Fe’lning vazifadosh shakllari - Лингвистика - Рефераты

Fe’lning vazifadosh shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Fe ’ lning vazifadosh shakllari Reja: 1. Harakat nomi. 2. Sifatdosh 3. Hozirgi zamon sifatdoshi 4. Kelasi zamon sifatdoshi 5. Ravishdosh.

Fe’lning biror gap bo‘lagi vazifasini bajarishga xoslangan shakl-lari vazifadosh shakllar deyiladi. Fe’lning vazifadosh shakllari to‘rt xil bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 1) harakat nomi, 2) sifatdosh, 3) ravishdosh. Harakat nomi. Harakat nomi ish - harakatning atamasi bo‘lib, gapda otga xos vazifalar bajarishga xoslangan fe’l shaklidir. H arakat nomi -(i)sh, -(u)v, - moq . affikslari yordamida yasaladi: kechmoq, kechish, kech uv. Harakat nomi fe’lga xos tuslanish, zamon, mayl kabi ma’nolarni bildir maydi, balki harakat- holatning atamasi bo‘ladi. Shu sababli otlarga xos kelishik, egalik kabi grammatik shakllarni qabul qila oladi va gapda otlarga xos vazi falarni bajaradi. Ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan uch xil harakat nomi qo‘shimchalaridan –moq bilan yasalgan shakl fe’lga –sh (-ish) bilan yasalgan shakl esa otga yaqin turadi. Shuning uchun -moq orqali fe’lning noaniq (infinitiv) shakli hosil qilinadi. Harakat nomi shakllarining har biri o‘ziga xos xususiyat lari bilan bir-biridan farqlanadi. -(i)sh affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi q uyidagi xususiyatlarga ega: 1) h arakatning nomini bildiradi, uning atamasi hisob lanadi: yurish; yozish, o‘ylash; 2 ) -(i)sh affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi shakli ko‘p lik, egalik va Kelishik affikslari bilan qo‘llanganda, bu affikslarning ma’nosida deyarli o‘zgarish bo‘lmaydi. Biroq, o‘ rin-payt kelishigi shaklida qo‘llanganda, h ozir gi zamon sifatdoshining o‘rin-payt kelishigidagi shakli bilan ma’nodoshlikka ega bo‘lishi mumkin: tuzishda-tuzayotganda-tuzayotgan vaqtda ; 3) h arakat nomining -(i)sh affiksli shakli ko‘makchilar bilan ham qo‘llanib maqsad, vaqt, birgalik kabi ma’nolarni ifodalaydi: o‘qish uchun, o‘ qishdan avval, o‘qish bilan. - ( u ) v affiksi bilan yasaluvchi harakat nomidagi fe’l undosh bilan tugaganda, u un lisi orttiriladi: bor-boruv. So‘z oxiri i bilan tugagan bo‘lsa, i tovushi u tovushiga, a bilan tugagan bulsa, a tovushi o tovushiga o‘tadi: o‘qi- o‘quv, ishla-ishlov.

-(u)v affiksi bilan yasaluvchi shakl ko‘proq ot ma’nosida qo‘ llanadi. Shu bois, -(u)v affiksi yordamida yasalgan harakat nomining ayrim lari butunlay otga ko‘chgan bo‘ladi: saylov, chanqov, qistov, o‘quv kabi.- m o q affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi -(u)v affiksi yordamida yasaluvchi shaklga nisbatan ham kam qo‘llanadi. Harakat nomi shakllari har doim ham biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi. Masalan, Talabalarning bilim olishini yaxshi tashkillashtirish uchun mustaqil talimga alohida e’tibor berish zarur , gapida qo‘llangan –ish qo‘shimchasi bilan shakllangan barcha harakat nomini –moq yoki –v/uv qo‘shimchali shakl bilan almashtirib bo‘lmaydi. Harakat nomining yuqoridagi uchala shakli ham bo‘lish sizlik ko‘rsatkichi -ma affiksini qabul qilmaydi. Ular ning bo‘lishsiz shakli -maslik affiksi yordamida yasaladi: ketmaslik, aytmaslik kabi. –maslik asosida hosil bo‘lgan bo‘lishsizlik harakat nomining boshqa shakllariga nisbatan –sh (-ish ) affiksiga mazmunan yaqinligi mavjud: o‘qish-o‘qimaslik. borish-bormaslik . Sifatdosh s ifat kabi narsaning belgisini bildirib, gapda aniqlovchi vazifasiga xoslangan fe’l shaklidir: kelgan odam, ishlayotgan yigit kabi. Sifatdosh, barcha fe’llar kabi o‘timli va o‘timsizlik, nisbat, bo‘lishli- bo‘lishsizlik hamda zamon kategoriyalariga xos ma’nolarda kela oladi. Ular zamon ma’nosiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: 1) o‘tgan zamon sifatdoshi, 2) hozirgi zamon sifatdoshi, 3) kelasi zamon sifatdoshi. O‘tgan zamon sifatdoshi –gan (k, g undoshlaridan so‘ng –kan ) affiksi bilan yasaladi: o‘qigan (kitob), yozgan (insho), tikkan(ko‘ylak). Eski o‘zbek tilida – mish, -dik shaklida ham qo‘llangan: E yorim, sevdigim obod ro‘zg‘orim. (E.J) Sifatdoshning bu shakli 1) fe’l ning o‘tgan zamon ma’nosini bildiruvchi formasini yasaydi: borganman, borgan edim; 2 ) yot, tur, yur, o‘tir kabi holat fe’llariga qo‘shilganda, hozirgi zamon ma’nosi ham ifoda lanadi: Faxriddin osilib turgan qalin pastki labini bir-ikki qimirlatib javob berdi. (A.Q.); 3) ot oldidan kelib, n arsaning doimiy belgisini bildiradi va sfatlovchi-aniqlovchi vazifasini bajaradi. Bunda harakatning o‘tgan zamonga oidligi ifodalanmaydi, balki narsa ning hozirgi holatdagi belgisi asosiy o‘rinda bo‘ladi: xonaning ko‘chaga qaragan

oynasi, hovuz boshiga to‘plangan odamlar. 4) -gan affiksli sifatdosh shaxs-son qo‘shimchalarini olib, kesim vazifasida qo‘llanadi. Bunda u xabar maylining o‘tgan za mon shakli hisoblanadi, -gan affiksi esa zamon (3-shaxda esa zamon va shaxs) ko‘rsatkichi sifatida qaraladi: kelganman, kelgansan, kelgan; kelganmiz, kelgansiz, kelgan; 5) egalik, ko‘plik va kelishik qo‘shimchalarini olib otlashadi: Yurgan daryo, o‘tirgan bo‘yra . Hozirgi zamon sifatdoshi fe’lga –yotgan, -vchi(-uvchi) affikslarini qo‘shish orqali yasaladi va quyidagi ma’no, vazifalarga ega bo‘ladi: 1. –yotgan affiksi grammatikalizatsiyalashgan yot fe’li va o‘tgan zamon sifatdoshi hosil qiluvchi –gan affiksiniing birikishi orqali yasaladi. Hozirgi zamon sifatdoshining bu shakli, asosan, ot oldidan kelib aniqlovchi vazifada qo‘l lanadi: ishlayotgan odam, esayotgan shamol kabi. Bu shaklni shaxs-son affikslari bilan tuslash orqali hozirgi zamon fe’lini hosil qilib bo‘lmaydi. Faqat quyidagi hollardagina mazkur sifatdosh h ozirgi zamon fe’lining yasalishi uchun xizmat qilishi mumkin: a) yo‘q so‘zi bilan hozirgi zamon fe’lin ing inkor shaklini yasaydi: ishlayotgani yo‘q, kelayotgani yo‘q; b) emish tuliqsiz fe’li bilan birga qullanganda ho zirgi zamon fe’lining eshitilganlik shakli yuzaga keladi : ishlayotgan emish, kelayotgan emish; d) horzirgi zamon gumon ma’nosini ifodalash da -dir affiksi bilan qo‘llanadi: ishlayotgandir, kelayotgan dir. 2 . Hozirgi zamon sifatdoshining -vchi(-uvchi ) affikslari bilan yasalgan shakli oxiri a tovushi bilan bitgan so‘zlarga qo‘shilganda, a tovushi o tovushiga ay lanadi, i unli tovushi bilan bitgan fe’llarda esa i tovushi u tovushiga aylanadi. Undosh bilan bitgan fe’llarga qo‘shil ganda, u orttiriladi: ishla - ishlovchi, o‘qi - uquvchi, bor- boruvchi kabi. Hozirgi zamon sifatdoshi quyidagicha ma’no va vazifalarga ega bo‘ladi: a) – yotgan sifatdoshidan farqli ravishda shaxs-son affikslari bilan tuslanadi va gapda kesim vazifasida qo‘llanadi: ishlovchiman, ishlovchisan, ishlovchi; b) otga bog‘lanib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi: ishlovchi kishi, o‘quvchi qiz kabi; d) bu shaklda otlashishga moyillik kuchliroq bo‘ladi: o‘quvchi, yozuvchi, to‘quvchi kabi.

Kelasi zamon sifatdoshi fe’lga –r(-ar), -digan affikslarini qo‘shish bilan yasaladi va qo‘yidagicha ma’nolarni ifodalaydi: 1. Sifatdosh yasovchi -(a)r (bo‘lishsizi - mas ) affiksi h o zirgi o‘zbek adabiy tilida juda kam uchraydi. Bu affiks bi lan qo‘llanuvchi ayrim so‘zlar fe’ldan ko‘ra sifatlarga yaqin turadi: oqar suv, so‘nmas hayot kabi. Shuningdek, - (a)r affiksi yordamida yasaluvchi shakl tuslanganda kelasi zamon gumon fe’lini hosil qiladi: yozarman, yozarsan, yozar kabi . 2.Sifatdoshning –digan affiksi bilan yasaluvchi shakli ravishdoshning –a (-y) affiksi bilan yasalgan shaklidan so‘ng qo‘shiladi va quyidagicha ma’nolarga ega bo‘ladi: a) fe’lining atributiv shaklini hosil qilishda faol ishlatiladi: o‘qiydigan kitob, bajaradigan yumush kabi; b) shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanib, kelasi zamon maqsad ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi: o‘qiydiganman, o‘qiydigansan, o‘qiydigan kabi. Bundan tashqari, kelasi zamon sifatdoshining – jak, -gusi, -asi singari qadimiy shakllari ham mavjud bo‘lib, ular hozirgi tilimizda kelajak, kelgusi, kelasi singari so‘zlar doirasidagina uchraydi. Sifatdoshlarning asosiy sintaktik vazifasi aniqlovchi bo‘lib kelishdir. Ular otlashganda otlarga xos sintaktik va zifalarni bajaradi: Aytilgan so‘z-otilgan o‘q. Shaxs-son affikslari bilan tuslanib, mayl, zamon ma’nolarini ifodalaganda esa kesim vazifasida keladi: Men bu kitobni o‘qiganman. Sen ertaga borarsan. Ravishdosh. Ravishdosh harakatning belgisini bildiradigan, uni biror tomondan xarakterlaydigan fe’l shaklidir. Hozirgi o‘zbek tilida ravishdoshlar quyidagi xususiyatlariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi: 1. Ma’nosiga ko‘ra: a) holat ravishdoshlari -b(-ib), -a (-y) -gudek affislari vositasida hosil bo‘ladi; b) payt ravishdoshlari -gach (-kach, -qach), -guncha (- kuncha, -quncha) vositasida hosil bo‘ladi; d) maqsad ravishdoshi -gani (-kani, - qani) affiksi vositasida hosil bo‘ladi. 2. Tuslanish-tuslanmasligiga ko‘ra: a) tuslanadigan ravishdoshlar: a) -b(-ib), - a (-y) affikslari bilan yasalagan ravishdoshlar; b) -gach (-kach, -qach), -guncha (-

kuncha, -quncha) -gani (-kani, -qani) affikslari bilan yasalagan ravishdoshlar kiradi. 3. Zamon ma’nosiga ko‘ra: a) o‘tgan zamon ravishdoshi: a) -b(-ib), -gach (- kach, -qach) affikslari bilan yasalagan ravishdosh; b) hozirgi zamon ravishdoshlari: -a (-y) affiksi bilan yasalagan ravishdosh; d) kelasi zamon ravishdoshlari: - guncha (-kuncha, -quncha) -gani (-kani, -qani), -gudek affikslari bilan yasaladigan ravishdoshlardan tashkil topadi. Ravishdosh yasovchi affikslar quyidagi ma’no va grammatik vazifalarga egaligi bilan xarakterlanadi: -(i)b affiksi : so‘rab, eslab, quvonib. Bu shakl bajaradigan vazifasining xilma- xilligi bilan boshqa ravishdosh shakllaridan alohida ajralib turadi. Uning asosiy vazifalari quyidagilar: 1) yetakchi fe’l bilan ko‘makchi fe’lni bog‘lashga xizmat qiladi: so‘rab ko‘r, tashlab yubor, ishlab tur kabi; 2) harakat belgisini bildirib, hol vazifasida keladi: Shu payt chorbog‘dan echki yetaklab Dildor kirib keldi. (S.Ahm.) Harakat belgisini bildirgan ravishdosh, xuddi ravish kabi, -roq, -gina affikslari bilan ham qo‘llanadi: Qudrat tortinibgina so‘radi. 3) ravishdoshning bu turi shaxs-son affiksi bilan tuslanib, o‘tgan zamon hikoya fe’lini hosil qiladi: kelibman, kelibsan kabi. Bu ravishdoshning bo‘lishsiz shakli –ma (o‘qimabman), -may, -masdan (o‘qimay, o‘qimasdan) shaklida , She’riyatda - mayin (tinmayin) shaklida qo‘llanishi ham uchraydi. - a (-y) affiksi undosh bilan tugagan fe’llarga -a, unli bilan bitgan fe’llarga -y affiksining qo‘shilnshidan hosil bo‘ladi. Bu turdagi ravishdosh quyidagi ma’no va vazifalarda qo‘llanadi: 1) harakatning belgisini bildiradi, bu vazifada u yakka so‘z holida (kula, ushlay kabi) kam qo‘llanadi. Yakka so‘z tarkibida qo‘llanganda, harakatni tezlik bilan bajarganligini ifodalaydi: Jo‘xori tuyayotgan xotin kelisopni kelining ustiga qo‘ya chopdi. (A.Q.) 2) ravishdoshning -a, -y affiksi bilan yasaluvchi turi harakatning belgisini bildirish vazifasida, asosan, takror yoki juft so‘z holida qo‘llanadi. Bu shaklda qo‘llangan -a, -y affiksi yordamida yasaluvchi ravishdosh gapda vaziyat holi vazifasida keladi: Muyassar shosha-pisha unga

kechagi o‘ylarini gapira boshlagan edi. (O. Yo.) 3) yetakchi fe’l bilan ko‘makchi fe’lni bog‘lash uchun xizmat qiladi: yoza olmoq, o‘qiy boshlamoq; 4) shaxs-son bilan tuslanib, hozirgi-kelasi zamon fe’li yasash uchun xizmat qiladi. Uning bo‘lishsiz shakli – ma affiksi orqali yasaladi: kelaman, kelmayman, kelasan, kelmaysan, keladi; ishlayman, ishlaysan, ishlaydi kabi. -gach (-kach, -qach) affiksi : Kelgach, ekkach, chiqqach. Ravishdoshning bu turi qo‘yidagi vazifalarda qo‘llanadi: 1) payt ma’nosini bildiradi va payt ergash gapning kesimi vazifasida kelib, bosh gapdagi harakatning o‘zi bildirgan harakatdan keyin bajarilishini ifodalaydi: U yechinib ko‘rpaga kirgach, Ikromjonga nimadir demoqchi bo‘lib boshini ko‘tardi. (S.Ahm.) 2) sabab ma’nosini bildiradi va sabab ergash gapning kesimi vazifasida keladi: Ko‘ksimda o‘ynadi bir onda sevinch, mahallam oldiga kelgach tramvay.(O.) 3) -gach affiksi yordamida yasalgan ravishdoshning bo‘lishsiz shakli –ma orqali yasalib, asosan, sabab ma’nosini ifodalashda qo‘llanadi: Hadeganda eshik ochilavermagach, xavotir oldik. Ushbu ma’no chiqish kelishigidagi sifatdoshning keyin so‘zi bilan birikuvi vositasida ham ifodalanadi: kelgach - kelgandan keyin, aytavermagach - aytavermagandan keyin. -guncha (-kuncha, -quncha) affiksi : kelguncha, chekkuncha, chiqquncha. Bu affiks yordamida yasaluvchi ravishdosh ham hozirgi o‘zbek tilida juda keng qo‘llanadi va quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1) o‘zi bog‘lanib kelgan fe’l bildirgan harakatning bajarilish vaqtini aniqlaydi. Bunda: a) biror harakatning -guncha affiksli fe’l bildirgan harakatga qadar bajarilib bo‘lishi ifodalanadi: Yuringlar, mashina kampirni tashlab kelguncha, qirga chiqib tushamiz. (I. R.) b) biror harakatning -guncha affiksli fe’l bildirgan harakat sodir bo‘lguncha davom etishi ifodalanadi: Hoy qizlar, shartim shuki, ketguncha ashula qilib ketasanlar. (S.3.) 2) qo‘shma gaplarda ergash gapning kesimi vazifasida kelib, chog‘ishtirish ma’nosini bildiradi: Muncha hayqir-guncha, telba to‘lqinlar, Simlarga quvvat ber shalolalardan. (Mirtemir.) - gani (-kani, -qani) affiksi : olgani, ekkani, yiqqani. Bu affiks yordamida maqsad ma’nosini bildiruvchi ravishdosh yasaladi: Yig‘im-terimga qarashgani

yoshu qari, erkak-ayol - butun shahar hasharga chiqdi. Bunday ma’no ifodalashda uchun ko‘makchisi ham keng qo‘llanadi: Yig‘im-terimga qarashish uchun yoshu qari, erkak-ayol- butun shahar hasharga chiqdi. Bu turdagi ravishdoshning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, uning bo‘lishsiz shakliga ega emasligidir.

ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Fe’llarning tasniflovchi va vazifadosh shakllari

Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari

Fe’lning grammatik kategoriyalari

Morfologik tipologiya: fe’lning kategoriyalari

Fe’l so‘z turkumi