logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Fe'lning boshqa тurkumlarga monand shakllari

Fe'lning boshqa тurkumlarga monand shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190 KB
Скачать
Fe&#39;lning boshqa т urkumlarga monand shakllari Reja: 1. Fe&#39;lning otdosh shakli 2. Fe&#39;lning sifatdosh shakli 3. Fe&#39;lning ravishdosh shakli 4. Kelasi zamon subparadigmasi 5. Hozirgi zamon subparadigmasi 6. O‘tgan zamon subparadigmasi FE&#39;LNING BOSHQA Т URKUMLARGA MONAND SHAKLLARI 1- §. Adabiyotlarda &#34;fe&#39;lning funksional formalari&#34; nomi bilan quyidagi hodisalar tasvirlanadi: 1) harakat nomi, 2) sifatdosh, 3) ravishdosh (Ba&#39;zi adabiyotlarda bular qatoriga &#34;sof fe&#39;l&#34; nomi bilan tuslovchili fe&#39;l shakli ham qo‘shiladi). Bu hodisalar &#34;funksional forma&#34; deb fe&#39;lni ma&#39;lum bir sintaktik vazifada kelishga moslashi tufayli nomlangan. Asli &#34;sintaktik vazifada kelishga moslash&#34; – bunday shakl yasalishlarining tashqi xususiyati. Bunday shakl yasalishlari avvalo fe&#39;l turkumi doirasida uning ot turkumiga, sifat turkumiga, ravish turkumiga monand shakllarini yasaydi, shunday shakl yasalishi tufayli fe&#39;lning otdosh (substantiv) shakli, sifatdosh (atributiv) shakli, ravishdosh (adverbial) shakli hosil qilinadi va fe&#39;l leksemani ot kabi, sifat kabi, ravish kabi ishlatish imkoniyati paydo bo‘ladi, fe&#39;l leksema otdosh shakli orqali ot leksema, sifatdosh shakli orqali sifat leksema, ravishdosh shakli orqali ravish leksema bajaradigan sintaktik vazifada keladi. Eng ajoyib jihati shuki, ravishdosh shakli fe&#39;l leksemani fe&#39;l leksemaning o‘ziga tobe bo‘lak – hollovchi vazifasida bog‘lash uchun xizmat qiladi. Fe&#39;lning otdosh shakli 2- §. Adabiyotlarda bu hodisaning &#34;harakat nomi&#34; deb yuritilashi o‘rinli emas, chunki predmetning nomi deb ot leksemaning o‘zi, predmetga xos sifatiy belgining nomi deb sifat leksemaning o‘zi aytilganidek, harakatning nomi deb fe&#39;l leksemaning o‘zi aytilishi to‘g‘ri. Fe&#39;l turkumi doirasidagi ushbu shaklni sifatdosh, ravishdosh terminlari qatori o t d o sh sh a k l deb nomlash mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Fe&#39;lning otdosh shakliga xos (shuningdek sifatdosh, ravishdosh shakllariga xos) fe&#39;llik belgilarini ta&#39;kidlash o‘rinsiz: fe&#39;l shakli bo‘lgani uchun bunday shakl yasalishiga xos bo‘lgan o‘timli-o‘timsizlik, nisbat, o‘zlik, birgalik, orttirma ma&#39;nolari, boshqaruv xususiyati o‘zicha saqlanadi. Otdosh shakli yasalishi tufayli fe&#39;lga ot leksemaga xos shakllar qo‘shiladi va shunga mos holda sintaktik vazifa bajaradi. Fe&#39;lning otdosh shaklida fe&#39;l anglatadigan harakat-holat predmet tarzida taqdim qilinadi. 3- §. Fe&#39;lning otdosh shakli -sh, -v, -moq affikslari bilan yasaladi. 1. -sh affiksi hozirgi o‘zbek tilida eng ko‘p ishlatiladi. Fe&#39;lning bu affiks bilan yasalgan otdosh shakli sonlash paradigmasining odatda birlik shaklida ishlatiladi, nisbatlash va turlash paradigmalarining barcha shakllarida ishlatilaveradi. Qaysi kelishikda (qaysi ko‘makchi bilan) ishlatilishiga mos ravishda ega, qaratuvchi, to‘ldiruvchi kabi sintaktik vazifani bajaradi: Kelishing (qiyin bo‘ldi). Aytishga (tilim bormaydi). Sayoq yurishning (oqibati – shu). Kelishi bilan (ishga tushib ketdi) kabi. -sh affiksi bilan yasalgan otdosh shaklning ot leksemaga aylanish hollari uchraydi; bunday hodisa ko‘pincha kalkalash oqibatida voqe bo‘ladi: vxod – kirish-, vıxod – chiqish-, beg – yugurish-, voyna – urush- (< urish-) kabi. 2. -v affiksi hozirgi o‘zbek tilida -sh affiksiga nisbatan oz ishlatiladi; boshqa xususiyatlari bilan -sh affiksidan farq qilmaydi: Yozuv-chizuv ishlari bilan (ko‘p shug‘ullanadi) kabi. -v affiksi bilan yasalgan shaklning otga aylanishi -sh affiksi bilan yasalgan shakldagidan ko‘ra ko‘p voqe bo‘ladi: saylov-, qutlov-, qo‘rquv- kabi. -v affiksi bilan yasalgan shaklga -chi affiksini qo‘shib shaxs oti yasaladi: o‘quvchi-, yozuvchi-, sotuvchi- kabi. Bunday yasalish tarixan yozg‘uchi shakliga ega bo‘lgan, -vchi tarkibidagi v qismi -g‘u affiksining tovush o‘zgarishi oqibatida yuzaga kelgan deb ham izohlanadi. 3. -moq affiksi hozirgi o‘zbek tilida fe&#39;lning otdosh shakli yasovchisi sifatida deyarli ishlatilmaydi; asosan Yer haydamoq - bormoq-kelmoq .. kabi iboralar tarkibida saqlanib keladi. Т aklif etilgan manzilga bormoq darkor kabi ko‘tarinki uslubda tuzilgan jumlalarda -sh affiksi emas, -moq affiksi ishlatiladi. -moq affiksining oldingi ikki affiksdan muhim farqi shuki, -moqda zamon yasovchisi, -moqchi mayl yasovchisi shu affiks asosida hosil qilingan. -moq affiksidan fe&#39;llarni o‘zbekcha lug‘atga kiritish shakli sifatida foydalaniladi. Asli o‘zbek tilida fe&#39;lning maxsus infinitiv shakli yo‘q. O‘zbek tili lug‘atiga fe&#39;lning -moq shaklida kiritilishi shartli (Ba&#39;zi turkiy tillar lug‘atiga fe&#39;l -v shaklida kiritiladi). Mahmud Koshg‘ariy o‘z lug‘atiga fe&#39;llarni arab tili grammatikasi ta&#39;sirida aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida ( bordi, berdi kabi) kiritgan. Eng to‘g‘ri yo‘l – fe&#39;lni qirg‘iz tili lug‘atida qilinganidek leksema holatida ( bor-, ber- kabi) kiritish. Umuman, yuqorida tasvirlangan uch affiks ayni bir ma&#39;noni ifodalaydi, zamoniyligi, qo‘llanuvchanligi va ba&#39;zi boshqa belgi-xususiyati bilan o‘zaro farqlanadi. Shu asosda bu uch affiksni sinonimlar deyish mumkin. Fe&#39;lning sifatdosh shakli 4- §. Sifatdosh shakli fe&#39;l anglatadigan harakat-holatni predmetning belgisi sifatida (sifatdan farqli holda aktiv belgisi tarzida) taqdim qiladi. Sifatdosh shakli hozirgi o‘zbek tilida quyidagicha yasaladi: 1) -gan affiksi bilan yasaladi. Bu sifatdosh yasovchisi hozirgi o‘zbek tilida eng ko‘p ishlatiladi, harakatni o‘tgan zamonda voqe bo‘lgan belgi sifatida ifodalaydi: kelgan (kunim ), o‘qigan (kitobing-), bergan (va&#39;dang-) kabi. Bu sifatdosh shakli yot-, tur-, o‘tir-, yur- holat fe&#39;llaridan yasalganida ushbu leksemalarning leksik ma&#39;nosi ta&#39;sirida hozirgi zamon ma&#39;nosi ifodalanadi: yonimda o‘tirgan do‘stim-, stol ustida yotgan kitob- kabi. -gan affiksi o‘zi qo‘shiladigan asosning qanday tovush bilan tugashiga qarab uch allomorfema shaklida namoyon bo‘ladi: a) k, g tovushiga tugasa, -kan shaklida: tik + kan, tug + gan > tukkan ( tuggan yoziladi) kabi; k, q tovushidan boshqa shovqin tovushga tugasa ham, -kan shaklida qo‘shiladi: yet + kan (etgan yoziladi), ich + kan ( ichgan yoziladi) kabi; b) q, g‘ tovushiga tugasa, -qan shaklida: chiq + qan, yig‘ + gan > yiqqan ( yig‘gan yoziladi) kabi; d) ovoz, ovozdor, ovozli tovushga tugasa, -gan shaklida: ishla + gan, yur + gan, oz + gan kabi. 2) -yotgan affiksi bilan yasaladi, harakatni hozirgi zamonda voqe bo‘layotgan belgi sifatida ifodalaydi: kel + a + yotgan (kishi-), o‘qi + y + yotgan (kitobim-) kabi. Ushbu qo‘shma affiks asli yot- fe&#39;lining -gan affiksi bilan yasalgan sifatdosh shakliga teng bo‘lib, keyinchalik mazmunan va shaklan yaxlitlanib, affiksga aylangan. Qiyos qiling: 1) olma tishlab yotgan bola-, 2) olma tishlay yotgan bola-. Bu birikmalarda ikki mustaqil fe&#39;l o‘zaro -b ravishdosh shaklida va -a -y ra-vishdosh shaklida bog‘langan. Keyinchalik -b ravishdoshi qatnashgan birikma o‘zicha saqlangan, -a  -y ravishdoshi qatnashgan birikmada jiddiy o‘zgarish voqe bo‘lgan: yot- fe&#39;li mustaqil leksik ma&#39;no anglatishdan  hozirgi  kabi grammatik ma&#39;noni ifodalovchi affiksoid holatiga o‘tgan, natijada -gan affiksi bilan yaxlitlanib, qo‘shma affiks yuzaga kelgan. Bunday yaxlitlanishga -a  -y ravishdoshi shaklidagi fe&#39;lda mustaqil ishlatilish xususiyatining yo‘qola boshlagani ham sabab bo‘lgan. -yotgan yaxlitligicha qo‘shma affiksga aylangan bo‘lsa ham, yot- qismi-ning asli fe&#39;l leksemalik xususiyati qisman saqlangan: bu qo‘shma affiks fe&#39;l asosiga -a  - y ravishdosh affiksi orqali qo‘shiladi: kel + a + yotgan kabi. Fe&#39;l asosi ovoz tovush bilan tugaganda bu ravishdosh affiksining -y allomorfemasi qo‘shiladi, qator kelib qolgan yy tovushlari talaffuzda singishib, bir y tovushi aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi + y + yotgan > o‘qiyotgan kabi. Bu yerda -yotgan affiksi fe&#39;l asosiga go‘yo to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘shilayotgandek ko‘rinadi. -yotgan affiksida hozirgi zamon ma&#39;nosini yot- qismi ifodalaydi; to‘rt holat fe&#39;llaridan biri sifatida ham yot- fe&#39;li hozirgi zamon ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi: yotibman kabi; yot- fe&#39;lining hozirgi zamon ma&#39;nosini ifodalashi -yotgan qo‘shma fe&#39;li tarkibida ham saqlangan. 3) -digan affiksi bilan yasaladi, harakat kelasi zamonda voqe bo‘ladigan belgi sifatida ifodalanadi: kel + a + digan (kishi ), (yaxshi) ishla + y + digan (xodim-) kabi. Ushbu qo‘shma affiks asli tur- fe&#39;lining -gan affiksi bilan yasalgan sifatdosh shakli bo‘lib, keyinchalik tur- qismi tovush o‘zgarishlari natijasida di talaffuz qilinadigan bo‘lgan, mazmunan va shaklan yaxlitlanib, affiksga aylangan: o‘qi + y + turgan > o‘qiydigan kabi. Qiyos qiling: 1) o‘qib turgan, 2) o‘qiy turgan. Bu birikmalarda ikki mustaqil fe&#39;l -b ravishdoshi shaklida va -a  -y ravishdoshi shaklida bog‘langan. Keyinchalik - b ravishdoshi qatnashgan birikma o‘zicha saqlangan, -a  -y ra-vishdoshi qatnashgan birikmada yaxlitlanish voqe bo‘lgan, chunki tur- fe&#39;li mustaqil leksik ma&#39;no anglatishdan  doimiy  ,  kelgusi  kabi grammatik ma&#39;noni ifodalovchi affiksoid holatiga o‘tgan, -gan affiksi bilan yaxlitlanib, qo‘shma affiks yuzaga kelgan. Bunday yaxlitlanishga -a -y ravishdoshi shaklidagi fe&#39;lning mustaqil ishlatilish xususiyati yo‘qola boshlagani ham sabab bo‘lgan. -digan qo‘shma affiksi tarkibidagi di- (< tur) qismi allaqachon shaklan va mazmunan o‘zgarib ketgan bo‘lsa ham, fe&#39;l asosiga qo‘shilishida leksemalik xususiyatini saqlagan: asosga -a  -y ravishdoshi shakli orqali qo‘shiladi: bor + a + digan, o‘qi + y + digan kabi. Ko‘rinadiki, mustaqil fe&#39;l asosiga -gan affiksini qo‘shib o‘tgan zamon ma&#39;nosi ifodalangan. Hozirgi va kelasi zamon ma&#39;nosi mustaqil fe&#39;l sifatida yot-, tur- holat fe&#39;llariga -gan affiksini qo‘shib ifodalangan; keyinchalik yot-, tur- fe&#39;llari qo‘shimchaning tarkibiy qismiga aylangan. Yuqorida tasvirlangan uch sifatdosh yasovchisi uch zamon ma&#39;nosini ifodalashi jihatidan o‘zaro mikrotizim hosil qiladi. Har uch zamon ma&#39;nosini ifodalashiga ko‘ra nutqda asosan shu uch sifatdosh shakli yasovchilari eng ko‘p ishlatiladi. 5- §. Fe&#39;lning sifatdosh shakli -r  -s, -ajak, -mish, -gusi, -asi affiksilari bilan ham yasaladi: 4) -r (bo‘lishsiz shakldan keyin -s ) affiksi bilan yasaladi. Bunday sifatdosh shaklidan  umumzamon  ma&#39;nosi ifodalanadi: ko‘rar ko‘zim-, aytar so‘zim-; tez yurar poyezd-, o‘q o‘tmas jilet- kabi. Bu sifatdosh shakli bo‘lar-bo‘lmas ( gaplar- ) kabi ayni bir fe&#39;l leksemani bo‘lishli-bo‘lishsiz shaklda takrorlab ham ishlatiladi; bunday shakldagi sifatdosh, otga bog‘lanishdan tashqari, fe&#39;lga ham bog‘lanib, harakatning belgisini anglatadi: Т ong otar-otmas jo‘nadik kabi. Bu sifatdosh yasovchisining -r shakli asosiy allomorfema bo‘lib, -s shakli shu allomorfemaning tovush o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan deyiladi: o‘qima + r > o‘qimaz > o‘qimas kabi. Kelib chiqishi bir ekanini nazarda tutib bu affiksning -r va -s shakllarini allomorfemalar deb baholash to‘g‘ri. 5) Sifatdosh shakli hozirgi o‘zbek tilida cheklangan holda -gusi, -ajak affikslari bilan ham yasaladi: kel + gusi yil-, bo‘l + ajak shogirdim-, yozil + ajak asar- kabi. -gusi affiksining -g‘usi allomorfemasi sobiq singarmonizmning qoldig‘i sifatida saqlanib keladi: bo‘l + g‘usi avlod- kabi. Kelasi (yil-) kabi fe&#39;l shakli asli -asi affiksi bilan yasalgan sifatdosh bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bu affiks bilan sifatdosh deyarli yasalmaydi. Shuningdek o‘tmish (kunlar-) kabi fe&#39;l shakli ham asli -mish affiksi bilan yasalgan sifatdosh bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bu affiks bilan ham sifatdosh deyarli yasalmaydi, mavjud yasalmalar otga aylangan: o‘tmish-, qilmish-qidirmish- kabi; yangi yasalishlarda bu affiks ot leksema yasash vazifasini bajaradi: sifatlanmish-, qaralmish- kabi. Fe&#39;lning ravishdosh shakli 6- §. Ravishdosh shaklida fe&#39;l anglatadigan harakat boshqa bir harakatning belgisi tarzida (ravishdan farqli holda aktiv belgisi tarzida) taqdim qilinadi. Ravishdosh shakli hozirgi o‘zbek tilida quyidagicha yasaladi: 1. -b affiksi bilan yasaladi. Bu ravishdosh yasovchisi hozirgi o‘zbek tilida eng ko‘p ishlatiladi, o‘zi bog‘lanib kelgan fe&#39;ldan oldin boshlanib davom etib turgan harakatni belgi sifatida ifodalaydi: o‘ylab gapir-, hurmat qilib kel-, kulib kutib ol- kabi. Bu affiks bilan yasalgan ravishdosh quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) Asosan ravish holi vazifasida keladi: kuyunib gapir- (  kuyungan holda gapir-) kabi. Hol vazifasida kelgan bunday ravishdosh shakli takroran ishlatilib,  takror  ma&#39;nosini ifodalaydi: Yig‘lab-yig‘lab marza olsak, kulib-kulib sug‘orasan kabi. 2) Ergash gapshakl kesimini shakllantiradi; bunday kesimning mayli, zamoni, shaxs-soni bosh gapdagi tuslangan kesimga qarab belgilanadi: Kuz kelib, daraxtlarning bargi to‘kila boshladi. Eshik ochilib, ko‘pdan beri orziqib kutgan do‘stim kirib keldi kabi . Bunday jumlalar, masalan, Daraxtlarning bargi kuz kelib to‘kila boshladi tarzida tuzilsa, sodda gapga teng bo‘ladi: kuz kelib bog‘lanmasi hol bo‘lak vazifasida keladi. 3) &#34;Mustaqil fe&#39;l + ko‘makchi fe&#39;l&#34; analitik shaklida go‘yo ko‘makchi fe&#39;lni mustaqil fe&#39;lga bog‘lash vazifasini bajaradi: aytib qo‘y-, gapirib yubor- kabi. Ravishdosh shaklining bu vazifasi – bir mustaqil fe&#39;lning boshqa bir mustaqil fe&#39;lga tobelab bog‘lash vazifasining davomi: asli ikki mustaqil fe&#39;l leksemani bog‘laydigan shakldan mustaqil leksema bilan ko‘makchi fe&#39;lni (affiksoidni) bog‘lashda ham foydalanilgan. 4) Ikki mustaqil fe&#39;l leksemadan tarkib topgan qo‘shma fe&#39;l leksemalarda ham birinchi qism shu ravishdosh yasovchisi shaklida bo‘ladi: sotib ol-, olib sot-, olib kel- kabi. 2. -a -y affiksi bilan yasaladi. Bu affiks ikki allomorfema holatida namoyon bo‘ladi: a) ovoz tovush bilan tugaydigan asosga -y allomorfemasi qo‘shiladi: o‘qi + y, boshla + y kabi; b) boshqa tur tovush bilan tugaydigan asosga -a allomorfemasi qo‘shiladi: ket + a, tush + a, qol + a kabi. Bu affiks bilan yasalgan ravishdosh quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) Ravish holi vazifasida keladi; ravishdosh shaklidagi fe&#39;l anglatadigan harakat tugashi bilanoq bu ravishdosh bog‘langan fe&#39;l anglatadigan harakat zudlik bilan bajarilishini ifodalaydi: Kela ishga tushib ketdi. Kulmay gapir kabi. Hozirgi o‘zbek tilida bunday ravishdosh yakka holda juda oz ishlatiladi, ko‘pincha takrorlanib keladi; bunda  takror  ma&#39;nosi ifodalanadi: Gapira-gapira charchadim kabi. 2) &#34;Mustaqil fe&#39;l + ko‘makchi fe&#39;l&#34; tuzilishli analitik grammatik shaklda go‘yo ko‘makchi fe&#39;lni mustaqil fe&#39;lga bog‘lash vazifasini bajaradi: kel+ a qol-, o‘qi + y boshla- kabi. -a  -y ravishdosh shakli yasovchisining bunday vazifasi -b ravishdosh shakli yasovchisining xuddi shunday vazifasi kabi izohlanadi. 3) Ravishdoshning bu yasovchisi -yotgan, -digan affikslarini go‘yo fe&#39;l asosiga bog‘lash vazifasini bajaradi: kel + a + yotgan, boshla + y + digan kabi. Ravishdosh yasovchisining bunday vazifada kelishi sifatdosh yasovchisi -yotgan, - digan affikslari tasvirida izohlandi. 4) Bu ravishdosh shakli bo‘lishsiz shakldagi fe&#39;l asosidan yasalganida -b ravishdoshining bo‘lishsiz shakliga teng bo‘ladi: bilib-bilmay xatoga yo‘l qo‘ydim kabi. Bunday shakldagi ravishdosh ba&#39;zan - mayin shaklida ishlatiladi: Ko‘rmayin bosdim tikanni, tortadirman dardini kabi. 7- §. Ravishdoshlar quyidagi affikslar bilan ham yasaladi: 1) -gach affiksi bilan. Bu affiks o‘zi qo‘shiladigan asosning qanday tovush bilan tugashiga qarab -gach, -kach, -qach allomorfemalari shaklida qo‘shiladi (Bunday uch allomorfemaning namoyon bo‘lish sharoiti -gan affiksi bayonida aytildi): a) tik + kach, tug + gach > tukkach (tuggach yoziladi) kabi; b) chiq + qach, yig‘ + gach > yiqqach (yig‘gach yoziladi) kabi; d) yur + gach, oz + gach, ishla + gach kabi; e) tush + kach ( tushgach yoziladi), kes + kach ( kesgach yoziladi) kabi. Bu allomorfemalarda g fonemasining g, k, q allofonemalari yuzaga keladi (Тarixan -g‘ach allomorfemasi ham mavjud bo‘lgan, bu allomorfema tarkibida g fonemasining g‘ allofonemasi ham namoyon bo‘lgan: .. pinhon bo‘lg‘ach quyosh kabi). Ko‘rinadiki, bunday allomorfemalar asos oxiridagi fonemaning affiks boshlanishidagi fonemaga ta&#39;siri natijasida yuzaga keladi. Bu affiks o‘zi qo‘shiladigan fe&#39;l anglatadigan harakat tugagandan keyin-gina boshqa bir harakat boshlanishini ifodalaydi, shunga ko‘ra bu ravishdosh shaklidagi fe&#39;l payt holi vazifasini bajaradi; bu ravishdosh shaklidagi fe&#39;l ergash gap kesimi bo‘lib keladi deyish to‘g‘ri emas. Qiyos qiling: Bahor kelgach daraxtlar kurtak chiqara boshladi  Bahor kelgandan keyin daraxtlar kurtak chiqara boshladi  Daraxtlar bahor kelgach (bahor kelgandan keyin) kurtak chiqara boshladi. Demak, -gach affiksi kesimni emas, hol bo‘lakni shakllantirishga xizmat qiladi. 2) Ayrim fe&#39;llardan -gani (tarixan -gali ) affiksi bilan yasaladi. Bu affiks bilan yasalgan ravishdosh maqsad ma&#39;nosini ifodalaydi ( -sh uchun shakliga sinonim), shunga ko‘ra maqsad holi vazifasida keladi: Ko‘rgani (< ko‘rgali) bordik, Qachon jo‘nashingizni bilgani keldim kabi. Bu affiks ham -gach affiksida amal qiladigan qoidalar asosida -gani, -ka-ni, - qani allomorfemalari shaklida namoyon bo‘ladi, demak, bu yerda ham g fonemasining g, k, q allofonemalari yuzaga keladi: Т abriklagani kelibdi, Papiros chekkani tashqariga chiqdi, G‘o‘zapoya yiqqani (yig‘gani yoziladi) ketdi kabi. 3) -guncha affiksi bilan yasaladi. Bu affiks o‘zi qo‘shilgan fe&#39;l leksemadan anglashiladigan harakat boshqa bir harakat boshlanishigacha voqe bo‘lishini ifodalaydi: Dehqon bahor kelguncha ( kelgunga qadar) biroz nafasini rostlaydi kabi. Bu affiks bilan yasalgan ravishdosh shakli Uni kaltaklaguncha meni kaltakla kabi qurilmalarda -gandan ko‘ra analitik grammatik shakli kabi zidlash ma&#39;nosini ifodalaydi. -guncha sifatdosh yasovchisining o‘ziga xos xususiyati shuki, -gun va -cha qismlari orasida nisbatlovchi ishlatish mumkin: Gapimni aytib bo‘lgu-nimcha sabr qiling kabi. Ushbu affiksning bu xususiyati -guncha qo‘shma affiks sifatida yaxlitlanmaganini, tarkibidagi chegara ma&#39;nosini ifodalovchi -cha affiksi o‘z mustaqilligini saqlaganini ko‘rsatadi. Bu affiks ham -gach, -gani affikslarida amal qiladigan qoida asosida - guncha, -kuncha, -quncha allomorfemalari shaklida namoyon bo‘ladi, demak, bu yerda ham g fonemasining g, k, q allofonemalari yuzaga keladi: puli tugaguncha, qorong‘i tushkuncha (tushguncha yoziladi), uydan chiqquncha kabi. 8- §. Fe&#39;llikka xos navbatdagi shakl yasalishlarini bayon qilishga o‘tmay turib yuqorida tasvirlangan shakl yasalishlari to‘g‘risida ba&#39;zi umumiy mulohazalarni ta&#39;kidlaymiz. 1. Fe&#39;lning otdosh, sifatdosh, ravishdosh shakllari – o‘z yasovchilariga, o‘z ma&#39;no va vazifalariga ega uch mustaqil hodisa. Bu uch shakl yasalishlarini &#34;fe&#39;lning funksional formalari&#34;, &#34;fe&#39;l turlari&#34; deb nomlash ularning mohiyatini ifodalamaydi. Shuni hisobga olib &#34;fe&#39;lning boshqa turkumlarga monand shakllari&#34; deb nomladik. 2. Т urkumlarni ta&#39;riflaganda ot leksemalar &#34;predmetning nomi&#34;, sifat leksemalar &#34;predmetning sifatiy belgisining nomi&#34; deyilganidek fe&#39;l leksemalarni ham &#34;harakatning nomi&#34; deyish tabiiy: fe&#39;l ham nomlovchi turkum leksemasi. Shuni hisobga olib va sifatdosh va ravishdosh terminlariga monand holda &#34;harakat nomi&#34; deb kelingan hodisani fe&#39;lning otdosh shakli deb nomladik. 3. Bu uch shakl yasalishi sintaktik mohiyatga ega: bunday yasalishlar bilan fe&#39;l leksemada ma&#39;lum bir sintaktik vazifani bajarish xususiyati paydo bo‘ladi. Bu – har uch shakl uchun umumiy xususiyat. Shu xususiyatiga ko‘ra bunday shakl yasovchilari sintaktik mohiyatli shakl yasovchi morfemalar deyiladi. Bulardan farqli holda fe&#39;lning bo‘lishsiz shaklini yasovchi -ma affiksi morfologik mohiyatga ega. Sintaktik mohiyat nisbat, orttirma shakllarini yasovchi morfemalarga ham xos, lekin bu yerda sintaktik mohiyat ichki: leksema bilan tuziladigan sintaktik qurilmaga ta&#39;sir o‘tkazadi, fe&#39;l leksemaning sintaktik vazifa bajarishiga aloqasi yo‘q. 4. Fe&#39;lning otdosh shakli ot turkumi leksemasi bajaradigan vazifalarda keladi, shunga ko‘ra hokim bo‘lak (ega) vazifasida ham, tobe bo‘lak (qaratuv-chi, to‘ldiruvchi kabi) vazifasida ham ishlatiladi. Fe&#39;lning sifatdosh, ravishdosh shakllari esa asosan tobe bo‘lak (sifatlovchi, hollovchi) vazifasida ishlatiladi. Sifatdosh otlashganda ot leksema bajaradigan vazifalar qatori ega bo‘lib ham keladi. Lekin ravishdoshga bunday xususiyat xos emas. Ravishdoshning o‘ziga xos vazifalari bo‘lib, ravish holi vazifasida kelishdan tashqari, mustaqil bo‘lmagan kesimni, uyushiq qatorning oldingi a&#39;zosini shakllantiradi, mustaqil fe&#39;lga ko‘makchi fe&#39;lni bog‘lashda, hatto fe&#39;l asosiga affiksni qo‘shishda ham qatnashadi. 5. Fe&#39;lning otdosh, sifatdosh, ravishdosh shakllari fe&#39;l leksemashakl tuzishda, affikslarning qo‘shilish tartibida ayni bir o‘rinni (pozitsiyani) har uch shakl yasovchilaridan har gal biri egallaydi; yonma-yon joylashmaydi. Ana shu xususiyatiga ko‘ra fe&#39;lning otdosh, sifatdosh, ravishdosh shakllari o‘zaro paradigma hosil etadi deyish mumkin. 6. Fe&#39;lning otdosh shaklini yasovchi affikslar o‘zaro sinonimik munosabat hosil etadi. Sifatdosh shaklini yasovchi affikslar o‘zaro, ravishdosh shaklini yasovchi affikslar o‘zaro mazmun jihatdan asosan  zamon  semasi bilan birlashib, o‘ziga xos semalariga ko‘ra farqlanib ichki tizim hosil etadi. Faqat - gani (-gali) ravishdosh yasovchisi keskin farqlanib turadi: bu affiks ma&#39;nosida  zamon  semasi yo‘q,  maqsad  ma&#39;nosi ifodalanadi, shunga ko‘ra maqsad holi vazifasida keladi; tuslanmaydigan shakl bo‘lgani uchun bu affiksni mayl yasovchilari qatoriga o‘tkazib bo‘lmaydi. 7. Fe&#39;lning otdosh shaklini yasovchi morfemalar hozirgi o‘zbek tilida allomorfemalarga ega emas. -r sifatdosh yasovchisi bo‘lishsiz shakldan keyin -s allomorfemasi tarzida namoyon bo‘ladi. Bu allomorfemalar kelib chiqishi jihatidan birlashsa ham ( r > z > s ), hozirgi o‘zbek tilida mustaqil allomorfemalar sifatida baholanadi; lekin shu asosda r va s tovushlarini r fonemasining allofonemalari deyish qiyin. -a ravishdosh yasovchisi ovoz tovushdan keyin -y shaklida qo‘shiladi; o‘zaro bog‘lash qiyin bu ikki tovush ayni bir morfemaga ifoda jihati bo‘lib kelayotgani sababli -a va -y ifodalari bir morfemaning allomorfemalari deyiladi, lekin a va y tovushlarini a fonemasining allofonemalari deyish qiyin. g fonemasi bilan boshlanadigan -gan, -gusi sifatdosh yasovchilarida, - gach, -gani, -guncha ravishdosh yasovchilarida asos bilan affiks orasida voqe bo‘ladigan fonetik jarayon bu affikslarning k, q tovushlari bilan boshlanadigan allomorfemalarini yuzaga keltiradi; bu yerda g fonemasining g, k, q allofonemalari to‘g‘risida gapirish mumkin. ZAMON SHAKLLARINI YASOVCHI MORFEMALAR PARADIGMASI 1- §. Harakat bilan uning amalga oshadigan vaqti orasidagi munosabatni ifodalovchi morfema zamon yasovchi morfema deyiladi; bunday morfemalar tizimi zamon yasovchilari paradigmasini tashkil etadi. Fe&#39;lning zamoni harakat amalga oshadigan vaqtni obyektiv vaqtga nisbat berib belgilanadi, bunda nutq payti o‘lchov qilib olinadi: harakat nutq paytidan oldin voqe bo‘lgani ifodalansa, o‘tgan zamon deb, nutq paytida voqe bo‘layotgani ifodalansa, hozirgi zamon deb, nutq paytidan keyin voqe bo‘lishi ifodalansa, kelasi zamon deb belgilanadi. 2- §. Hozirgi o‘zbek tilida tom ma&#39;noda zamon yasovchi morfemalar – aniq yaqin o‘tgan zamon shakli yasovchi -di , hozirgi zamon shakli yasovchilari -yotir, - moqda, -yap affikslari. Zamon yasovchisi deb ta&#39;kidlanadigan boshqa morfemalar asli fe&#39;lning sifatdosh, ravishdosh shakllarini yasovchi affikslar bo‘lib, tuslovchi qo‘shilganidan keyin zamon yasovchisi vazifasiga o‘tadi, zamon yasovchilari paradigmasining vakiliga aylanadi. Hozirgi adabiy o‘zbek tilida fe&#39;lning sifatdosh, ravishdosh shakllari qatoriga qo‘shilmaydigan -di affiksi ham asli sifatdosh shakli yasovchisi bo‘lgan. Demak, tarixni ko‘zda tutib fikr yuritsak, fe&#39;l zamonlari yasovchilari asli asosan fe&#39;lning sifatdosh, ravishdosh shakllarini yasovchi affikslardan o‘sib chiqqan. Bu affikslar hozirgi adabiy o‘zbek tilida sifatdosh, ravishdosh shakli yasovchisi vazifasini ham, zamon yasovchisi vazifasini ham bajaradi. Ikki har xil vazifani bajarishidan tashqari, bu affikslar ifodalaydigan ma&#39;nolar orasida ham ma&#39;lum farqlar mavjud. Eng muhimi shuki, bu affikslar - boshqa- boshqa paradigmalarning (fe&#39;lning boshqa turkumlarga monand shakllarini yasovchi morfemalar paradigmasining va zamon shakli yasovchi morfemalar paradigmasining) vakillari. Sifatdosh, ravishdosh shakli yasovchisi sifatida bu affikslar sintaktik mohiyatga ega, zamon yasovchisi sifatida esa morfologik mohiyatga ega. Yuqorida aytilgan farqli belgi-xususiyatlarni hisobga olib hozirgi adabiy o‘zbek tilida ikki vazifani bajaradigan bir affiks haqida emas, balki har xil mohiyatga ega ikki affiks haqida gapirish o‘rinli. 3- §. Zamon yasovchilari paradigmasi juda murakkab bo‘lib, o‘z ichida kelasi zamon, hozirgi zamon, o‘tgan zamon subparadigmalariga ajraladi. Bular orasida kelasi zamon subparadigmasi – eng sodda tuzilishli. Bu subparadigmalar morfemalarining o‘zaro ierarxiyasini (bir-biriga asos bo‘lishini) hisobga olib, bayonni kelasi zamon subparadigmasidan boshlash to‘g‘ri. Shuni alohida ta&#39;kidlash lozimki, tuslovchining zamon yasovchisiga hech qanday bog‘liq jihati yo‘q; lekin misol berishda tuslovchi keltirilmasa, affiks-ning zamon yasovchisi ekani ko‘pincha ochiq ko‘rinmay qoladi. Masalan, -b affiksi zamon yasovchisi ekani undan keyin tuslovchi qo‘shilsa-gina aniq bo‘ladi: gapirib – gapiribman kabi. Shuning uchun misollar tuslovchi qo‘shilgan holda keltirildi. Kelasi zamon subparadigmasi 4- §. Kelasi zamon shakllari quyidagicha yasaladi: 1) -a -y affiksi bilan yasaladi; kelasi zamonning boshqa turlaridan modal ma&#39;no ifodalanmasligi bilan farq qiladi, shunga ko‘ra sof aniq kelasi zamon shakli deyiladi: gapir + a + man, so‘zla + y + man kabi. Bu zamon shakli hozir voqe bo‘lib turgan harakatni ham ifodalaydi: Qiziqib qarayman kabi. Shuni hisobga olib bu shakl hozirgi-kelasi zamon shakli deb ham yuritiladi. Bunday yasalgan shakl umumzamon ma&#39;nosini ham ifodalaydi: Qush sayraydi kabi. 2) -r affiksi bilan yasaladi; harakatning kelgusida bajarilishi noaniq tarz-da, ehtimol tarzida ifodalanadi, shunga ko‘ra taxminli kelasi zamon shakli deyiladi: gapir + ar + man, so‘zla + r + man kabi. Bo‘lishsizlik qo‘shimchasidan keyin bu affiksning -s allomorfemasi qo‘shiladi: gapir + ma + s + man kabi. Т arixan bu zamon shakli bilan harakatning doimiy tarzda albatta ro‘yobga chiqishi ma&#39;nosi ifodalangan: Odam qadrin mehnat oshirar (Maqol) kabi. 3) -digan affiksi bilan yasaladi, fe&#39;l asosiga -a  -y ravishdosh yasovchisi orqali qo‘shiladi; kelgusida amalga oshishi mo‘ljal qilinayotgan harakatni ifodalaydi, shunga ko‘ra mo‘ljalli kelasi zamon shakli deyiladi: gapir + a + digan + man, so‘zla + y + digan + man kabi. Bu affiksdan oldin (quyida izohlangan boshqa affikslardan oldin ham) -a  -y ravishdosh yasovchisining qo‘shilish sababi sifatdosh bayonida aytildi. 4) -(y)ajak affiksi bilan yasaladi: gapir + ajak + man, so‘zla + yajak + man kabi. Bu zamon shakli harakatning kelgusida albatta ro‘yobga chiqishini ifodalaydi; shunga ko‘ra qat&#39;iy kelasi zamon shakli deyiladi. Kelasi zamonning bu shakli cheklangan holda – adabiy tilning rasmiy nutq turida ishlatiladi. Hozirgi zamon subparadigmasi 5- §. Hozirgi zamon shakllari bilan aniq hozirgi zamon ma&#39;nosi ifodalanib, quyidagicha yasaladi: 1) -yotib affiksi bilan yasaladi, bu affiks fe&#39;l asosiga -a -y ravishdosh affiksi orqali qo‘shiladi: gapir + a + yotib + man, so‘zla + y + yotib + man kabi. Keyingi misoldagi kabi yasalishda yonma-yon kelgan ikki yy tovushi bir tovushga singishadi: so‘zla + y + yotib + man > so‘zlayotibman kabi. Hozirgi zamonning bu shakli bilan harakatning oldinroq boshlanib, hozir uzluksiz davom etib turgani ma&#39;nosi ifodalanadi. 2) -yap affiksi bilan yasaladi. Asli -yap - mustaqil affiks bo‘lmay, -yotib affiksining tovush jihatidan o‘zgargan ko‘rinishi: -yotib affiksi boshlanishidagi y tovushi o‘zicha saqlangan, oxiridagi b tovushi p tovushiga, o tovushi a tovushiga almashgan, oradagi ti tovushlari talaffuz qilinmay qo‘ygan: -yotib > -yap. Farg‘ona dialektiga mansub bu affiks keyinchalik adabiy til affiksi mavqeiga ega bo‘ldi. Asli -yotib affiksidan ajralib chiqqan -yap affiksi ham fe&#39;l asosiga -a  -y ravishdosh affiksi orqali qo‘shiladi: gapir + a + yap + man, so‘zla + y + yap + man > so‘zlayapman kabi. -yotib affiksi bilan yasalgan zamon shaklidan farqli holda -yap affiksi bilan yasalgan zamon shakli  harakat oldin boshlanib, hozir uzluksiz davom etishi  ma&#39;nosini emas,  harakat hozir amalga oshish holatida  ekani ma&#39;nosini ifodalaydi. 3) -yotir affiksi bilan yasaladi. Bu affiks ham fe&#39;l asosiga -a  -y ravishdosh affiksi orqali qo‘shiladi: gapir + a + yotir + man kabi. Bu yerda ham qator kelgan yy tovushlari singishadi: so‘zla + y + yotir + man > so‘zlayotirman kabi. Hozirgi zamonning bu shakli -yotib affiksi bilan yasaladigan zamon shaklidan faqat adabiy tilning rasmiy nutq turiga mansubligi bilan farqlanadi. 4) Holat anglatuvchi yot-, o‘tir-, tur-, yur- fe&#39;llaridan hozirgi zamon shakli -b ravishdosh affiksi bilan yasaladi: yot + ib + man kabi. Bu to‘rt holat fe&#39;lidan o‘sib chiqqan ko‘makchi fe&#39;llar qatnashadigan analitik grammatik shakllarda ham hozirgi zamon -b affiksi bilan yasaladi: gapir + ib + tur + ib + man kabi. Hozirgi zamonning bu shakli bilan  davomiylik  ma&#39;nosi ifodalanadi. 5) -moqda affiksi bilan yasaladi. Bu affiks fe&#39;lning otdosh shakli yasovchisi - moq affiksining -da o‘rin kelishigi affiksi qo‘shilgan shaklidan o‘sib chiqqan bo‘lib, harakatning davomli ekani ma&#39;nosini ifodalaydi. Hozirgi zamonning bu shakli adabiy tilning rasmiy nutq turida ishlatiladi: gapir + moqda + man kabi. 6) -yotgan affiksi bilan yasalib, -dir gumon yuklamasi qo‘shilgan holda ishlatiladi: gapir + a + yotgan + dir + man. Bu shakl bilan harakatning oldin va hozir amalga oshgani gumonli tarzda ifodalanadi. O‘tgan zamon subparadigmasi 6- §. O‘tgan zamon subparadigmasi murakkab shakl yasalishi tizimiga ega bo‘lib, dastlab o‘tgan zamonning birlamchi yasalish tizimini va ikkilamchi yasalish tizimini ajratish kerak. Birlamchi tizim – affikslar bilan yasalish, sintetik grammatik shakllar tizimi; ikkilamchi tizim – asosan edi affiksoidi bilan hosil qilinadigan analitik grammatik shakllar tizimi. Т arixan er- fe&#39;li mavjud bo‘lib, keyinchalik bu fe&#39;l leksik ma&#39;no anglatish xususiyatini va shu bilan birga undan turli shakllar yasalishi xususiyatini yo‘qotgan. Bu ikki hodisani nazarda tutib ushbu fe&#39;l to‘liqsiz fe&#39;l deyiladigan bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek tilida to‘liqsiz fe&#39;l degan fe&#39;l yo‘q, faqat e- fe&#39;l asosidan hosil qilingan edi, ekan, emish affiksoidlari mavjud. Bulardan tashqari, e- asosidan hosil qilingan esa, emas ham mavjud bo‘lib, allaqachon alohida-alohida til birligiga: esa – ta&#39;kid yuklamasiga, emas – inkor morfemasiga aylangan. Bulardan emas bo‘lishsizlik ma&#39;nosini ifodalaydigan affiksoid sifatida ishlatiladi. Uch affiksoid – edi, ekan, emish garchand asos ( e- ) va affiks ( -di, -kan, -mish ) qismlaridan tashkil topgani aniq sezilib tursa ham, bunday ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi, yaxlitligicha affiksoid deyiladi. Bu affiksoidlarning ishlatilish doirasi ancha keng bo‘lib, shu jumladan fe&#39;lning uzoqroq o‘tgan zamon shakllarini yasashda qatnashadi, analitik shakl hosil qiladi. 7- §. O‘tgan zamonning sintetik shakllari quyidagicha yasaladi: 1) -di affiksi bilan yasaladi. Bunda harakatning nutq paytidan biroz oldin aniq amalga oshgani ifodalanadi, shunga ko‘ra aniq yaqin o‘tgan zamon shakli deyiladi: gapir + di + m kabi. 2) -gan affiksi bilan yasaladi. Bunda harakatning nutq paytidan ancha oldin amalga oshgani ifodalanadi; aniq yaqin o‘tgan zamon va uzoqroq o‘tgan zamondan farqlab ushbu zamon yasalishini shartli ravishda aniq old o‘tgan zamon deb nomlash mumkin: gapir+gan+man kabi. Bu zamon shakliga -dir gumon yuklamasini qo‘shish bilan harakatning aniq bajarilganiga gumon bildiriladi: gapir + gan + dir + man kabi. 3) -b affiksi bilan yasaladi. Bunda harakatning nutq paytidan oldin amalga oshganidan keyinchalik xabardor bo‘lish ma&#39;nosi ifodalanadi, shunga ko‘ra shartli ravishda darak old o‘tgan zamon shakli deb nomlash mumkin: gapir + ib + san kabi. 8- §. O‘tgan zamonning analitik grammatik shakllari asosan edi affiksoidi bilan hosil qilinadi. Bu affiksoid fe&#39;lning o‘tgan zamon shakllariga ham, hozirgi zamon shakllariga ham, kelasi zamon shakllariga ham qo‘shilib, asosan uzoqroq o‘tgan zamon ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi: 1. O‘tgan zamonning -di affiksi bilan yasaladigan sintetik shakli edi affiksodi bilan ishlatilmaydi. Qolgan ikki sintetik shaklga edi affiksoidi qo‘shilib, o‘tgan zamonni yana ham oldingiroq o‘tgan zamon sathiga ko‘chiradi: 1) -gan affiksi bilan yasalgan aniq old o‘tgan zamon shakliga qo‘shilib, bu shakldan uzoqroq aniq o‘tgan zamon ma&#39;nosi ifodalanadi: gapir + gan + edi + m kabi. 2) -b affiksi bilan yasalgan darak old o‘tgan zamon shakliga qo‘shilib, bu shakldan uzoqroq darak o‘tgan zamon ma&#39;nosi ifodalanadi: gapir + ib + edi + m kabi. So‘zlashuv tilida bu shakl tovush o‘zgarishlariga uchrab, gapiruvdim tarzida talaffuz qilinadi. Bu yerda b tovushi v tovushiga, undan oldingi i tovushi u tovushiga almashadi, e tovushi talaffuz qilinmaydi. 2. edi affiksoidi hozirgi zamonning quyidagi shakllariga qo‘shiladi, harakatning amalga oshish payti hozirgi zamon ma&#39;nosi ichki qirra sifatida saqlangan holda oldingiroq (uzoqroq) o‘tgan zamon sathiga ko‘chiriladi: 1) -yotib affiksi bilan yasalgan shakliga qo‘shiladi: gapir + a + yotib + edi + m (gapirayotuvdim) kabi; 2) -yotir affiksi bilan yasalgan shakliga qo‘shiladi: gapir + a + yotir + edi + m kabi (Bu shakl juda oz ishlatiladi); 3) Holat fe&#39;llarining -b affiksi bilan yasalgan shakliga qo‘shiladi: o‘tir + ib + edi + m (o‘tiruvdim) kabi; 4) -moqda affiksi bilan yasalgan shakliga qo‘shiladi: gapir + moqda + edi + m kabi (Bu shakl oz ishlatiladi). 5) -yotgan affiksi bilan yasalgan shakliga qo‘shiladi; gapirayotgandirman shaklidan farqli holda bu yerdagi yasalishda -dir gumon yuklamasi qatnashmaydi: gapir + a + yotgan + edi + m kabi. 3. edi affiksoidi kelasi zamonning -a -y affiksi bilan yasaladigan shakli (sof kelasi zamon shakli) bilan ishlatilmaydi. Kelasi zamonning quyidagi shakllariga qo‘shiladi: 1) -digan affiksi bilan yasalgan mo‘ljalli kelasi zamon shakliga qo‘shiladi: gapir + a + digan + edi + m kabi. Bunda kelasi zamon uzoqroq (oldingiroq) o‘tgan zamon sathiga ko‘chiriladi. 2) -r affiksi bilan yasalgan shakliga qo‘shiladi: gapir + ar + edi` + m kabi. Bunday shakldan taxminli emas, balki davomli (takroriy) o‘tgan zamon ma&#39;nosi ifodalanadi: Yoshligimda Chig‘atoy darvozaga ko‘p kelar edim kabi. 9- §. Analitik zamon shaklida edi affiksoidi o‘rniga ekan, emish affiksoidlarini ishlatish mumkin: 1) ekan affiksoidini ishlatish bilan  eshitilganlik  ,  keyin ma&#39;lum bo‘lganlik  ma&#39;no qirrasi ifodalanadi: gapir + gan + ekan + man kabi; 2) emish affiksoidini ishlatish bilan  ishonchsizlik  ma&#39;no qirrasi ifodalanadi: gapir + gan + emish + man kabi. 10- §. Zamon shakllari paradigmasini chizmada quyidagicha joylab ko‘rsatish mumkin:Subparadig-m alar Zamon shakli yasovchilari Sintetik shakllar Analitik shakllar Affiks Misol Affik - soid Misol K elasi zam on -a  -y gapir + a + man so‘zla + y + man - - -(a)r so‘zla + r + man gapir + ar + man edi gapir + ar + edi + m -(y)ajak gapir + ajak + man so‘zla + yajak+ man - - [ -a  -y ] gapir + a + digan + man edi gapir + a + digan + edi + m -digan so‘zla + y + digan + man so‘zla + y + digan + edi + m H ozirgi zam on [ -a  -y ] -yotib gapir + a + yotib + man so‘zla + y + yotib + man (so‘zlayotibman) edi gapir + a + yotib + edi + m (gapirayotuvdim) so‘zla + y + yotib + edi + m (so‘zlayotuvdim) [ -a  -y ] -yap gapir + a + yap + man so‘zla + y + yap + man (so‘zlayapman) - - ` [ -a  -y ] -yotir gapir + a + yotir + man so‘zla + y + yotir + man (so‘zlayotirman) - - holat fe&#39;li + (i)b yot + ib + man edi yotib + edi + m -moqda gapir + moqda + man edi gapir + moqda + edi + m [ -a  -y ] -yotgan [ +dir ] gapir + a + yotgan + dir + man edi gapir + a + yotgan + edi + m -di gapir + di + m - - O‘tgan zam on-gan gapir + gan + man edi gapir + gan + edi + m -(i)b gapir + ib + man so‘zla + b + man gapir + ib + edi + m (gapiruvdim) so‘zla + b + edi + m (so‘zlovdim) MAYL SHAKLLARINI YASOVChI MORFEMALAR 1- §. Adabiyotlarda mayl kategoriyasi harakatning voqelikka munosabatini ko‘rsatuvchi kategoriya deb, harakat bilan sub&#39;ekt orasidagi (bajaruvchi bilan harakat orasidagi) aloqaning voqelikka munosabatini ifodalovchi grammatik kategoriya deb ta&#39;riflanadi. &#34;Harakatning voqelikka munosabati&#34; – juda keng tushuncha bo‘lib, bo‘lishli- bo‘lishsizlikni ham, zamonni ham qamrab oladi; demak, bu tushunchani toraytirish lozim. &#34;Subyekt (bajaruvchi) bilan harakat orasidagi aloqa&#34; deganda odatda fe&#39;l leksemaning shaxslar bilan tuslanishi tushuniladi; demak, bu izohning maylga aloqasi yo‘q. Т a&#39;rifdagi &#34;bajaruvchi bilan harakat orasidagi aloqaning voqelikka munosabati&#34; tushunchasi &#34;shaxslar bo‘yicha tuslanishning voqelikka munosabati&#34; deyishga teng bo‘lib chiqadi. Ko‘rinadiki, bunday izohda ham modallik o‘z aksini topmaydi. Bundan qat&#39;i nazar, &#34;harakat bilan subyekt orasidagi aloqa&#34;, &#34;bajaruvchi bilan harakat orasidagi aloqa&#34; tarzida birikma tuzish mantiqan to‘g‘ri emas ( aloqa leksemasi bu yerda noo‘rin ishlatilgan). Ayrim adabiyotlarda ta&#39;kidlanganidek, fe&#39;l mayllari harakat bilan voqelik orasidagi aloqaga so‘zlovchining munosabatini ifodalaydi deyish to‘g‘riroq, lekin bu yerda ham aniqlik yetishmaydi: qanday munosabat nazarda tutilishi aytilmaydi. Ma&#39;lumki, mayl deb harakatning buyurish, istash, maqsad, shart qo‘yish yo‘sinida amalga oshuvi tushuniladi. Т a&#39;rifni ana shu tushunchalardan foydalanib, &#34;Harakatning buyurish, istash, maqsad, shart qo‘yish yo‘sinida amalga oshuvini ifodalaydigan modal ma&#39;nolar fe&#39;l mayllari deyiladi&#34; deb ta&#39;riflash ma&#39;qul. Qaysi modal ma&#39;noni ifodalashiga ko‘ra o‘zbek tilida istak mayli, maqsad mayli, shart maydi, buyruq mayli ajratiladi. 2- §. Adabiyotlarda fe&#39;lning zamon yasalishi tizimi aniqlik mayli deb talqin qilinadi (Ba&#39;zi adabiyotlarda bu hodisa ijro mayli, xabar mayli deb ham nomlanadi). Ayrim zamon shakllarida harakatning taxminli, gumonli, qat&#39;iyan amalga oshuvini ifodalaydigan ma&#39;no qirrasi mavjud; lekin bu ma&#39;no qirralari odatda asosiy ma&#39;no – zamon ma&#39;nosiga tobe holda qatnashadi; bu ma&#39;no qirralari yuqorida keltirilgan mayl ma&#39;nolaridan keskin farq qiladi. Aytilgan mulohazalarni inobatga olib, fe&#39;l zamonlari paradigmasini mayldan tashqarida turuvchi mustaqil hodisa deb baholash ma&#39;qul. Mayl fe&#39;l leksemaning barcha grammatik shakllarini qamrab oladigan hodisa deb qarash oqibatida zamon yasalishi ham mayl yasalishi doirasiga kiritilgan. 3- §. Istak mayli quyidagicha yasaladi: 1) -sa affiksi bilan yasaladi: gapir +  I +  II + sa + ng, bor +  II + sa + m kabi. Qadimgi turkiy tilning ilk taraqqiyot bosqichida -sa affiksi: 1) leksema yasovchi vazifasini ham, 2) shakl yasovchi vazifasini ham bajargan: 1) sub > suv + sa  suvsa- (  suv ichishni ista-  ) – ot leksemadan fe&#39;l leksema yasalgan; 2) a:g‘- (  biror tomonga egil-  ) + sa (  moyil  )  a:g‘sa- > ag‘sa- > aqsa- > âqsa- (  bir oyog‘i shikastli ekani tufayli chayqalib yur-  ) – fe&#39;l leksemaning  moyillik  ma&#39;nosini ifodalovchi shakli yasalgan. Qadimgi turkiy tilga mansub bunday affiksal sinkretizm (ayni bir affiksdan leksema yasovchi sifatida ham, shakl yasovchi sifatida ham foydalanish) -sa affiksi misolida hozirgi o‘zbek tiligacha yetib kelgan. Asli  istak  ma&#39;nosi -sa affiksining bosh ma&#39;nosi bo‘lib,  shart  ma&#39;nosi keyinchalik yuzaga kelgan; bu affiksning ikki ma&#39;nosini -sa 1, -sa 2 deb farq-lash mumkin. -sa 1 ma&#39;nosi ushbu shakl yasovchisi qatnashgan fe&#39;l leksemashakl mustaqil gapshaklning, qo‘shma gapshakl tarkibidagi bosh gapshaklning kesimi vazifasida kelganida namoyon bo‘ladi: Shahardan tashqariga chiqib dam olsak kabi. Istak maylining ushbu shaklida faqat kelasi zamon ma&#39;nosi ifodalanadi. 2) -gi + nisbatlovchi + kel- qurilmasi bilan ifodalanadi: gapir +  I + gi + m + kel + di kabi. Bunday qurilma har uch zamon shaklida ishlatiladi: gapir +  I + gi + m + kel + di, gapir +  I + gi + m + kel + a + yap + di, gapir +  I + gi + si + kel + gan + edi kabi. 3) Buyruq mayli tuslovchilari paradigmasidagi I shaxs affiksi bilan ham istak ma&#39;nosi ifodalanadi: gapir +  I +  II + ay[in], gapir +  I +  II + aylik kabi. 4- §. Maqsad mayli -moqchi affiksi bilan yasaladi; bu shakldan kelasi zamon ma&#39;nosi anglashiladi: gapir +  I + moqchi + man kabi. O‘tgan zamon shakli gapir +  I + moqchi + edi + m, gapir +  I + moqchi + bo‘l + gan + edi + m tarzida yasaladi, o‘tgan zamonda maqsad qilingan harakatning amalga oshmay qolgani ma&#39;nosi ifodalanadi. 5- §. Shart mayli -sa affiksi bilan yasaladi, bunda -sa affiksi  shart  ma&#39;nosi bilan qatnashadi: Gapirsam – tilim kuyadi, gapirmasam – dilim kabi. Bu misolda shart mayli shaklidagi leksemashakl ergash gapshaklning kesimi vazifasida kelgan. Quyidagicha tartiblangan sintaktik qurilmada shart mayli shaklidagi bog‘lanma asli ergash gapshakl vazifasida emas, balki shart holi vazifasida kelgani ochiq ko‘rinadi: Daraxtlar bahor kelsa kurtak chiqara boshlaydi kabi. Qiyos qiling: Sen kelsang men ketaman. – Men sen kelsang ketaman. Har ikki gapshaklda sen kelsang bog‘lanmasi shart holi vazifasida kelgan. Shart maylida har uch zamon ma&#39;nosi ifodalanadi. 1. Shart maylining kelasi zamon shakllari quyidagicha yasaladi: 1) -sa + tuslovchi: gapir +  I +  II + sa + ng .. kabi; 2) -a  -y + digan + bo‘l + sa + tuslovchi: gapir +  I +  II + a + digan + bo‘l + sa + ng .. kabi; 3) -(a)r + bo‘l + sa + tuslovchi: gapir +  I + ar + bo‘l + sa + ng .. kabi. 2. Shart maylining hozirgi zamon shakli -a  -y + yotgan + bo‘l + sa + tuslovchi tarzida yasaladi: gapir +  I +  II + a + yotgan + bo‘l + sa + ng .. kabi. 3. Shart maylining o‘tgan zamon shakllari quyidagicha yasaladi: 1) -gan + bo‘l + sa + tuslovchi: gapir +  I +  II gan + bo‘l + sa + ng .. kabi; 2) -sa + tuslovchi + edi: gapir +  I +  II + sa + ng + edi .. kabi. 6- §. Xullas, mayl shakli yasovchi morfema istak maylida, maqsad maylida mavjud. Shart mayli yasovchisi asli istak mayli yasovchisidan o‘sib chiqqan. Buyruq maylining maxsus affiksi yo‘q (Bu mayl tuslovchi affikslar paradigmalari tasvirida bayon qilinadi). Shunga ko‘ra buyruq mayli boshqa maxsus affiksli mayllar bilan bir paradigmaga birlashmaydi. Istak mayli, maqsad mayli, shart mayli yasovchilari ham o‘zaro zidlanish (oppozitsiya) hosil etmaydi: Ayni bir fe&#39;l leksemashakl tarkibida istak mayli bilan shart maylining, maqsad mayli bilan shart maylining yasovchilari qatnasha oladi: gapir +  I + gi + m + kel + sa .., gapir +  I + moqchi + bo‘l + sa + m .. kabi. Ko‘rinadiki, bu uch mayl yasovchilari leksemashakl tarkibida bir pozitsiyada joylashuvchi va o‘zaro almashinuvchi morfemalar emas, shunga ko‘ra paradigma hosil etmaydi, faqat mayllikka xos modal ma&#39;nolarni ifodalashi asosida birlashadi. Т USLOVCHI MORFEMALAR PARADIGMASI 1- §. Kesim vazifasidagi leksemashakl tarkibida harakat bajaruvchisining shaxs-sonini ifodalaydigan morfemaga tuslovchi deyiladi; tuslovchilar bilan shakl hosil qilinishiga tuslanish deyiladi. Т uslovchi morfemalar tuzumi paradigma hosil etadi. Т uslovchi kesim vazifasida kelayotgan leksemaga ega vazifasida kelayotgan leksemadan (yoki nazarda tutilayotgan bajaruvchidan) anglashiladigan shaxs-son ma&#39;nosiga muvofiq holda qo‘shiladi, demak, qaysi shaxs-son tuslovchisining tanlab qo‘shilishini ega vazifasida kelayotgan leksemashakl (yoki nazarda tutilayotgan bajaruvchi) belgilaydi: Ukam gapirmadi, men gapirdim. [Siz] qachon kelasiz? kabi. Ayrim sintaktik qurilmalarda bajaruvchining shaxs-soni tuslovchi bilan emas, nisbatlovchi bilan ifodalanadi: kel +  II + gan + ing + yo‘q kabi. Т uslanish deganda asli shaxslar bo‘yicha o‘zgarish tushuniladi. Lekin tuslovchi, ma&#39;lum istisnolardan qat&#39;i nazar, shaxs ma&#39;nosi bilan birga son ma&#39;nosini ham ifodalashga xizmat qiladi; tuslovchi bilan uchinchi ma&#39;no – modal ma&#39;no ham ifodalanadi. Bir morfema bilan bir necha boshqa-boshqa grammatik ma&#39;noning birgalikda ifodalanishi hodisasi sinkretizm deyiladi. Agglutinativ grammatik qurilishli til sifatida o‘zbek tilida har bir grammatik ma&#39;no odatda alohida-alohida morfema bilan ifodalanadi (lot. agglutinare -  yelimlash  ). Т uslovchi morfemaning (nisbatlovchi morfemada ham xuddi shunday) grammatik ma&#39;noni sinkretik ifodalashi azaliy emas, keyinchalik voqe bo‘lgani tuslovchi morfemalar tarkibini tahlil qilishda ochiq ko‘rinadi. Т uslovchi morfemalar paradigmasi o‘zbek tilida murakkab bo‘lib, bir necha subparadigmadan tashkil topadi. Adabiyotlarda tuslovchilarning subparadigmalari turlicha nomlab, har xil tartibda joylab tasvirlanadi. Т uslovchilar subparadigmalari avvalo faqat fe&#39;l leksemashakl tarkibida ishlatiladigan subparadigmalar deb va fe&#39;l leksemashakl tarkibida ham, boshqa turkum leksemashakllari tarkibida ham ishlatiladigan subparadigma deb ikkiga ajratiladi. Birinchi guruhga -y morfemasi bilan boshlanadigan tuslovchilar subparadigmasi va -m morfemasi bilan boshlanadigan tuslovchilar subparadigmasi birlashadi; -man morfemasi bilan boshlanadigan subparadigma ikkinchi guruh sifatida ajralib turadi. 2- §. -y morfemasi bilan boshlanadigan subparadigma fe&#39;lning buyruq mayliga xoslangan. Bunday tuslovchi fe&#39;l leksemaga nisbat va bo‘lishli- bo‘lishsizlik ko‘rsatkichlaridan keyin qo‘shiladi, ayni vaqtda mayl, shaxs, son, modal ma&#39;nolarni sinkretik ravishda ifodalaydi. Ushbu tuslovchilar subparadigmasini chizma bilan quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Shaxslar S o n l a r B i r l i k K o‘ p l i k I o‘qi +  I +  II + y[in] kel +  II + ay[in] o‘qi +  I +  II + ylik kel +  II + aylik II o‘qi +  I +  II +  III -gin -ng o‘qi +  I +  II + ngiz -nglar -ngizlar -laring III o‘qi +  I +  II + sin -sin + lar +  I + sh III +  II + sin o‘qi +  I + sh III +  II + sin O‘qiy, kelay misollarini qiyoslash bu morfemaning ifoda jihati y fonemasiga teng ekanini, a tovushi asos oxiri bilan morfemani qovushtiruvchi (orttirma) tovush ekanini ko‘rsatadi. Qovushtiruvchi tovush vazifasida odatda i tovushi keladi, bu yerda a tovushi deb belgilangan; so‘zlashuv tilida i tovushi talaffuz qilinadi: aytiy, keliy kabi. -y morfemasini -ylik affiksi bilan qiyoslasak, -y morfemasi shaxs ma&#39;nosini ifodalashi ayon bo‘ladi. Bu yerdagi zidlanishda birlik ma&#39;nosi nol ko‘rsatkichli morfema bilan, ko‘plik esa -lik affiksi bilan ifodalanayotir. Asli -lik affiksi I shaxs ko‘pligini ifodalovchi -k affiksi bilan bog‘lansa kerak: bordik kabi. So‘zlashuv tilida va ba&#39;zi turkiy tillarda keliyik kabi talaffuz ham mavjud. -yin affiksini -ylik affiksi bilan qiyoslasak, -yin affiksi ikki qismga ajrali-shini ko‘ramiz: -y qismi I shaxs ma&#39;nosini, -n qismi birlik ma&#39;nosini ifodalaydi ( Т arixan men, sen kishilik olmoshlari tarkibida ham birlik ma&#39;nosi -n qismi bilan ifodalangan). Ushbu subparadigmadagi I shaxs-son tuslovchilari buyruq ma&#39;nosini emas (So‘zlovchi o‘ziga buyurmaydi), balki istak ma&#39;nosini ifodalaydi; shunga ko‘ra bu tuslovchilar istak mayliga xos deyiladi. Bu subparadigmaning II shaxs birlik ko‘rsatkichlari o‘zaro quyidagicha ichki zidlanish hosil etadi: o‘qi +  I +  II +  III -  qat&#39;iy  ,  senlash  -gin -  da&#39;vat  ,  senlash  -ng -  sizlash  Bu shaxsning ko‘plik affikslari birlikning -ng affiksi asosida shakllangan: o‘qi +  I +  II + ng + [  ] - -ng + iz -ng + lar -lar + ing Ko‘rinadiki, -ng affiksi II shaxs ma&#39;nosini ifodalaydi, birlik ma&#39;nosi esa nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanadi, buni ko‘plik ma&#39;nosi maxsus ko‘rsatkich bilan ifodalanishi asosida belgilaymiz. II shaxs ko‘rsatkichlari tarkibida ko‘plik ma&#39;nosi -z qismi bilan yoki -lar affiksi bilan ifodalanadi. Bu yerdagi -z qismi – ko‘plik kishilik olmoshlari ( biz-, siz- ), ko‘plik nisbatlovchilari ( -miz-, -ngiz- ), ko‘plik tuslovchilari ( -miz, -siz ) tarkibidagi ko‘plik ko‘rsatkichining o‘zi; bularning barchasi – bir manbaning hosilalari. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, II shaxs tuslovchisi tarkibidagi -lar affiksi boshqa bir hodisaga – ot leksemalardagi son paradigmasiga mansub bo‘lib, tuslovchilar tuzumiga ma&#39;lum maqsad bilan kiritilgan. II shaxs ko‘pligining ko‘rsatkichlari o‘zaro quyidagicha zidlanadi: o‘qi +  I +  II + ng + iz1 -  ko‘plik  , betaraf -ng + iz2 -  birlik  ,  sizlash  -ng + lar -  ko‘plik  ,  sizlash  -lar + ing -  ko‘plik  ,  senlash  Yuqoridagi tasvirda -ngiz affiksiga xos ko‘pma&#39;nolilik – birlik va ko‘plik ma&#39;nosini ifodalashi va shunga bog‘liq holda ifodalanadigan modal ma&#39;no ham ta&#39;kidlandi. Bu tasvirda shuningdek -lar affiksi yordamida, ko‘plik ma&#39;nosidan tashqari,  sizlash  va  senlash  modal ma&#39;nolari ham ifodalanishi ta&#39;kidlandi. Ushbu modal ma&#39;nolarni ifodalashga -lar affiksini shaxs ko‘rsatkichidan keyin va oldin ishlatish bilan erishilgan. II shaxs ko‘rsatkichlarida buyruq ma&#39;nosi nol ko‘rsatkichli shakl bilan ifodalanadi; -gin affiksi bilan esa harakatni bajarishga da&#39;vat qilish ma&#39;nosi bildiriladi (Bu affiks tarixan -gil tarzida talaffuz qilingan bo‘lib, uning tarkibidagi - gi qismi asli  istak  ma&#39;nosini, -l qismi esa  o‘zlik  ma&#39;nosini ifodalagan). III shaxs tuslovchisi -sin affiksi I shaxs birligining -yin affiksiga o‘xshaydi. Agar bu affiksni ma&#39;noli qismlarga ajratish mumkin desak, unda -s qismi III shaxs ma&#39;nosini, -n qismi birlik ma&#39;nosini ifodalovchi bo‘lib chiqadi. Lekin hozirgi o‘zbek tilida -sin affiksi ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi. Son ma&#39;nosining III shaxsda ifodalanishi I, II shaxslarda ifodalanishidan keskin farq qiladi: III shaxsda son jihatdan muqim zidlanish yo‘q, shu sababli -sin affiksi son ma&#39;nosini ifodalashi jihatidan betaraf. III shaxs ko‘rsatkichi -sinlar shaklida ham ishlatiladi, lekin bu ko‘rsatkichni ko‘plik ma&#39;nosini ifodalash uchun ( O‘qituvchilar kelsinlar kabi) ishlatish sun&#39;iylikka olib keladi (Bunday sun&#39;iylik rus tilidan tarjimalarda, matbuotda uchrashi ko‘p marta ta&#39;kidlangan; -sinlar ko‘rsatkichini bunday sun&#39;iy ishlatishdan tiyilish zarur). Yuqoridagicha sun&#39;iy ishlatishdan qat&#39;i nazar, -sinlar ko‘rsatkichining o‘z tabiiy ishlatilish o‘rni bor: Onam kelsinlar kabi. Bunday ishlatishda -sinlar affiksi tarkibidagi -lar qismi ko‘plik ma&#39;nosini emas, balki modal ma&#39;noni (  sizlash  ni) ifodalaydi; shunga ko‘ra -sinlar ko‘rsatkichi III shaxs birligining  sizlash  shakli deyiladi. III shaxsda ko‘plik ma&#39;nosini -sh affiksi bilan ifodalash ham mavjud: bor + ish + sin kabi. Bu yerdagi -sh affiksi asli birgalik affiksidan o‘sib chiqqan bo‘lib, - shsin ko‘rsatkichi tarkibida birgalik ma&#39;nosini emas, ko‘plik ma&#39;nosini ifodalaydi, shunga ko‘ra ko‘plik ko‘rsatkichi deyiladi. Bu ikki -sh affikslari o‘zaro quyidagicha farq qiladi: 1) Har xil ma&#39;no ifodalaydi (  birgalik  -  ko‘plik  ), 2) Birgalik shakli yasovchi affiks har uch shaxs tuslovchisidan oldin kelaveradi, ko‘plik affiksi esa faqat III shaxs tuslovchisi bilan birgalikda keladi, 3) Ko‘plik affiksi -lar affiksi bilan sinonimiya hosil qiladi, 4) Ko‘plik affiksi ifodalay olmaydigan yana bir ma&#39;noni – modal ma&#39;noni (  sizlash  ni) ifodalashga xizmat qiladi (Asli shu  sizlash  ma&#39;nosini ifodalashi – bu affiksning shaxs ko‘rsatkichlari tarkibidagi asosiy vazifasi). III shaxsda  buyurish  ,  da&#39;vat qilish  bevosita emas, balki ikkinchi shaxs orqali bildiriladi. III shaxs tuslovchilarining ichki zidlanishini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: o‘qi +  I +  II + sin - betaraf, betaraf -sin + lar1 -  ko‘plik  , betaraf; sun&#39;iy -sin + lar2 -  birlik  ,  sizlash  +  I + -sh1 +  II + sin -  ko‘plik  , betaraf; tabiiy +  I + -sh2 +  II + sin -  birlik  ,  sizlash  3- §. Т uslovchilarning -m morfemasi bilan boshlanadigan subparadigmasi -di zamon yasovchisidan, -sa mayl yasovchidan keyin qo‘shiladi. Bu subparadigmani chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Shaxslar S o n l a r B i r l i k K o‘ p l i k I o‘qi + I+  II+di+m[+  ] o‘qi +  I+  II+di+k (|| -miz) II -ng[ +  ] -ng + iz -ng + lar1 -lar1 + ing -lar1+ing+iz III -  -  +lar2 - Bu subparadigmada I shaxsning birlik va ko‘plik ko‘rsatkichlari ayni vaqtda shaxs va son ma&#39;nosini ifodalaydi: -m  -k. Agar -m affiksini -miz affiksiga qiyoslasak, -m asli shaxs ma&#39;nosini ifodalashi ochiq ko‘rinadi, unda birlik ma&#39;nosi nol ko‘rsatkich bilan ifodalangan bo‘ladi. Lekin -m  -k zidlanishiga bunday yondashish imkoniyati yo‘q. II shaxsning -ng ko‘rsatkichi shaxs ma&#39;nosini ifodalaydi, son ma&#39;nosi esa – nol ko‘rsatkichli; buni shu shaxsning ko‘plik ko‘rsatkichiga qiyosan belgilaymiz. II shaxsning ko‘pligi to‘rt ko‘rsatkich bilan ifodalanib, ular o‘zaro quyidagicha munosabat hosil qiladi: o‘qi +  I +  II + ng + iz1 -  ko‘plik  , betaraf -ng + iz2 -  birlik  ,  sizlash  -ng + lar1 -  ko‘plik  ,  sizlash  -lar1 + ing -  ko‘plik  ,  senlash  -lar1 + ing + iz -  ko‘plik  ,  sizlash  Ko‘rinadiki, -ngiz ko‘rsatkichi ikki ma&#39;noli: 1)  ko‘plik  ifodalanadi, bunda modal ma&#39;no betaraf bo‘ladi, 2)  birlik  ma&#39;nosi modal ma&#39;no (  sizlash  ) bilan birgalikda ifodalanadi. Qolgan uch ko‘rsatkich ko‘plik ma&#39;nosini ifodalaydi, o‘zaro farq modal ma&#39;no ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Тuslovchilarning bu subparadigmasida III shaxs nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanadi, son ma&#39;nosining ifodalanishi jihatidan betaraf bo‘ladi; bu shaxsda ishlatiladigan -lar affiksi modal ma&#39;noni (  sizlash  ni) ifodalashga xizmat qiladi. Yuqorida -sinlar ko‘rsatkichiga qarata aytilgan fikrni bu yerda ham ta&#39;kidlash kerak: III shaxsda -lar affiksini ko‘plik ma&#39;nosini ifodalash maqsadida ishlatish sun&#39;iy bo‘lib, -lar affiksini bunday ishlatishdan tiyilish zarur. Yuqorida tasvirlangan subparadigmaning o‘ziga xos xususiyati deb II , III shaxs tuslovchilarining edi affiksoidi bilan ishlatilib, o‘tgan zamon ma&#39;nosini ifodalashini ta&#39;kidlash kerak: gapir +  I +  II + gin + edi , gapir +  I +  II + sin + edi kabi . 4- §. Тuslovchilarning fe&#39;l leksemashakl hamda boshqa turkum leksemashakllari uchun umumiy bo‘lgan subparadigmasi o‘zaro juz&#39;iy farq qiladigan uch ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: 1) o‘qi +  I +  II + b + man - -miz1 - -miz2 -san - -siz1 - -siz2 -di - - sh 1 + ib + di -di + lar2 - - sh 2 + ib + di 2) o‘qi +  I +  II + gan + man - -miz1 - -miz2 -san - -siz1 - -siz2 -  - - sh 1 + gan +  -  + lar2 - - sh 2 + gan +  3) o‘qituvchi + man - -miz1 - -miz2 -san - -siz1 - -siz2 -  - - -  + lar2 Bu subparadigmaning uch ko‘rinishida I , II shaxs birlik va ko‘plik affikslari tabiatan bir xil: bular asli I , II shaxs kishilik olmoshlaridan o‘sib chiqqan, shunga ko‘ra ushbu olmoshlarning xususiyatlarini aynan aks ettiradi: -miz, -siz morfemalari ikki ma&#39;noni - ko‘plik ma&#39;nosini va birlikni  sizlash  ma&#39;nosini ifodalaydi. III shaxs ko‘rsatkichlari bu uch ko‘rinishda o‘zaro farqli: birinchi ko‘rinishda III shaxsning birligi -di affiksi bilan, qolgan ikki ko‘rinishda nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanadi. III shaxsning -di affiksi asli son jihatidan betaraf: birlikdagi ega bilan ham, ko‘plikdagi ega bilan ham ishlatilave-radi. Xuddi shunday xususiyat III shaxsning nol ko‘rsatkichli shakliga ham xos. Bu ko‘rsatkichlar -lar olib ishlatiladi, lekin bunda -lar affiksi ko‘plik ma&#39;nosini emas, birlikni  sizlash  ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi. III shaxsning ko‘pligi uchinchi ko‘rinishda umuman ifodalanmaydi; birin-chi, ikkinchi ko‘rinishda -sh affiksi bilan ifodalanadi. -sh affiksi asli birgalik yasovchisidan o‘sib chiqqani sababli leksemashakl tarkibida -b, -gan kabi zamon yasovchilaridan oldin o‘rin oladi, shaxs ko‘rsatkichi zamon ko‘rsatkichidan keyin qo‘shiladi. III shaxsning -sh + .. + di, -sh + .. +  shakllari ikki ma&#39;noli: 1) ko‘plik, modal ma&#39;nosi betaraf, 2) birlik,  sizlash  . 5- §. Bajaruvchining shaxs-soni ayrim sintaktik qurilmalarda tuslovchi bilan emas, nisbatlovchi bilan ifodalanadi: gapir +  I + gi + m + keldi, gapir +  I + gi + m + keladi, gapir +  I + gi + m + yo‘q kabi. Asli predikativ bog‘lanmaga teng bunday qurilmaning kesim qismi III shaxs shaklida bo‘ladi-yu, lekin shaxs ma&#39;nosini ifodalamaydi; chunki shaxs-son (o‘rni bilan modal ma&#39;no) bunday sintaktik qurilmaning birinchi qismiga qo‘shiladigan nisbatlovchi bilan ifodalanadi. Bunday qurilmada shaxs-son ma&#39;nosini ifodalashiga ko‘ra nisbatlovchi tuslovchiga tenglashtiriladi, shu asosda tuslovchilarning alohida subparadigmasi deb baholanadi. Bunday sintaktik qurilmalar bir necha ko‘rinishga ega: 1) o‘qi +  I + gan + im - -imiz1 yo‘q - -imiz2 -ing - -ingiz1 - -ingiz2 -i - - lari1 - - lari2 2) o‘qi +  I + sh + im - -imiz1 kerak - -imiz2 -ing - -ingiz1 - -ingiz2 -i - - lari1 - - lari2 3) o‘qi +  I + gi + m - -miz1 keldi - -miz2 -ng - -ngiz1 - -ngiz2 -si - -lari 1 - -lari 2 Тasvirdan ko‘rinadiki, ko‘plik nisbatlovchilari ikki ma&#39;noli: 1) ko‘plik ifodalanadi, modal ma&#39;no jihatidan betaraf bo‘ladi, 2) birlik modal ma&#39;no (  sizlash  ) bilan birgalikda ifodalanadi. Nisbatlovchi morfemalar paradigmasi ot leksemalar bayonida tasvirlandi.Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Fe'lning funksional formalari
Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari va kategoriyalari
Fonetik o'zgarishlarning boshqa turlari
Otning lug‘aviy shakllari
Fe’lning vazifadosh shakllari