‘rnida ikkinchisini qo‘shib bo‘lmaydi . Harakatning takrorlanib voqe bo‘lishi ma&#39;nosi kuchli darajada voqe bo‘lishi ma&#39;nosiga yaqin ; ba&#39;zan bu ma&#39;nolarni aniq ajratish ham qiyin . Harakatning qay yo‘sinda amalga oshishini ifodalaydigan ko‘makchi fe&#39;l morfemalar 1 - § . O‘zbek tilida yigirmadan ortiq ko‘makchi fe&#39;l mavjud bo‘lib , fe&#39;l lek- semaning leksik ma&#39;nosiga ma&#39;lum bir grammatik ma&#39;no qo‘shish uchun ishlatiladi ; shunga ko‘ra bu ko‘makchi fe&#39;llar shakl yasovchi morfemalarga tenglashtiriladi . Bunday ko‘makchi fe&#39;l bilan analitik grammatik shakl yasaladi . Ko‘makchi fe&#39;l mustaqil fe&#39;ldan ma&#39;no taraqqiyoti yo‘li bilan o‘sib chiqqan . Hozirgi o‘zbek tilida ayni bir fonemalar tizimiga ega mustaqil fe&#39;l ham , ko‘makchi fe&#39;l ham yonma-yon mavjud ; birinchisi leksik ma&#39;no anglatadi , ikkinchisi grammatik ma&#39;no ifodalaydi , fe&#39;l leksemaning ma&#39;lum grammatik shaklini yasaydi ; grammatik shakl yasovchi morfemalar qatorida , masalan , nisbat ko‘rsatkichidan keyin , lekin mayl , zamon , tuslash ko‘rsatkichlaridan oldin joy oladi , demak , fe&#39;l leksemashaklning tarkibiga kiradi . Yu qoridagi izohlardan ayon bo‘ladiki , o‘zbek tilida ifoda jihati ayni bir fonema tizimidan iborat ikki lisoniy birlik – leksema va morfema mavjud ; bularni ayni bir leksik birlikning ikki ma&#39;noda , ikki vazifada kelishi deb baholash mumkin emas . Garchand ko‘makchi fe&#39;l alohida birlik – grammatik birlik sifatida ajralib chiqqan bo‘lsa ham , o‘zidan oldingi asosga xuddi mustaqil fe&#39;l kabi ravishdosh yasovchisi orqali qo‘shiladi ; ana shu nuqtada uning leksik tabiati saqlanadi , shu xususiyatiga ko‘ra leksik tabiatli morfema deyiladi . 2 - § . Bu yerda analitik grammatik shakl yasovchilik vazifasini asli ko‘makchi fe&#39;l bajaradi , analitiklik ( ayrimlikni saqlash ) shu ko‘makchi fe&#39;lga xos . Lekin analitik grammatik shaklning ifoda materiali deb faqat ko‘makchi fe&#39;lning o‘zini ko‘rsatish yetarli emas , balki undan oldingi qismga shu ko‘makchi fe&#39;l tufayli qo‘shiladigan ravishdosh shaklini ham birgalikda ko‘rsatish lozim . Masalan , o‘qi- leksemasiga -a -y ravishdosh shakli -boshla- ko‘makchi fe&#39;lini ishlatish tufayli qo‘shiladi : o‘qi+y+boshla- kabi ; agar -qo‘y- ko‘makchi fe&#39;li ishlatilsa , undan oldin -b ravishdosh shakli qo‘shiladi : o‘qi + b + qo‘y- kabi . Demak , analitik grammatik shakl bu yerda &#34; ravishdosh yasovchisi + ko‘makchi fe&#39;l &#34; tarkibidan iborat . Ayrim ko‘makchi fe&#39;llar ravishdosh shaklidagi fe&#39;l leksemaga emas , balki tuslangan fe&#39;l leksemashaklga qo‘shiladi , bunda ko‘makchi fe&#39;l ham fe&#39;l leksemashaklga monand grammatik shaklda bo‘ladi : gapirdi-qo‘ydi kabi . Bunday ishlatish &#34;( fe&#39;l leksema .. + zamon ko‘rsatkichi + tuslovchi ) - ( ko‘makchi fe&#39;l + o‘sha zamon ko‘rsatkichi + o‘sha tuslovchi )&#34; qolipida tuziladi . 3 - § . Ko‘makchi fe&#39;llarning ko‘p qismi ravishdoshning bir shakli ( -a shakli yoki -b shakli ) bilan , oz qismi-gina ravishdoshning har ikki shakli bilan ishlatiladi . Shulardan ba&#39;zilari tuslangan fe&#39;l leksemashaklga qo‘shiladi . Ravishdoshning bir shakli bilan ishlatiladigan ko‘makchi fe&#39;lda grammatik ma&#39;no shu ko‘makchi fe&#39;lning o‘zi bilan ifodalangandek ko‘rinadi : gapir + a + boshla- , o‘qi + b + qo‘y- kabi . Aslida esa ravishdosh shakli ko‘makchi ifodalaydigan grammatik ma&#39;noga mos holda tanlanadi . Masalan , -boshla- ko‘makchi fe&#39;li harakatning boshlanishi ma&#39;nosini ifodalaydi , shunga ko‘ra kelasi zamon ma&#39;nosini ifodalaydigan -a ravishdoshi shakli bilan ishlatiladi ; -qo‘y- ko‘makchi fe&#39;li bilan harakatning tugallangani ma&#39;nosi ifodalanadi , shunga ko‘ra -b ravishdosh shakli ishlatiladi . Ko‘rinadiki , ko‘makchi fe&#39;l ifodalaydigan grammatik ma&#39;no bilan ravishdosh shakli ifodalaydigan ma&#39;no orasida odatda mutanosiblik bo‘ladi . Ko‘makchi fe&#39;llarning ma&#39;lum bir qismida-gina ular ifodalaydigan ma&#39;noni aniq ta&#39;riflash mumkin . Ko‘pchilik izohlashlarda , ayniqsa ko‘makchi fe&#39;ldan turli xil ma&#39;no qidirishda lisoniy birlik sifatidagi ma&#39;nosini unga matn tufayli qo‘shiladigan ma&#39;nodan ajratmaslik hollari uchraydi . Ko‘makchi fe&#39;llarga quyida berilayotgan izohlarni ham yetarli darajada aniq deb bo‘lmaydi . 4 - § . Ravishdoshning -a shakli bilan ham , -b shakli bilan ham -ol- , -ber- , - qol- ko‘makchi fe&#39;llari ishlatiladi : 1) -ol- ko‘makchi fe&#39;li : a ) -a ravishdoshi bilan ishlatilganida harakatni amalga oshirishga qodirlik ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + a + ol- , o‘qi + y + ol- kabi . Yo nma-yon kelgan ao tovushlari talaffuzda bir o tovushiga singishadi : gapir + a + ol- > gapirol- ; b ) -b ravishdoshi bilan ishlatilganida harakat bajaruvchining manfaatini ko‘zlab amalga oshirilishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + ol- , o‘qi + b + ol- kabi . Ayrim hollarda turli qo‘shimcha ma&#39;nolar ham ifodalanishi mumkin . Bunday analitik qurilma talaffuzda gapirivol- , o‘qivol- shakliga ega bo‘ladi : ikki ovoz tovush oralig‘ida b portlovchi tovushi v sirg‘aluvchi tovushiga almashadi ; d ) gapir + di-ol + di , o‘qi + di-qo‘y + di kabi qurilmalar asosan -b ra- vishdoshi bilan ishlatiladigan ko‘rinishdagi kabi ma&#39;noni ifodalaydi , shu ma&#39;noga  zudlik bilan  ma&#39;no qirrasi qo‘shiladi . 2) -ber- ko‘makchi fe&#39;li : a ) -a ravishdoshi bilan ishlatilganida harakatning moneliksiz to‘xtovsiz davom etishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + a + ber- , o‘qi + y + ber- kabi . Т alaffuzda b portlovchi tovushi v sirg‘aluvchi tovushiga almashadi : gapira-ver- , o‘qiyver- ; b ) -b ravishdoshi bilan ishlatilganida harakat boshqa bir kishining manfaatini ko‘zlab amalga oshirilishi ma&#39;nosi ifodalanadi : gapir + ib + ber- , o‘qi + b + ber- kabi . -ber- ko‘makchi fe&#39;li shu ma&#39;nosi bilan -ol- ko‘makchi fe&#39;lining ikkinchi ma&#39;nosiga antonim bo‘ladi : gapirib ol-  gapirib ber- kabi . 3) -qol- ko‘makchi fe&#39;li : a ) -a ravishdoshi bilan ishlatilganida harakat bajaruvchi xohlagan tarzda zudlik bilan amalga oshishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + a + qol- , o‘qi + y + qol- kabi . b ) -b ravishdoshi bilan ishlatilganida harakatning kutilmagan tarzda amalga oshishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + qol- , o‘qi + b + qol- kabi ; d ) Bu ko‘makchi fe&#39;l ayrim fe&#39;l leksemalar bilan tindi-qoldi tarzida ham ishlatiladi va harakatning to‘satdan amalga oshishi ma&#39;nosini ifodalaydi . 5 - § . Ravishdoshning -a shakli bilan -boshla- , -bil- , -yoz- ko‘makchi fe&#39;llari ishlatiladi : 1) -boshla- ko‘makchi fe&#39;li harakat amalga osha boshlagani ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + a + boshla- , o‘qi + y + boshla- kabi ; 2) -bil- ko‘makchi fe&#39;li harakatni amalga oshirishga qodirlik ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + a + bil- kabi . Hozirgi adabiy o‘zbek tilida deyarli ishlatilmaydigan bu ko‘makchi fe&#39;l -ol- ko‘makchi fe&#39;lining shunday ma&#39;nosi bilan sinonim ; 3) -yoz- ko‘makchi fe&#39;li harakatning amalga oshib ketishiga oz qolgani ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + a + yoz- , o‘qi + y + yoz- kabi ; o‘qi + y + yoz- qurilishi tarkibidagi yonma-yon yy tovushlari o‘zaro singishadi : o‘qiyoz- kabi . 6 - § . Ko‘makchi fe&#39;llarning ko‘p qismi ravishdoshning -b shakli bilan ishlatiladi : 1) -yot- , -tur- , -yur- , -bor- , -kel- ko‘makchi fe&#39;llari harakatning ma&#39;lum muddatdan beri davomli amalga oshishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + tur- , o‘qi + b + yur- , o‘qi + b + yot- , o‘qi + b + bor- , gapir+ib+kel- kabi ; 2) -bo‘l- , bitir- , -chiq- ko‘makchi fe&#39;llari harakatning tugallanganligi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + bo‘l- , o‘qi + b + bitir- , o‘qi+b+chiq- kabi ; 3) -qo‘y- , -yubor- ko‘makchi fe&#39;llari harakatning to‘satdan amalga oshishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + qo‘y- , gapir + ib + yubor- kabi ; 4) -ko‘r- , -boq- , -qara- ko‘makchi fe&#39;llari harakatning sinash maqsadida amalga oshirilishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + boq- , o‘qi + b + ko‘r- , surishtir + ib + qara- kabi ; 5) -tashla- ko‘makchi fe&#39;li harakatning shartta amalga oshishi ma&#39;nosini ifodalaydi : gapir + ib + tashla- , o‘qi + b + tashla- kabi va b . Yu qoridagi tasvirlardan ayonki , bu guruh ko‘makchi fe&#39;llar orasida sinonimik munosabat kuchli . 7 - § . Fe&#39;l leksema asosan bir ko‘makchi fe&#39;l bilan ishlatiladi ( yuqoridagi misollar ). Ikki ko‘makchi fe&#39;l bilan ishlatilish hollari ham anchagina : gapir + ib + qo‘y + a + qol- , o‘qi + b + ol + a + ber- , gapir + ib + ber + ib + qo‘y- , o‘qi + b + tur + a + tur- kabi . Ba&#39;zan uch ko‘makchi bilan ishlatilish ham uchraydi : gapir + ib + ber + ib + qo‘y + a + qol- kabi . Fe&#39;l leksema bilan bittadan ortiq ko‘makchi fe&#39;l ishlatilganida ularning biri ikkinchisini inkor etmaydi , har biri fe&#39;l leksemaga o‘ziga xos grammatik ma&#39;noni qo‘shadi . U muman , ko‘makchi fe&#39;llar rang-barang grammatik ma&#39;noni ifodalaydi ; ayrimlari orasida sinonimik munosabat mavjud . Lekin ko‘makchi fe&#39;llar bir butun holda yaxlit paradigma hosil etmaydi . RAVISH LEKSEMALAR Т U RK U MIDA SHAKL YA SALISHI VA LEKSEMASHAKLNING RAVISHGA AYLANISHI 1 - § . Harakatning belgisini anglatadigan leksemalarga ravish leksemalar turkumi deyiladi . Ravish leksemaga shakl o‘zgarishi xos emas , shunga ko‘ra fe&#39;l leksemaga ( o‘rni bilan ot leksemaga ) to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanadi : tez yur- , sekin gapir- , astoydil ranji- , ko‘p so‘z- kabi . Adabiyotlarda ravish yasovchi affiks yo‘qligi ta&#39;kidlanadi . Haqiqatda , faqat butunlay ( in ), tiriklay ( in ) ravish leksemalari tarkibidagi -lay ( in ) affiksini sifat leksemadan ravish leksema yasovchi affiks deyish mumkin . O‘zbek tiliga tojik tilidan o‘zlashgan birodarona , do‘stona , kamtarona kabi leksemalar , ojizona , oqilona , xolisona kabi arabcha leksemalardan yasalishlar tarkibidagi -ona qismi asli leksema yasovchi bo‘lib , faqat o‘zlashgan leksemalar tarkibida qatnashadi , shunga ko‘ra bunday qismni o‘zbek tili nuqtayi nazaridan leksema yasovchi affiks deb ajratish to‘g‘ri bo‘lmaydi . Ravishlarda shakl yasalishi 2 - § . Ravish leksemalarning o‘zigagina xos shakl yasovchi affiks yo‘q . Quyida tasvirlangan affikslar boshqa turkum leksemalari qatori ravish leksemaga ham qo‘shiladi : 1. Ayrim ravish leksemalarga xuddi sifat leksemalarda bo‘lganidek -roq shakl yasovchisi qo‘shiladi : tezroq gapir- , sekinroq yur- , kechroq kel- kabi . Bu yerda ham -roq affiksi  me&#39;yordan oz  ma&#39;nosini emas , balki  biroz  ,  nisbatan  ma&#39;nosini ifodalaydi . Masalan , tezroq yur- birikmasida tezroq ravishi  biroz tez  ma&#39;nosini anglatadi ; -roq affiksi harakat o‘zi sust bo‘lsa , biroz tezlatishni , harakat o‘zi jadal bo‘lsa , yana ham tezlatishni bildiradi . Demak , o‘lchov – harakatning tez yoki sekin kechimi . 2. Ayrim ravish leksemalarga , ot va sifat leksemalarda bo‘lganidek ,  iliq munosabat  ifodalovchi -gina affiksi qo‘shiladi : tezgina kel- , sekingina shivirla- , kechagina ket- kabi . 3. Ayrim ravish leksemalar oldidan , xuddi sifat leksemalarda bo‘lganidek , juda , g‘oyat , eng kuchaytiruv morfema-affiksoidini keltirish bilan ravish leksema anglatadigan belgi kuchli darajada ifodalanadi : juda tez gapir- , eng sekin yur- kabi . Leksemashakllarning , birikmashakllarning ravishga aylanishi 3 -§ . Т urli turkum leksemalari har xil shakl hosil qiluvchi affikslarni olgan holda ravishga aylanadi : 1. Oldin , keyin ( ketin ), kechin , ertan , kechqurun , ostin-ustun kabi leksemalar oxiridagi -n ( -in , -un ) qismi asli qadimgi turkiy tilda mavjud bo‘lgan instrumental kelishigining qo‘shimchasi bo‘lib , hozirgi o‘zbek tiliga yuqoridagi bir necha ravish leksema tarkibida yetib kelgan . Bu affiks hozirgi o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchasi deb qaralmaydi , shunga ko‘ra oldin kabi leksemalar tarkibidagi bu qism affiks sifatida ajratilmaydi , bunday birliklar bir butun holda ravish leksemaga teng deb qaraladi . 2. Hozirgi o‘zbek tiliga o‘zlashgan majburan , taxminan , qisman , tasodifan , vijdonan , ruhan , haqiqatan , qat&#39;iyan kabi arabcha leksemashakllar oxiridagi -an qismi asli tushum kelishigi qo‘shimchasi bo‘lib , o‘zbek tilida bunday qism affiks sifatida ajratilmaydi , bunday birlik bir butun holda ravish deb qaraladi ( Arab tilida turlanish sifat leksemaga ham xos , qat&#39;iyan misolida shu holat aks etgan ). 4 - § . Ot turkumi bayonida shakl yasovchi deb talqin qilingan -day ( -dek ) affiksoidi adabiyotlarda ravish yasovchisi deb ham keltiriladi . Bu yerda ham - day asli shakl yasovchi vazifasini bajaradi , o‘xshatish ma&#39;nosini ifodalaydi : a ) ot leksemaga qo‘shilib keladi : chamanday , yashinday , qushday , toshday , o‘qdek kabi ; b ) sifat leksemaga qo‘shilib keladi : boyagiday , avvalgiday , bekorchiday , farqsizdek kabi ; d ) yo‘q leksemasiga qo‘shilib keladi : yo‘qday ; e ) olmoshga qo‘shilib keladi : sizday , bunday kabi ( Olmoshga bundaqa , shunaqa shaklida ham qo‘shiladi ); f ) hatto -gan sifatdosh shakliga ham qo‘shiladi : achingandek , cho‘chigandek kabi . Bu affiksoidning bayramdagidek kabi -dagi shakl yasovchisidan keyin qo‘shilishi uning ravish leksema yasovchisi emasligini qat&#39;iy tasdiqlaydi . Demak , -day affiksoidi turli turkum leksemalariga qo‘shilib , o‘xshatish ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi ; bu affiksoid bilan leksema yasalmaydi . 5 - § . Serunum ravish yasovchi deb -lab affiksi ko‘rsatiladi . Bu affiks og‘irlik o‘lchovi otlariga ( yuz tonnalab , botmonlab kabi ), vaqt o‘lchovi otlariga ( haftalab , oylab , yillab kabi ), payt otlariga ( kechalab , saharlab , azonlab kabi ), harf- , bo‘g‘in- kabi otlarga ( harflab , bo‘g‘inlab ) seriya sifatida qo‘shiladi , demak , bu affiks – tom ma&#39;noda leksema yasovchi emas , balki shakl yasovchi . Faqat ataylab , dastlab kabi ayrim ravish leksemalarda-gina bu affiks o‘zi qo‘shilgan asosdan ajratilmaydigan holga kelgan . Xuddi shunday holat ma&#39;no taraqqiyoti yo‘li bilan ertalab- leksemasida ham voqe bo‘lgan : Bu leksema payt otiga aylangan , shunga ko‘ra ertalabdan kabi kelishik qo‘shimchasini olib ham ishlatiladi . Bu yerda tasvirlangan -lab affiksi bilan -lab chama son yasovchisi orasida o‘xshashlik kuchli : o‘nlab  bir necha o‘n , haftalab  bir necha hafta . Lekin donalab , harflab , bo‘g‘inlab kabi leksemalarda asos anglatadigan leksik ma&#39;noga bog‘liq holda bu affiks bilan boshqacha -  har birini alohida  kabi ma&#39;no ifodalanadi . Dastlab ravishi hozirgi o‘zbek tilida ma&#39;noli qismlarga ajralmaydi . 6 - § . Adabiyotlarda -cha affiksi ham ravish yasovchi deyiladi . Avvalo bu affiksning millat , xalq nomiga qo‘shib ishlatilishini ajratib baholash kerak : o‘zbekcha , inglizcha kabi . Istagan millat , xalq nomiga qo‘shib ishlatilaveradigan bu affiks  shu millatga , xalqqa mansub  ma&#39;nosini ifodalaydigan shakl yasovchi deb baholanishi lozim . -cha affiksi ko‘pincha , o‘g‘rincha kabi leksemalarning doimiy tarkibiy qismiga aylangan : Hozirgi o‘zbek tilida ko‘pin , o‘g‘rin mustaqil ishlatilmaydi . Boshqa birliklarda -cha affiksi ajratiladi va o‘zi qo‘shilgan leksemaning ma&#39;nosiga bog‘liq holda bir necha ma&#39;noni ifodalashga xizmat qiladi : a )  holat  ma&#39;nosi ifodalanadi ; bunda -cha affiksi sifat leksemaga , fe&#39;l leksema-ning -gan sifatdosh shakliga qo‘shiladi : yashirincha , yangicha , atroflicha , avvalgicha ; shoshilgancha , istagancha , yugurgancha kabi ; b )  biroz  ma&#39;nosi ifodalanadi ; bunda -cha affiksi ravish leksemaga qo‘shiladi : keyincha , hozircha kabi ; d )  bilan  ma&#39;nosi ifodalanadi : yaxshilikcha kabi ; e )  qadar  ma&#39;nosi ifodalanadi ; bunda -cha affiksi olmoshga qo‘shiladi : sizcha , shuncha kabi . Yu qorida tasvirlangan holatlarning deyarli barchasida -cha affiksi asli leksema yasovchi deb emas , balki shakl yasovchi deb baholanishi to‘g‘ri . Bu fikrni bizningcha , o‘zicha kabi misollar qat&#39;iy tasdiqlaydi : Leksema yasovchi turlovchidan , nisbatlovchidan keyin qo‘shilmaydi . 7 - § . 1. Ravish yasovchi deb -larcha ko‘rsatkichi ham keltiriladi : qahramonlarcha , aybdorlarcha , vaxshiylarcha , mardlarcha kabi . Bu yerda  o‘xshash  ma&#39;nosini ifodalaydigan -cha affiksi -lar ko‘plik shakli yasovchisidan keyin qo‘shiladi ; -dek shakl yasovchisiga sinonim bu affiks ( qahramonlarcha  qahramonlardek kabi ) shakl yasovchiga teng . 2. Ochiqchasiga , o‘jarchasiga , harbiychasiga kabi misollarda ravish yasovchi deb -chasiga ko‘rsatkichi ajratiladi ; aslida esa bu ko‘rsatkich tarkibidagi -cha qismi – shakl yasovchi , -si , -ga qismlari esa – shakl o‘zgartiruvchi affikslar . Demak , bu ko‘rsatkichni ham leksema yasovchi deb bo‘lmaydi . 3. Ilgarilari , avvallari , kechqurunlari kabi misollar tarkibidagi -lari ko‘rsatkichi -lar ko‘plik affiksi va -i nisbatlovchisidan iborat ; demak , bu yerda ham leksema yasovchi haqida gapirib bo‘lmaydi . 8 - § . Alohida guruhni makon kelishigi affiksi bilan shakllangan ravishlar tashkil qiladi : 1) Jo‘nalish kelishigi affiksi : a ) payt ravishi leksemasiga qo‘shiladi : erta- ga , indinga kabi ; b ) sifat leksemaga qo‘shiladi : to‘g‘riga , bekorga kabi . Yu qoridagi misollarda kelishik affiksi aniq ajraladi , lekin olg‘a , zo‘rg‘a , jo‘rttaga misollarida kelishik affiksi hozirgi o‘zbek tilida ajralmaydi . 2) Chiqish kelishigi affiksi : a ) ravish leksemaga qo‘shiladi : hozirdan , tezdan kabi ; b ) sifat leksemaga qo‘shiladi : yangidan , chindan , yolg‘ondan kabi ; d ) ot leksemaga qo‘shiladi : tubdan , yoddan kabi ; e ) bir soniga qo‘shiladi : birdan . Yu qoridagi misollarda kelishik affiksi aniq ajraladi , lekin to‘satdan , qo‘qqisdan misollarida kelishik affiksi hozirgi o‘zbek tilida ajralmaydi . 3) O‘rin kelishigi affiksi tezda misolida ravish leksemaga , kunda misolida ot leksemaga , boshda misolida belgi ma&#39;nosi bilan ishlatilgan ot leksemaga qo‘shilgan . Yu qoridagi misollardan uzoqda , orqada kabilarni farqlash kerak : Bu yerda asli uzoq yerda kabi birikmashaklning ikkinchi a&#39;zosi bo‘lib keladigan yer ( joy ) ot leksemasi ellipslanadi , natijada kelishik affiksi birinchi a&#39;zo vazifasida kelgan sifat leksemaga qo‘shiladi . 4) Ayrim hollarda ikki ravish leksema ayni bir asosga boshqa-boshqa kelishik ko‘rsatkichini qo‘shish bilan shakllanadi : birga , birdan ; tezda , tezdan kabi . Bunday hodisani ayni bir asosning uch makon kelishigida turlanishi hodisasidan ajratish kerak : o‘ngga , o‘ngdan , o‘ngda kabilar uch ravish leksema emas , balki o‘rin otining uch kelishik shaklida ishlatilishiga teng ; bunday o‘rin oti , masalan , o‘ngni kabi boshqa kelishik shaklida ham ishlatilave-radi . 9 - § . Ravish leksema yasovchisi sifatida - ( s ) iga ko‘rsatkichi ham keltiriladi . III shaxs nisbatlovchisi va jo‘nalish kelishigi affiksidan iborat bu ko‘rsatkich : a ) ravish leksemaga qo‘shiladi : birakayiga , birdaniga kabi ; b ) sifat leksemaga qo‘shiladi : yalpisiga , tikkasiga , sidirg‘asiga , baravariga , ko‘ndalangiga , rostakamiga , yolg‘ondakamiga kabi . Qanaqasiga , shunaqasiga misollarida sifat olmoshga qo‘shilgan . U zunasiga , qatorasiga misollarida bu ko‘rsatkich - asiga shaklida qo‘shilgan . Bir misolda tojikcha pirovard fe&#39;l shakliga -ida ko‘rsatkichi qo‘shilgan : pirovardida . 10 - § . Yu qoridagi tasvirlardan ayon bo‘ladiki , -lay ( in ) ko‘rsatkichidan boshqa maxsus ravish yasovchi affiks hozirgi o‘zbek tilida yo‘q . Ravish leksemalar tarkibida qatnashadigan ko‘rsatkichlar asli shakl yasovchi , shakl o‘zgartiruvchi affikslarga teng . Bunday affikslarni leksema yasovchi deb bo‘lmaydi . Bu yerda ravish leksema yasalishi haqida emas , balki biror turkum leksemasining ma&#39;lum bir shakl hosil qiluvchini olgan holda ravish leksemaga aylanishi haqida gapirish to‘g‘ri . Ravishga aylanish yangi leksik ma&#39;noning vujudga kelishi bilan voqe bo‘ladi . Quyidagi tasvirlar ham ravishga aylanish hodisasini aks ettiradi . 11 - § . Ravishlarda ikki leksemaning juft holda ishlatilishi anchagina uchraydi ; bunda asosan  umumlashtirish  ma&#39;nosi ifodalanadi : 1) Holat ravishlari juft holda ishlatiladi : ochin-to‘qin , ochiq-oydin , to‘la- to‘kis , eson-omon || omon-eson , uzil-kesil , apil-tapil kabi ; 2) Payt ravishlari juft holda ishlatiladi : yozin-qishin , erta-kech , tun-kun , avval-oxir kabi . Ayrim juft leksemalardan  chama  ,  taxmin  ma&#39;nosi ifodalanadi : erta-indin , bugun-erta kabi ; 3) O‘rin ravishlari juft holda ishlatiladi : ostin-ustun , oldin-keyin ( oldin- ketin ); nari-beri kabi ; 4) Fe&#39;l leksemalar juft holda ishlatiladi : ag‘dar-to‘ntar kabi ; 5) Fe&#39;l leksemalar -b ravishdoshi shaklida juft holda ishlatiladi : ozib-yozib kabi ; 6) Naridan-beri , uzundan-uzoq kabi birinchi qismiga chiqish kelishigi affiksini qo‘shib juft ravish hosil qilish ham mavjud . 12 - § . Ravishlarda ayni bir leksemani takrorlab ishlatish hodisasi taraqqiy etgan bo‘lib , quyidagicha ko‘rinishlarga ega : 1. Aynan takrorlanadi : 1) Ravish takrorlanadi : oz-oz , ko‘p-ko‘p , asta-asta , sekin-sekin , zo‘rg‘a-zo‘rg‘a , tez-tez kabi . 2) Ravishdosh shakli takrorlanadi : a ) - a ravishdoshi shaklida : qayta-qayta , bora-bora kabi ; b ) -b ravishdoshi shaklida : borib-borib , turib-turib kabi . 2. Oraga -ma ba- qo‘shib takrorlanadi : yakkama-yakka , yo‘lma-yo‘l , ket- ma-ket , uchma-uch , navbatma-navbat , orqama-orqa , yuzma-yuz , damma-dam ( dam-badam shaklida ham ishlatiladi ), nomma-nom ( nom-banom shaklida ham ishlatiladi ), qadamma-qadam ( qadam-baqadam shaklida ham ishlatiladi ), zinhor-bazinhor kabi . Zo‘rma-zo‘raki misolida takror oxiriga -aki ko‘rsatkichi qo‘shilgan . -ma qo‘shib ishlatish juft ravishlarda ham uchraydi : oldinma-keyin kabi . 3. Sifatdosh bo‘lishli , bo‘lishsiz shaklda takrorlanadi : ko‘rar-ko‘rmas , bilinar-bilinmas kabi . Bunday takror qo‘yarda-qo‘ymay tarzida ham tuzilgan . 4. Birinchi qismga chiqish kelishigi affiksi qo‘shilib , o‘ziga xos sintaktik qurilma hosil bo‘ladi : kamdan kam , to‘g‘ridan to‘g‘ri , ochiqdan ochiq , yildan yil , kundan kun kabi . Hech narsadan hech narsasiz misolida qurilma oxiriga - siz affiksi qo‘shilgan . 5. Birinchi qismiga chiqish kelishigi affiksi , ikkinchi qismiga jo‘nalish kelishigi affiksi qo‘shiladi , natijada o‘ziga xos sintaktik qurilma hosil bo‘ladi : yildan yilga , kundan kunga , bekordan bekorga , uyoqdan buyoqqa kabi . 6. O‘z-o‘zidan , o‘z-o‘zicha , bitta-bittalab , yo‘l-yo‘lakay , bora-borguncha , unda-bunda , uncha-muncha kabi takror shakllari ham uchraydi . 7. Oz-moz , onda-sonda kabi ikkinchi qism oldigan tovush orttirib takrorlash ham mavjud . 8. Bab-baravar misolida to‘liqsiz takror aks etgan . 13 - § . Bir qancha ravishlar asli birikmashakldan o‘sib chiqqan : 1) bir talay kabilarda birikma shu shaklida ravishga aylangan ; 2) bir boshdan , bir zumda , bir onda , bir pasda , bir pasga , har holda kabilarda birikma makon kelishigi shaklida ravishga aylangan ; 3) bir yo‘la , bir yo‘lasi , har yoqlama kabilarda birikma -a , -asi , -lama affiksi qo‘shilgan holda ravishga aylangan ; 4) bugun , biroz , birmuncha kabilarda bu kun , bir oz , bir muncha birikmasi yaxlitlanib ravishga aylangan . Xullas , ravish leksema asosan biror turkum leksemashaklining , shuningdek biror birikmashaklning ma&#39;no taraqqiyoti yo‘li bilan ravishga aylanishi natijasida hosil bo‘ladi . KESIMLIK LEKSEMALARI Т U RK U MI HAQIDA Kesim vazifasida ishlatilishga xoslangan leksemalarga kesimlik leksemalari turkumi deyiladi . Bunday leksemalar o‘zbek tilshunosligida deyarli o‘rganilmagan . Shunga ko‘ra ayrim dastlabgi mulohazalarni aytish mumkin . 1. Bor- , yo‘q- leksemalari mustaqil holda  mavjud  yoki  mavjud emas  ma&#39;nosini anglatib kesim vazifasida keladi : Kitob bor . Kitob yo‘q . kabi . Menda kitob bor . Mening kitobim bor . tuzilishli jumlalarda ham bor- , yo‘q- leksemalari kesim vazifasida keladi . 2. Kerak- , lozim- , zarur- leksemalari  lozim  lik ma&#39;nosini anglatib , mustaqil holda bosh kelishikdagi leksemashaklga bog‘lanib kesim vazifasida keladi : Menga shu kitob kerak || zarur kabi ( Zarur leksemasi sifatlovchi vazifasida ham ishlatiladi : zarur ish- kabi ). Men borishim kerak kabi qurilmalarda ham kesim asli kerak- leksemasi bilan ifodalangan . Mening borishim kerak qurilmasida sintaktik qayta bo‘linish voqe bo‘lgani tufayli qaratuvchi ( mening ) bosh kelishik shakliga ( men ) o‘tib , borishim leksemashakli kesim tarkibiga qo‘shilgan : Men | bori-shim kerak . Keyinchalik ana shu qurilma tarkibidagi egani ( men ) va nisbatlovchini ishlatmaslik natijasida shaxssizlik ma&#39;nosi ifodalanadigan borish kerak qurilmasi yuzaga kelgan . Ko‘rinadiki , kesimlik leksemasi keyingi tur qurilmalarda mustaqil holda emas , balki otdosh shaklidagi fe&#39;l leksema bilan birgalikda kesim vazifasini bajarishga o‘tgan . 3. Ko‘pchilik kesimlik leksemalari bosh kelishikdagi leksemashakl bilan bog‘lanib turli ma&#39;nolarni anglatadi : kifoya- , joiz- (  o‘rinli  ) but- (  bekam-u ko‘st mavjud  ), chog‘- (  xursand holatda  ), tayin- va b .: Bu gaplar hozir joiz emas . Qayerda ishlashing tayinmi ? kabi . 4. Ayrim kesimlik leksemalari kishini anglatadigan ot leksemashakl bilan , kishilik olmoshi bilan bog‘lanadi : haq- (  huquqli  ), amin- (  ishonchi komil  ), jamuljam- (  to‘plangan holatda  ) va b .: Sen haqsan kabi . Jamuljam- leksemasi o‘z leksik ma&#39;nosiga muvofiq ko‘plik kishilik olmoshiga , hamma kabi  jam  ma&#39;nosini anglatadigan leksemashaklga bog‘lanadi : Qarindoshlar jamuljam kabi . G‘animat- , majbur- , kerak- kabi kesimlik leksemalari narsani anglatadigan leksemashakllar bilan ham bog‘lanadi : Vaqt g‘animat kabi va b . OLMOSH LEKSEMALAR Т U RK U MI 1 - § . Boshqa turkum leksemalariga beriladigan so‘roqni bildiruvchi va shunday leksemalar o‘rnida ishlatiluvchi birliklarga olmosh leksemalar turkumi deyiladi . Olmoshdan leksik ma&#39;no emas , balki mavhum grammatik ma&#39;no anglashiladi . Har bir mustaqil leksemalar turkumining o‘z so‘roq olmoshlari bo‘ladi : 1) ot so‘roq olmoshlari : kim , nima ; 2) sifat so‘roq olmoshlari : qanday , qanaqa , qaysi ; 3) son so‘roq olmoshlari : necha , qancha , nechtadan , nechanchi ; 4) ravish so‘roq olmoshlari : qachon , nega , nimaga , nechuk , qanday qilib , qay tarzda ; 5) fe&#39;l so‘roq olmoshlari : nima qildi , nima qiladi , nima qilayotir . 2 - § . Olmoshlarning quyidagi ma&#39;no turlari so‘roq olmoshlari asosida hosil qilingan : 1. Gumon olmoshlari : 1) so‘roq olmoshi oldiga alla- affiksoidini qo‘shib : a ) ot so‘roq olmoshiga : allakim , allanima , b ) sifat so‘roq olmoshiga : allaqanday , allaqaysi , d ) son so‘roq olmoshiga : allaqancha , allanechanchi , e ) ravish so‘roq olmoshiga : allaqachon kabi ; 2) so‘roq olmoshi oxiriga -dir gumon yuklama-affiksini qo‘shib : a ) ot so‘roq olmoshiga : kimdir , nimadir , b ) sifat so‘roq olmoshiga : qandaydir , qaysidir , d ) son so‘roq olmoshiga : qanchadir , nechanchidir ; e ) ravish so‘roq olmoshiga : qachondir , negadir , nimagadir kabi . -dir asli gumon yuklamasi bo‘lgani sababli ot so‘roq olmoshiga sonlovchi va turlovchi affiksdan keyin qo‘shiladi : kimlargadir kabi . 2. Belgilash olmoshlari so‘roq olmoshlaridan oldin har ta&#39;kidlov affiksoidini keltirib hosil qilinadi : a ) ot so‘roq olmoshi oldidan : har kim , har nima , b ) sifat so‘roq olmoshi oldidan : har qanday , har qaysi , d ) son so‘roq olmoshi oldidan : har qancha , e ) ravish so‘roq olmoshi oldidan : har qachon kabi . I z o h . Hamma , barcha , bari kabi leksemalarni olmoshlar qatoridan chiqarib , ko‘p , bir talay kabi miqdor ravishlari qatoriga qo‘shish to‘g‘ri , chunki bular  mavjud miqdordagi  kabi leksik ma&#39;noni anglatadi . 3. Bo‘lishsizlik olmoshlari so‘roq olmoshlari oldidan hech inkor affiksoidini keltirib hosil qilinadi : a ) ot so‘roq olmoshi oldidan : hech kim , hech nima , b ) sifat so‘roq olmoshi oldidan : hech qanday , hech qaysi , d ) son so‘roq olmoshi oldidan : hech qancha , e ) ravish so‘roq olmoshi oldidan : hech qachon kabi . Yu qoridagi tasvirdan anglashiladiki , gumon olmoshlari , belgilash olmoshlari , bo‘lishsizlik olmoshlari o‘z ichida ot olmosh , sifat olmosh , son olmosh , ravish olmosh turlariga ajratiladi . Olmoshlarning grammatik tabiati qaysi turkum olmoshi ekaniga bog‘liq . 3- §. Kishilik olmoshlari ot olmoshlarning maxsus turi bo‘lib, shaxs, son, o‘rni bilan modal ma&#39;nolarni ifodalaydigan quyidagicha paradigmani hosil qiladi : men biz 1 , bizlar  biz 2  sen  senlar , siz 1 , sizlar  siz 2  u  ular 1 ular 2 Kishilik olmoshlarining bu paradigmasida shaxs , son , o‘rni bilan modal ma&#39;nolarning ifodalanishi quyidagicha : 1) men , sen olmoshlarida shaxs va son ma&#39;nosini olmosh asosining o‘zi ifodalaydi . Т arixan shaxs ma&#39;nosini bu olmoshlarning m- , s- qismi , son ma&#39;nosini -n qismi bildirgan bo‘lsa ham , hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar tarkibi ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi . 2) biz , siz olmoshlari ham xuddi shunday baholanadi : Т arixan shaxs ma&#39;nosini b- , s- qismi , son ma&#39;nosini -z qismi bildirgan bo‘lsa ham , hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi . 3) biz , siz olmoshlari birlikni ifodalash uchun ham ishlatila boshlagani sababli , ko‘plikni ochiq ifodalash maqsadi bilan bo‘lsa kerak , bu olmoshlarga - lar ko‘plik affiksini qo‘shib ishlatish yuzaga kelgan . Bunday ishlatishda ( bizlar , sizlar ) biz- , siz- asoslari shaxs ma&#39;nosini , -lar affiksi esa son ma&#39;nosini ifodalaydi , demak , bu ma&#39;nolarni olmosh tarkibidagi boshqa-boshqa qismlar bildiradi . 4) I, II shaxs olmoshlaridan farqli holda III shaxs olmoshi u kishilik-narsa olmoshi deyiladi . Bu olmosh asli ko‘rsatish olmoshidan o‘sib chiqqanini hisobga olib , uni kishilik-ko‘rsatish olmoshi deb baholash ham mavjud . Hozirgi o‘zbek tilida u II kishilik-narsa olmoshi bilan u I ko‘rsatish olmoshini omoifodalar deb qarash to‘g‘ri . u kishilik-narsa olmoshining asosi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlaridan farqli holda faqat shaxs ma&#39;nosini bildiradi , son ma&#39;nosini unga qo‘shiladigan nol ko‘rsatkichli morfema ifodalaydi ; bu yerda nol ko‘rsatkichli morfema shu olmosh asosiga ko‘plik ma&#39;nosini ifodalash uchun qo‘shiladigan -lar affiksi bilan zidlashda belgilanadi : u +   u + lar . Demak , III shaxs kishilik-narsa olmoshida shaxs ma&#39;nosini asos , son ma&#39;nosini esa grammatik ko‘rsatkich ifodalaydi . 5) biz 2 – bizlar , siz 2 – sizlar munosabatida ham yuqoridagi kabi hodisani ko‘ramiz : biz 2 +   biz + lar , siz 2 +   siz + lar . Xullas : a ) men olmoshi-gina -lar affiksini olmaydi , demak , son shakllarida zidlanish yo‘q , shunga ko‘ra shaxs va son ma&#39;nosini bu olmoshning asosi bildiradi ; b ) sen – senlar , u – ular 1, biz 2 +  - bizlar , siz 2 +  - sizlar zidlanishida shaxs ma&#39;nosini olmoshning asosi , son ma&#39;nosini morfema ifodalaydi ; d ) senlar – sizlar zidlanishida son ( ko‘plik ) ma&#39;nosi affiks yordamida ifodalanadi , modal ma&#39;nodagi zidlanish (  senlash  -  sizlash  ) olmosh asosidan anglashiladi ; e ) biz 1 – biz 2, siz 1 – siz 2, ular 1 – ular 2 zidlanishida  ko‘plik  ma&#39;nosi bilan ishlatilish birlamchi bo‘lib ,  ko‘plik  yakka shaxsga ko‘chirib ishlatilishi natijasida  birlik  ma&#39;nosi yuzaga kelgan , bu  birlik  ma&#39;nosi modal ma&#39;no bilan birgalikda ifodalangan : biz 1 (  ko‘plik  ) – biz 2 (  birlik + kamtarlik  ), siz 1 (  ko‘plik  ) – siz 2 (  birlik + sizlash  ), ular 1 (  ko‘plik  ) – ular 2 (  birlik + sizlash  ); d ) biz 1 – bizlar , siz 1 – sizlar – senlar qatori sinonimiyaga – ko‘plikning har xil ifodasiga teng . Kishilik olmoshi ot olmosh sifatida turlanadi . Bunda men , sen olmoshlariga qaratqich kelishigi affiksi -ing shaklida , tushum kelishigi affiksi -i shaklida qo‘shiladi . Makon kelishiklari affiksi u olmoshining un- (< ul ) shakliga qo‘shiladi . Hozirgi o‘zbek tilida kishilik olmoshlariga nisbatlovchi qo‘shilmaydi . Kishilik olmoshlarining so‘zlashuv tilida saqlanib kelayotgan manim , saning , uni ( shuningdek bizim , sizing ) shakllari oxiridagi qo‘shimchalarni nisbatlovchilar deb talqin qilish ham mumkin . U nda menim kitobim kabi birikmaning har ikki a&#39;zosiga aslida ayni bir nisbatlovchi qo‘shilgan bo‘lib chiqadi . 4 - § . Adabiyotlarda ko‘rsatish olmoshlari nomi bilan bu , shu , u , o‘sha , mana , ana birliklari keltiriladi . Bular haqiqatda ko‘rsatish ma&#39;nosini ifodalaydi , lekin biror leksemaga olmosh bo‘lib kelmaydi . Shunga ko‘ra bularni olmosh deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi , shartli ravishda ko‘rsatish birliklari deb nomlash mumkin . Ko‘rsatish birliklari o‘zaro quyidagicha oppozitiv munosabat hosil qiladi : bu shu mana mana bu mana shu u o‘sha ana ana u ana o‘sha Ko‘rsatish birliklari tizimining asosini bu , shu , u , o‘sha tashkil qiladi ; bu , shu oldidan mana birligini , u , o‘sha oldidan ana birligini keltirish bilan ko‘rsatish ma&#39;nosi ta&#39;kidlanadi . Mana , bu , shu qatori odatda yaqin masofadagi predmetni , ana , u , o‘sha qatori uzoqroq masofadagi predmetni ko‘rsatish uchun ishlatiladi ; ana , ana u oldidan hov , huv birliklarini keltirish bilan masofaning yana da uzoqroq ekanligi ifodalanadi . Bu , shu qatorida bu odatda birlamchi ko‘rsatishda , shu esa ikkilamchi ko‘rsatishda , shuningdek u birlamchi ko‘rsatishda , o‘sha ikkilamchi ( oldin ham ta&#39;kidlangan ) ko‘rsatishda ishlatiladi . Ko‘rsatish birliklari sifat tabiatli bo‘lgani uchun ularda shakl hosil qilish yo‘q . 5 - § . O‘zlik olmoshi deb ataladigan o‘z birligi biror leksemaga olmosh bo‘lib kelmaydi , balki odatda ma&#39;lum bir leksemaga bog‘lanib , ta&#39;kid ma&#39;nosini ifodalaydi : men o‘zim (< mening o‘zim ), o‘zim ; akam o‘zi (< akamning o‘zi ); o‘z so‘zida (< o‘zining so‘zida ) kabi . Shunga ko‘ra bu bir- likni ta&#39;kid birligi deb atash ma&#39;qul . O‘z birligi aslida ot leksema bo‘lgan , shunga ko‘ra nisbatlovchi va turlovchi affikslarni oladi , lekin grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida ishlatiladi . Т ASVIR BIRLIKLARI Т U RK U MI 1 - § . Voqelikdagi turli tovushlarning , harakat-holat ko‘rinishlarining til tovushlari vositasidagi ramziy ifodasiga tasvir birliklari turkumi deyiladi . Т avsir birliklari tovush tasviri birliklariga va harakat-holat ko‘rinishi tasviri birliklariga ajratiladi : o‘xo‘-o‘xo‘ , qu-qu , qitir-qitir ; alang-jalang , hil-hil , milt- milt kabi . Adabiyotlarda bunday birliklar ko‘pincha taqlid ( iy ) so‘zlar deb nomlanadi . Aslida taqlid – boshqa , tasvir – boshqa hodisa . Kishi biror hayvonning , masalan , mushukning tovushini taqlid qilib qaytarishi mumkin , lekin mushuk chiqaradigan tovushning o‘zida taqlid qilish yo‘q ; kishi o‘z tilidagi tovushlar vositasida mushuk chiqaradigan tovushning ramziy ifodasini hosil qiladi . Harakat-holat ko‘rinishining ramziy tovush ifodasiga nisbatan esa taqlid izohi umuman to‘g‘ri kelmaydi . Demak , bunday birliklarni bir butun holda tasvir birliklari deb nomlash to‘g‘riroq . Voqelikdagi turli tovushlar deganda til tovushlaridan boshqa tovushlar tushuniladi . Kishi bu tovushlarni eshitib , o‘z tilidagi tovushlar vositasida tasviriy ifodasini hosil qiladi . Bunday tasviriy ifoda voqelikdagi tovushning aynan o‘zi bo‘lmaydi . Masalan , miyov tasvir birligi mushukning miyovlashiga aynan teng emas , albatta ; shunga ko‘ra ramziy ifoda deyiladi . Kishi voqelikdagi harakat-holatning turli ko‘rinishini ko‘rib , til tovushlari bilan ularning ramziy tasvirini hosil qiladi . Bu yerdagi tovush ramzi o‘ta shartli bo‘ladi . Т asvir birliklarining ifoda jihati bo‘lib til tovushlari xizmat qiladi ; mazmun jihati – ular bog‘lanadigan voqelikning nomi ekanligi . Masalan , miyov tasvir birligi mushuk chiqaradigan tovushning , yalt-yult tasvir birligi nurning turlicha tovlanishining nomi bo‘lib xizmat qiladi . Lekin tasvir birligi leksik ma&#39;no anglatmaydi , faqat voqelikning nomi bo‘lish vazifasini bajaradi . Shu jihati bilan leksemalardan farqlanadi . 2 - § . Т asvir birliklarining ko‘p qismini tovush tasviri birliklari tashkil qiladi va quyidagi ma&#39;no turlariga ajratiladi : 1) kishi yo‘talganda , kulganda , hayajonlanganda va boshqa holatlarda chiqaradigan tovushning ramziy ifodalari : o‘xo‘-o‘xo‘ , xa-xa-xa , hiring-hiring kabi ; 2) hayvon , parranda , hasharot chiqaradigan tovushning ramziy ifodalari : mooo ( qoramolning ma&#39;rashi ), baaa ( qo‘yning balashi ), vov-vov ( itning vovullashi ), qag‘-qag‘ ( qarg‘aning qag‘illashi ) kabi ; 3) jonsiz narsalarning urilishi , sinishi kabilar tufayli hosil bo‘ladigan tovushlarning ramziy ifodalari : gup-gup , taraq-turuq , biqir-biqir , guldur-guldur , g‘iyq , pirr kabi . Т urli harakat-holatda voqe bo‘ladigan ko‘rinishlarni ifodalaydigan tasvir birliklari anchagina bo‘lib , bular ham yuqoridagicha ma&#39;no turlariga ajratiladi : 1) kishi harakat-holatining ramziy ifodalari : hang-mang , alang-jalang , lapang-lapang kabi ; 2) hayvon , parranda , hasharot harakat-holatining ramziy ifodalari : dikang- dikang , lip-lip , g‘imir-g‘imir kabi ; 3) jonsiz narsalar holatining ramziy ifodalari : yalt , yilt-yilt , lov kabi . 3- §. Т asvir birliklari tovush tuzilishi jihatidan asli bir bo‘g‘inli bo‘lib , asosan C V C tovush tizimiga ega : vij , gum , dik , do‘q , jiz , paq , pop , shaq kabi . Oxiri ikki konsonant bilan tugaydigan bir bo‘g‘inli tasvir birliklari ham anchagina : gurs , shilt , yalt , yarq , qars , qirs kabi . Т ovush tasviri birliklarida tovushning cho‘ziqligi asosan oxirgi tovushni cho‘zib aytish bilan ( yozuvda shu harfni takror yozish bilan ) ifodalanadi : gurr , pirr , sharr , maaa kabi . Т asvir birligi ifodalaydigan tovush yoki holatning takrorlanishi shu tovush ramzini takror ishlatish bilan bildiriladi : ak-ak , big‘-big‘ , dag‘-dag‘ , dir-dir , lip- lip , milt-milt kabi . Ba&#39;zan uch takror ham uchraydi : xa-xa-xa , qu-qu-qu , g‘it- g‘it-g‘it kabi . Т akrorlanadigan tovush yoki holat har xil ekanini ifodalash uchun oldin-gi qism tarkibidagi a tovushi ikkinchi qismda u tovushiga almashtiriladi : bag‘-bug‘ , qars-qurs , paq-puq , shalp-shulp , yalt-yult , g‘arch-g‘urch kabi . Ikki bo‘g‘inli tasvir birliklari ham anchagina bo‘lib , bular odatda takrorlanib ishlatiladi : bidir-bidir , jivir-jivir , dikang-dikang , diring-diring , hiring-hiring kabi . Bunday tasvir birliklari oxiridagi -ir , -ing qismi kengaytiruvchi element deyiladi ; quyidagi tasvir birliklarida bunday qism aniq ajralib turadi : biqir-biqir , dukur-dukur , do‘qir-do‘qir , ho‘ngir-ho‘ngir kabi . Ikki bo‘g‘inlilarda takrorlanadigan tovush har xil ekani bu yerda ham ovoz tovushni almashtirish bilan ifodalanadi : tapir-tupur , tasir-tusur , shatir-shutur , g‘ajir-g‘ujur kabi . Bir tur tovushdan ikkinchi tur tovushga tezda o‘tilishi takrorlanadigan qismlarning birinchisi oxiriga a tovushini qo‘shib ifodalanadi : dukura-dukur , tasira-tusur , shaqira-shuqir kabi . Xullas , tasvir birliklari – o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadigan alohida turkum . Т asvir birligi oxiriga -ir , -ing qismini qo‘shish bilan , takrorlanadigan qismlarda ovoz tovushni almashtirish bilan , takrorlanadigan qismlar orasida a tovushini orttirish bilan ma&#39;lum bir grammatik ma&#39;nolar ifodalanadi ; shunga ko‘ra bu hodisalarni shakl yasalishi deb baholash mumkin .Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh ., Asqarova M ., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili . I qism . &#34; O‘qituvchi &#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M . Hozirgi o‘zbek adabiy tili . Sintaksis . 3 nashri , Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh . Hozirgi o‘zbek adabiy tili . 3 nashri , &#34;O‘zbekiston &#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq . &#34; O‘qituvchi &#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari . &#34; O‘qituvchi &#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M . O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari . &#34;O‘qituvchi &#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M .M . Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar ). O‘zM U, Т.: 2002. 8. Qurbonova M ., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi . O‘zM U, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M .M . Hozirgi o‘zbek adabiy tili . I jild . O‘zM U, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Morfemalar tasnifi
Morfemalar тizimi
Grammatik birliklarning turkumlanishi
Ko’makchi morfemalar tasnifi
Gapshaklga qo‘shiladigan sintaktik bo‘laklar