Fe'lning funksional formalari - Лингвистика - Рефераты

Fe'lning funksional formalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Fe'lning funksional formalari Reja: 1. Fe'lning sintaktik vazifa bajarish bilan bog'liq xususiyatlari 2. Fe'lning fuksional formalari;

-sof fe'l; -ravishdosh; -sifatdosh; -harakat nomi Fe'lning tuslangan formadan qo'llanib, kesim vazifasini bajargan shakli sof fe'l deyiladi. Shuning uchun ham u har uch zamon shaklida qo'llangan aniqlik mayli formasidagi fe'llarni, shuningdek buyruq -istak va shart mayli formasidagi fe'llarni o'z ichiga oladi. Masalan: Ishchi dastgohni boshqaryapti. Aqllni beaqldan o'rgan (Maqol). Ochilmaydi gullar (H.O.). Gapda hol yoki ergash gapning kesimi vazifasini bajarishga mos bo'lgan fe'l shakli ravishdosh deyiladi. U, bu odatda harakatning belgisini anglatadi. Ravishdosh sof fe'l singari o'timli-o'timsizlik, nisbat, bo'lishli-bo'lishsizlik, zamon tushunchalarini ifodalash xususiyatiga ega. 1. Ter to'kib mehnat qilsang, rohatlanib yashaysan. 2. Haydar chiqib ketgach, Navoiy kitob ustida ishlashga o'tirdi. Bu misollarning birinchisida ter to'kib, rohatlanib ravishdoshlari hol vazifasini, ikkinchi misoldagi chiqib ketgach ravishdoshi ergash gapning kesimi vazifasini bajargan. Ravishdoshning zamoni nisbiy zamon sanaladi. O'tgan zamon ravishdoshlari fe'l o'zak-negiziga-b (-ib), -gach (-kach, -qach), qo'shimchalarini qo'shish bilan affiksasiya usulida hosil qilinadi: borib, o'qib, o'qigach, borgach kabi. (bo'lishli shakli), bormay, bormasdan, bormagach, o'qimagach... (bo'lishsiz shakli). Hozirgi zamon ravishdosh fe'l o'zak-negiziga -ye, -a qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil qilinadi, ular nutqda odatda, takroriy so'z shaklida qo'llanadi: ayta-ayta, aytmay-aytmay, yoza-yoza, ishlay -ishlay (ishlamay-ishlamay)... kabi. Shunigdek, ular qo'shma (murakkab) fe'llarning yetakchi qismi sifatida qo'llanadi: keta-boshladi, ishlay boshladi.

Kelasi zamon ravishdoshlari fe'l, o'zak-negiziga -gani, (-qani, -qani); - guncha (kuncha, quncha) qo'shimchalarni qo'shish bilan hosil qilinadi: o'qigani, chiqqani, ekkuncha kabi Ravishdoshlarning -gani (-kani-qani) affiksli shakli- ma affiksini olmaydi- bunday fe'l formalarning bo'lishsiz shakli yo'q, emas so'zlari vositasida beriladi. Ravishdoshlar tuslovchi qo'shimchalarini olish-olmaslik xususiyatiga ko'ra ikkiga bo'linadi: 1) tuslanadigan ravishdoshlar 2) tuslanmaydigan ravishdoshlar. Tuslanadigan ravishdoshlarga-b, (-ib), -a (-y) qo'shimchalarini qo'shishi bilan shakllangan ravishdoshlar kiradi. Tuslangan ravishdoshlar aniqlik mayli formasi sanalib, gapda kesim vazifasini bajaradi. (sof fe'lga aylanadi), qiyoslang: o'ylab gapirdi -o'ylabman, o'ylabsan... yashay oladi-yashaymiz, yashaysan,... Demak, tuslanadigan ravishdoshlar nutqda tuslanmagan va tuslangan holda qo'llana oladi. Ravishdoshlarning -gach (-kach, -qach), -gani (-kani, -qani; gali, -kali, -qali); -guncha (kuncha, -quncha) affikslari yordamida shakllangan formalari tuslanmaydigan ravishdoshlar sanaladi. Tuslanmaydigan ravishdoshlarning ayrimlari (-gani, kani-qani affikslari bilan yasalgan formalari) fe'lning leksik ma'nosiga maqsad tushunchasi ma'nosi qo'shilganligini; boshqa bir guruhini tashkil etuvchilar esa (-gach, -kach.., -guncha, kuncha.. affikslari bilan shakllangan formalari) payt tushunchasi ma'nosi qo'shilganini ifodalaydi. Predmetning belgisini ifodalaydigan fe'l shakli sifatdosh deyiladi: aytar so'zni ayt, aytmas so'zdan qayt (Maqol) Bu gaplagi aytar bo'lishli formadagi, aytmas bo'lishsiz formadagi sifatdosh bo'lib, ularni har ikkalasi so'z otiga bog'lanib, uning sifatlovchi (aniqlovchining bir turi) vazifasini bajargan. Sifatdoshlarni hosil qiluvchi maxsus grammatik ko'rsatgichlar (affikslar) mavjud. Bunday qo'shimchalar bir tomondan, fe'lning sifatdosh shaklini hosil qiladi, ikkinchi tomondan esa ularning nisbiy zamon ko'rsatgichi ham sanaladi.

O'tgan zamon sifatdoshi fe'l o'zak negiziga – gan (-kan, -qan) affiksini qo'shish bilan shakllanadi: sepilgan urug', qo'rqqan kishi. Hozirgi zamon sifatdoshi fe'l o'za-negiziga yotgan, -vchi (-uvchi) qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil qilinadi: kulayotgan bola, yig'uvchi apparat.. Kelasi zamon sifatdoshi fe'l o'zak-negiziga –r (-ar), -digan affikslarini qo'shish bilan; ba'za esa – jak (-ajak), qo'shimchalarini qo'shish bilan yasaladi: qaynar (buloq), sug'orilgan (yer). Sifatdoshlarning nisbatan qadimiy shakllari – mish, -dik (o'tgan zamon); guchi (g'uchi) (hozirgi zamon); -gay (-kay-qay, -g'ay; -gusi, g'usi, -asi) (kelasi zamon) affikslarini qo'shish bilan shakllangan. Sifatdoshlar nutqda tuslangan va tuslanmagan; otlashgan va otlashmagan holda qo'llana olish xususiyatiga ega. Sifatdoshlar tuslanganda aniqlik maylining ma'lum bir zamoniga xos bo'lgan fe'lni hosil qiladi va ular gapda kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Men Chimyondan qaytayotgan edim. Biz sayohatga ketadiganmiz. Tilagingga albatta erishajaksan. Sifatdoshlar tuslanmagan va otlashmagan holda qo'llanib, gapda aniqlovchi (sifatlovchi) vazifasini bajaradi: Masalan: Beshik yonida kuylayotgan onaning allasi eshitildi. Bunday holda ular, to'liq turlanmaydi, ammo ular o'rni kelishiklari affiksini olishi mumkin: O'rin kelishiklari formasidagi sifatdoshlar, asosan, ergash gapning kesimi vazifasini bajaradi. Masalan: Jahl chiqqanda, aql ketadi. (Maqol) Sifatdoshlar otlashish xususiyatiga ega. Ular otlashganda so'z o'zgartuvchi (turlovchi) qo'shimchalarni olishi va ot singari sintaktik vazifa bajarishi mumkin. Masalan: 1. Qo'rqqanga qo'sh ko'rinar (Maqol) 2. Betga aytganning zahri yo'q (Maqol) 3. Ishlagan yerni yashnatar (Maqol) Bu maqollarning 1-sida qo'rqqanga sifatdoshi vositali to'ldiruvchi, 2-sida aytganning sifatdoshi qaratqich aniqlovchi; 3-sida ishlagan sifatdoshi ega vazifasini bajargan.

Ish-harakatning atamasi bo'lib, gapda otga xos vazifalarni bajarishga mos bo'lgan fe'l shakli harakat nomi deyiladi. Fe'lning bu shakli fe'l o'zak-negiziga – sh(-ish), -moq (ba'zan-mak), -v (-uv) qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil qilinadi. Masalan: bor-bormi, chaqirmoq, chaqiruv. Fe'lning harakat nomi formasi, bir tamondan, fe'lga xos o'timli-o'timsizlik nisbat kategoriyalarini saqlasa, unda hozirgi-kelasi zamon tushunchasi ifodalansa, boshqa fe'l formalari singari boshqarish xususiyatiga ega bo'lsa; ikkinchi tomondan, otga xos bo'lgan son, egalik, kelishik affikslarini olib, gapda ega to'ldiruvchi, qaratqich vazifasini, ko'makchilar bilan birga hol vazifasini bajaradi. Masalan: 1. Ёqimli taronani qayta tinglashga jazm etdi. 2. O'qimoq- ulg'aymoqdir (Maqol) 3. Olmoqning bermog'i bor (Maqol) 4. O'z orzusiga erishish uchun magistraturaga kirdi. Bu misollarning birinchisida tinglashga harakat nomi formasi vositali to'ldiruvchi, ikkinchisida o'qimoq, ulg'aymoq fe'l shakllari ega, kesim vazifalarini; uchinchisida olmoqning qaratqich aniqlovchi, bermog'i ega vazifasini; to'rtinchisida erishish harakat nomi formasi uchun ko'makchi bilan birga hol vazifasini bajargan. Yuqoridagi misollar tarkibidagi harakat nomi formalari jo'nalish (1), bosh (2,3,4), qaratqich kelishiklari formasida qo'llangan.

Adabiyotlar ro'yxati 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent , 1997 yil 2. U . Tursunov , N . Muxtorov , SH . Rahmatullayev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » 1992 yil 3. A . Abduazizov . « O ' zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi » Toshkent , 1992 yil 4. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek - adabiy tili » Toshkent , 2001 y 5. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » Toshkent , 2003 y 6. SH . Shoabdurahmonov , M . Asqarova , A . Hojiyev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » II qism . Toshkent, «O'qituvchi» nashriyoti, 1980 yil 7. A.G'ulomov, A.N. Tixonov, R. Kungurov. «O'zbek tilimorfem lug'ati» Toshkent, 1977 yil 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Fe'lning boshqa тurkumlarga monand shakllari

Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari va kategoriyalari

Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari

Tovushlarning funksional jihati. Asosiy fonologik tushunchalar

Yaxlit murakkab jumlalarning asosiy funksional turlari