logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari va kategoriyalari

Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari va kategoriyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB
Скачать
Fe&#39;l. Fe&#39;lning semantik ma&#39;nolari va kategoriyalari Reja : 1. Fe&#39;l va uning UGM si. 2. Fe&#39;lning LMG lari. 3.Fe’l kategoriyalari. 4. Fe’llarning yasalishi. Fe&#39;llarning umumiy grammatik &#39;nosi j s h-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalashdir. Holat ifodalash boshqa so&#39;z turkumlariga ham xosdir. Biroq fe&#39;lda u bir holatdan ikkinchi holatga o&#39;tish tarzida bo&#39;ladi. Masalan, Daraxt lar yam-yashil gapida sifat kesim {yam-yashil) turg&#39;un holatni ifodalamoqda. Daraxtlar ko &#39;kardi gapida esa holat jarayon sifatida, bir holatdan ikkmchi bir holatga o&#39;tish tusida yuz bermoqda. Ish-harakatning barchasi ham zamon bilan bog&#39;liq holda yuz bersa-da, gapda ulardagi zamon ifodalanmasligi mumkin. Daraxtlar ko&#39;kardi gapidagi fe&#39;lda zamon lisoniy ifodasiga ega. Ishga borish gapidagi fe&#39;lda esa bunday xususiyat lisoniy voqelanmagan. O&#39;zbek tilidagi fe&#39;llar leksik-grammatik xususiyatiga ko&#39;ra ikki asosiy guruhga ega: a) mustaqil fe&#39;llar; b) nomustaqil fe&#39;llar. Mustaqil fe&#39;llarga quyidagi xususiyatlar xos: 1) lug&#39;aviy ma&#39;no asosidagi harakatni ifodalaydi va shu boisdan gapda biror bo&#39;lak vazifasida keladi; 2) biror so&#39;zni boshqarib (kitobni o&#39;qidi) yoki biror so&#39;z tomonidan boshqarilib (o&#39;qilgan kitob) keladi; 3) harakatning obuektga munosabatiga ko&#39;ra ikkiga bo&#39;linadi: a) o&#39;timli fe&#39;llar; b) o&#39;timsiz fe&#39;llar. O&#39;timli fe&#39;llar bildirgan harakat obuekt tushunchasi bilan bog&#39;liq bo&#39;ladi va bunda obuektni &#34;fodalovchi birlik tushum kelishigidagi so&#39;z bo&#39;ladi: ol, o&#39;qi, boshqar. O&#39;timsiz fe&#39;llar bunday xususiyatga ega bo&#39;lmaydi: y i g la, uxla, sevin. O&#39;timli-o&#39;timsizlik fe&#39;lning zotiy mohiyatida, isoniy tabiatli bo&#39;lishi ham, grammatik shakllar vositasida hosili yinishi ham mumkin. Masalan, uxla, yig&#39;la, bor, ket, kel fe&#39;llanda •msizlik ma&#39;nosi fe&#39;lning o&#39;zak-negizidan anglashiladi va u °niy tabiatlidir. Yuvinmoq, sevinmoq, burilmoq, qirilmoq laridagi o&#39;timlilik esa nutqiy bo&#39;lib, grammatik vosita yordamida vujudga kelgan. (Bu haqda yana «Nisbat kategoriyasi» av zusi ostida so&#39;z yuritiladi); 4) fe&#39;l ifodalagan harakat obuektiv borliq hodisasi bo&#39;lib, uni tilda ifodalashda bevosita on so&#39;zlovchi ishtirok etadi. Tilda ifodalangan harakatda, denial inson munosabati ham mayjud bo&#39;ladi. Bunday munosabat f e &#39;{ mayli deb yuritiladi; 5) harakat real yoki irreal bo&#39;lishi hanj mumkin. Bunga ko&#39;ra bo&#39;lishli va bo&#39;lishsiz fe&#39;llar farqlanadi; 6) har qanday harakat bajaruvchi bilan ham bog&#39;lanadi. Bajaruvchi aniq, noaniq, bitta yoki bir nechta bo&#39;lishi mumkin. Ish-harakatning bajaruvchiga munosabat nuqtayi nazaridan tavsifi fe&#39;l nisbatlari deb yuritiladi; 7) harakat zamon bilan bog&#39;lanishi mumkin. Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo&#39;q. Yuqorida tilga olingan borish fe&#39;lida zamon bevosita ifodalanmagan. Lekin uni gap ichida olsak {Ishga borish lozim), uning kelasi zamonda yuz beradigan harakat ekanligi mantiqan anglashilib turadi. Demak, har qanday fe&#39;lda yo grammatik, yo mantiqiy zamon anglashilib turadi. Modomiki, til qurilishini o&#39;rganayotgan ekanmiz, biz uchun grammatik zamon ahamiyatlidir. Shu boisdan zamonli va zamonsiz fe&#39;llarni farqlaymiz; 8) aytilganidek, borliqda harakat, albatta, bajaruvchi bilan bog&#39;lanadi. Biroq uning tildagi ifodasida grammatik shaxs mavjud bo&#39;lmasligi mumkin. Masalan, Salim keldi gapida grammatik shaxs mavjud. U kesimlik shaklida yuzaga chiqqan. Biroq Salim kelgach qurilmasida mantiqiy shaxs mavjud bo&#39;lsa-da, u o&#39;z ifodasiga ega emas. Chunki qurilma men kelgach, sen kelgach tusini olsa ham, kelgach so&#39;zshaklida bajaruvchi qaysi shaxsda ekanligi noaniqligicha qolmoqda. Salim, men, sen mantiqiy bajaruvchi, grammatik emas. Bu nutqdagi tuslangan va tuslanmagan fe&#39;llarni farqlashni taqozo qiladi. Tildagi mantiqiy va grammatik jihatlarni keskin farqlay bilish kerak. Ularni qorishtirish har xil chalkashliklarga olib keladi, mohiyatni anglashga to&#39;siq bo&#39;ladi. Nomustaqil fe&#39;llar bevosita lug&#39;aviy ifodali harakat ma&#39;nosiga ega emas. Masalan, qaror qildi, o &#39;qib chiqdi, ishlayotgan ekan hosilalarida qildi, chiqdi, ekan birliklari oldinda turgan so&#39;zlarning lug&#39;aviy ma&#39;nosini yo yangilagan, yo modifi-katsiya qilgan. Biroq bu fe&#39;llardan ham qandaydir harakat uqil- moqda. Bu harakat derivatsion, grammatik harakatdir, lekin lug&#39;a viy emas. Aniqrog&#39;i, ular o&#39;zlaridan oldingi so&#39;zlarning ma&#39;nola- nga harakat, jarayon tusini bermoqda Nomustaqil fe&#39;llar mohiyat e&#39;tibori bilan uchga bo&#39;linadi: ) yordamchi fe&#39;llar; b) ko&#39;makchi fe&#39;llar; v) to&#39;liqsiz fe&#39;llar. Yor- damchi fe&#39;llar yangi lug&#39;aviy birlik hosil qiladi - so&#39;z yasaydi, ko&#39;makchi fe&#39;llar harakat tarzi shaklining bir qismi bo&#39;lib, fe&#39;l , u <r&#39;aviy ma&#39;nosini nutqqa xoslaydi - modifikatsiya qiladi, to&#39;liqsiz fe&#39;llar esa fe&#39;l va fe&#39;l bo&#39;lmagan so&#39;zlarning zamonini ko&#39;rsatadi. Fe&#39;lning asosiy LMGlari. LMGda markaz va qurshov leksemalari. Fe&#39;llar anglatgan qator ma&#39;nolariga ko&#39;ra turli maz- muniy guruhlarga bo&#39;linadi. Bunda harakatga xos yaratish, buzish, o&#39;zgartirish, so&#39;zlash, sezish, yo&#39;naltirish, holatga xos ruhiy - psixologik, tafakkur bilan bog&#39;liq fe&#39;llar farqlanadi. Bulardan xarakterlilarini ko&#39;rib o&#39;tamiz. Harakat fe&#39;llari jonli va jonsiz predmetlarga xos harakatni ifodalaydi. Ular yurish, ta&#39;sir etish, zarb berish kabi ko&#39;rinishlarda bo&#39;lishi mumkin. Qo&#39;l, oyoq, yuz, og&#39;iz, gavda bilan bog&#39;liq harakatlarda harakatlanuvchi obuektlar yaqqol ko&#39;rinib turadi. Oyoq bilan bog&#39;liq harakatni ifodalovchi fe&#39;llar: yurmoq, kezmoq, yo&#39;rg&#39;alamoq, pildiramoq, lapanglamoq, gandiraklamoq, do&#39;qonglamoq, tentiramoq, tepkilamok, tepmoq, toptamoq, depsinmoq, tisarilmoq; qo&#39;l bilan bog&#39;liq harakatni ifodalovchi fe&#39;llar: urmoq, solmoq, ushlamoq, silamoq, tirnamoq, shapaloq- lamoq, chimchilamoq, uqalamoq, qitiqlamoq, changallamoq, mushtlamoq, chertmoq, hovuchlamoq, chapak chalmoq, paxsa qilmoq; YUz, gavda, og&#39;iz, lab, quloq, burun va h.lar bilan bog&#39;liq harakatlar ham mavjud. Nutq fe&#39;llari insonning gapirish faoliyati bilan bog&#39;liq harakatlarni ifodalaydi. Gapirmoq, so zlamoq, aytmoq, demoq, bidirlamoq, to&#39;ng&#39;illamoq, g&#39;o&#39;ldiramoq, vaysamoq, vaqillamoq, javramoq, bobillab berdi, javob bermadi, vag&#39;illab ketdi kabi. Holat fe&#39;llari. Inson tabiatiga xos jismoniy va ruhiy holatlar turli xususiyatlarga ega. Holatlami to&#39;rtga bo&#39;lish mumkin: a)ichki holat (ruhiy kechinmalar bilan bog&#39;liq: eslash, unutish, yodlash, tubanlashmoq kabi); b)tashqi holat (ichki holatning namoyon bo&#39;lishi bilan 8 nq: xafa bo&#39;lmoq, shodlanmoq, esankiramoq, dovdiramoq, S azablanmoq); v)jismoniy holat (inson tanasi bilan bog&#39;liq: holsizlanmoq, kuymoq, kuchlanmoq, zaiflashmoq); g)ijtimoiy holat (jamiyat bilan bog&#39;liq: boyimoq, kamba- g &#39;allashmoq, ko &#39;tarilmok, urilmoq, kuvg &#39;in bo &#39;hnoq kabi). Natijali faoliyat fe&#39;llari tizimi yasamoq, qurmoq, bunyod etmoq, hosil bo &#39;hnoq, chizmoq, yozmoq, barpo qilmoq, arralamoq, oarchalamoq, sayqal bermoq, randalamoq, sindirmoq, emoq, 9 &#39;chirmoq kabi brrfiklarni o&#39;z ichiga oladi. Tafakkur fe&#39;llari sirasiga insonning fikrlash qobiliyati silan bog&#39;liq o&#39;ylamoq, fikrlamoq, xayol surmoq, tafakkur qilmoq, 9 &#39;yga botmoq, ko &#39;z oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, xulosaga kelmoq kabilar kiradi. Munosabat fe&#39;llari qatorierkalamoq, suymoq, yaxshi ko &#39;rmoq, parvona bo &#39;hnoq, rahmi kelmoq, xushomad qilmoq, yon bosmoq, maftun bo&#39;lmoq, e&#39;zozlamoq kabi ijobiy xarakterdagi munosabat fe&#39;llari, beti qursin, xudo olsin, qorasi o&#39;chsin, baloga viriftor bo Isin, juvonmarg bo &#39;Igur kabi salbiy xarakterdagi Tiunosabat fe&#39;llaridan tashkil topadi. Fe&#39;l ma&#39;noviy guruhlarida ham markaz va qurshov lekse-malari farqlanadi. Masalan, ma&#39;nodosh fe&#39;llarda bosh (dominanta) IO &#39; Z , uyadoshlik paradigmasida uya (giperonim) markaz leksemasi nsoblansa, boshqa ma&#39;nodoshlar va uyadoshlar (giponimlar) qurshov leksemalan deyiladi. Kulmoq fe&#39;li dominanta sifatida Dunga ma&#39;nodosh boshqa leksemalami, buzmoq esa buzishning :urli ko&#39;rinishlarini ifodalaydigan giponim leksemalami uyushtirib :uradi. So&#39;zlar yirikroq butunliklarga birlashtirilganda, markaz ieksemasigina bu butunlikdan joy oladi. Qurshov leksemalari esa ining «soyasi» sifatida quyida qolaveradi. Masalan, kulmoq, vig&#39;lamoq, xursand bo&#39;lmoq leksemalari o&#39;z atrofida ko&#39;plab fe&#39;llarni birlashtirgan. Lekin ular bu uch leksema mansub tizimga <ira olmaydi, quyi bosqichda qoladi. Fe&#39;llarda so&#39;zshakllarning turlari. Fe&#39;llarda ham, boshqa urkumlarda bo&#39;lgani kabi, so&#39;zshakllar nol shaklli, sintetik, sinte- :ik-analitik, takrony ko&#39;rinishlarda bo&#39;ladi. Fe&#39;lning grammatik shakllardan xoli qilingan o&#39;zak-negizi lar doim kelasi zamon, buyruq mayli, aniq nisbat, ikkinchi shaxs, 3irlik ma&#39;nolarini ifodalaydi: bor, kel, o&#39;qi, yoz, sev, ayt, ishoii kabi. Bunday so&#39;zshakllar nol shaklli deyiladi. Yuqorida aytilgani- dek, nol shakl masalasi o&#39;zbek tilshunosligida o&#39;z echimini kuta- yotgan muammolardan biridir. Grammatik shakli qo&#39;shimcha tusida bo&#39;lgan fe&#39;llar sintetik shaklli so&#39;zshakl deyiladi. O&#39;qiyman, bordim, kelyapman, yozayotirman, shoshib, kelgach, kelgan kabi. Bunda grammatik shakl fe&#39;l o&#39;zak-negiziga «yopishgan» holdadir. Fe&#39;llar nomustaqil fe&#39;llar bilan shakllangamda, albatta, sintetik-analitik ko&#39;rinishda bo&#39;ladi. Masalan, o &#39;qib chiqdi, ayta boshladi, borgan ekan kabi, Bunda ham «yopishgan», ham «ajralgan» grammatik shakllar yaxlitlikni tashkil qilganhgi uchun u sintetik-analitik shakl atamasi bilan yuritiladi. Takrony shakllarni faqat takrony deyish unchalik to&#39;g&#39;n emas. Chunki bunda takrorlanayotgan fe&#39;l awal sintetik shakl qiyofasiga kiradi, so&#39;ngra takroriy shaklga aylanadi. Masalan, aytdi-aytdi, o&#39;qidi-o&#39;qidi, bordi-bordi kabi. Misollar: Aytib-aytib charchadi, chopib-chopib o&#39;ynadi va h. Bunda takrorlanuvchi fe&#39;l nisbat, o&#39;zgalovchi, kesimlik shakllarini olgan va undan keym takrorlangan. Ayrim manbalarda fe&#39;llarning juft so&#39;zshakl tun ham ajratilib, unga aytdi- qo &#39;ydi, topshirdi-qo &#39;ydi tipidagi misollar kiritiladi. Bunga qo&#39;shilib bo&#39;lmaydi. Chunki juflanayotgan fe&#39;lning ikkalasi ham mustaqil bo&#39;lsa va ularning juftlanishidan yangi grammatik ma&#39;no uqilsagina, uni so&#39;zshakllaming juftligi deyishga asos bo&#39;lur edi. Bunda esa jufthkning ikkinchi qismi ko&#39;makchi fe&#39;l sifatida grammatik ma&#39;no lfodalash uchungma xizmat qilmoqda. Fe&#39;llarning yasalishi Fe&#39;llar o&#39;ziga xos so&#39;z yasalish tizimiga ega. Ular asosan a itiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan yasaladi. Afiiksatsiya usuli. Affiksatsiya usuli keng qamrovlidir. Bu Usul bilan fe&#39;l bo&#39;lmagan so&#39;zlardan fe&#39;l yasaladi. YAsash asosiga qo&#39;shilib, yasama fe&#39;llar hosil qiluvchi ffikslarning so&#39;z yasash darajasi ham turlicha. -la, -Ian, -lashtir, - &#39; a )\ r , -(a)y kabi affikslar ancha mahsuldor bo&#39;lib, ko&#39;p miqdorda fe&#39;l hosil qiladi. Bu affikslarning har biri turli derivatsion qolipl ar tarkibida fe&#39;l yasaydi. 1. [ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov + la = 1) asosdan anglashigan narsa/predmetga ega holatli qilish harakati; 2) asosdan anglashilgan asbob vositasida bajariladigan harakat; 3)asosdan anglashilgan narsa/predmetni yuzaga keltirish harakati] qolipi ko&#39;p ma&#39;noli bo&#39;lib, uning hosilalari quyidagicha: 1) o&#39;g&#39;itla, moyla, betonla, jilovla, kishanla.tikla, tekisla, dumaloqla, to&#39;g&#39;rila, tushovla; 2) randala, qaychila, egovla, arrala; 3) urug&#39;la, mog&#39;orla, bolala, chuhla, dodla, gumbwla, sizla, senla, hozirla kabi. 2. [ot/sifat/son + Ian/lash = subuektning asosdan anglashilgan belgiga ega bo&#39;lishi harakati] qolipi tarkibidagi - Ian/lash affiksi o&#39;zining murakkab tabiati bilan xarakterlanadi. Zohiran ular ikki affiksning birikuvi (-la+n va -la+sh) dek ko&#39;rinadi. Chunki hozirgi o&#39;zbek adabiy tilida -la so&#39;z yasovchi va -sh hamda -n nisbat shakllari faol bo&#39;lib, ko&#39;p hollarda ular birgalikda keladi. Shunmgdek, -Ian/lash affikslarida birgalik va o&#39;zlik nisbati ma&#39;nolari ham uqilib turadi {shodlanmoq, salomlashmoq, afsuslanmoq, ajablanmoq, zavqlanmoq, lazzatlan-moq, janjallashmoq, ravshanlashmoq kabi). Biroq bu misollarda - Ian/lash affiksini ajratib bo&#39;lmaydi. Maydalanmoq kabi fe&#39;llarda esa ular ajraladi (mayda+la+n+moq). Demak, bunda -la va -n mustaqil affikslardir. -Ian affiksining aslida -la va -n affikslarining birikuvidan iborat ekanligini sezish qiyin emas. 3. [taqlid+illa/ira=asos bildirgan tovush yoki obrazni harakat tarzida ifodalash] qolipi faqat taqlid so&#39;zlardan fe&#39;l yasaydi: chirqillamoq, chirsillamoq, likillamoq, guvillamoq, shuvillamoq, mo&#39;ltillamoq, bezillamoq, yarqiramoq, sirqiranwq, mo&#39;ltiramoq, yaltiramoq. -ilia va -ira qo&#39;shimchalari orasidama&#39;noviy farq kuzatilmaydi, balki ular qaysi so&#39;zga qo&#39;shilishi bilan farqlanadi, xolos. 4. [ot/sifat/taqlid+a] (oshamoq, qonamoq, o &#39;ynainoq, bo &#39;shamoq, qiynamoq, shildiramoq, jildiramoq), [sifat/ravish +(a)y] (qoraymoq, toraymoq, ko&#39;paymoq, ozaymoq), [sifat+(a) r ] (oaartnoq, ko&#39;karmoq, qisqarmoq, eskirmoq), [ot/olmosh+sira] (aonsirarnoq, suvsiramoq, tuzsiramoq, gumonsiramoq), [son/ o t/ravish+(i)k/(i)q] (birikmoq, yo&#39;liqmoq, kechikmoq, zo&#39;riqmoq), lsifat/ot+i] (tinchimoq, boyimoq, changimoq), [sifat+t] (to &#39;latmoq, berkitmoq) qoliplari unumsiz qoliplar bo&#39;lib, birinchidan, ularning hosilalari sanoqli bo&#39;lib, bugungi kunda bu qolip asosida yangi- yangi so&#39;zlar hosil qilib bo&#39;lmaydi, ikkinchidan, bu hosilalar davr o&#39;tishi bilan derivatsion ma&#39;nosi jihatidan bir-biridan shu darajada uzoqlashib ketganki, ular asosida qolipning o&#39;ng, ya&#39;ni ma&#39;noviy tomonini chiqarib, aniqlab bo&#39;lmaydi. Kamsitmoq, boshqarmoq, g&#39;ivirmisoq, yo&#39;qolmoq, kuchanmoq, yotsinmoq, qiziqsinmoq kabi fe&#39;llarning ham yasamaligi aniq, lekin ulardagi affikslar ayrim so&#39;zlar doirasida chegaralangan. Ularga nisbatan ham yuqorida aytilgan fikr o&#39;rinli. Eslatma: siltala, tortqila, opichla kabi so&#39;zlardagi shakl yasovchi -la affiksini fe&#39;l yasovchi -la affiksi bilan almashtir- maslik kerak. Ular omonim affikslardir. -kila (-qila, -gila,- g&#39;ila), - imsira, - inqira, sh/ish (to&#39;lish, qizish, ozish), q/iq/k/ik(toliq, ko&#39;nik), -qi/g&#39;i affikslari hozirgi o&#39;zbek adabiy tilida harakatning tarzini (kuchli/kuchsizligi, takro- riyligi kabi) bildirganligi uchun shakl yasovchilar sifatida qaraladi. Kompozitsiya usuli. Bu usul vositasida qo&#39;shma va juft fe&#39;llar yasaladi. Qo&#39;shma fe&#39;llar. Qo&#39;shma fe&#39;llar tarkibiga ko&#39;ra ikkiga bo&#39;lmadi: a) ism+fe&#39;l; b) fe&#39;1+fe&#39;l. Ism+fe&#39;l tipidagi fe&#39;llarni hosil qilishda yordamchi fe&#39;l vazifasida qilmoq, etmoq, aylamoq, bo &#39;Imoq, bermoq, olmoq, topmoq, emoq, urmoq, ko&#39;rmoq, kelmoq, keltirmoq kabi birliklar keladi: abgor qilmoq, ado bo Imoq, ayyuhannos solmoq, javob &#34;ernioq, javob olmoq, xalal bermoq, xabar olmoq, qiron solmoq, tartibga keltirmoq, oh urmoq, tush ko &#39;rmoq, qo &#39;nim topmoq kabi. O&#39;zbek tilida fe&#39;1+fe&#39;l tipidagi fe&#39;llar barmoq bilan sanarli: oti b olmoq, olib bormoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, olib 1°ehmoq, ishlab chiqarmoq kabi. Juft fe&#39;llar. Juft fe&#39;llar grammatik shakliga ko&#39;ra ikki K °nnishdabo&#39;ladi: iri ravishdosh shaklida, ikkinchisi boshqa shaklda: aylanib-o &#39;rgilmoq, elib-yugurmoq, yayrab-yashnamoq, o &#39; kulmoq, qo &#39;llab-quvvatlamoq. Har lkki qismi bir xil shaklda: aylanib-o &#39;rgilib, o &#39;ylanttM netmay, aralashib-quralashib, achib-bijib, tejab-tergab, qisinm qimtinib, yuvib-tarab, yayrab-yashnab. Tilshunosligimizda fe&#39;l iboralar bilan qo&#39;shma fe&#39;llar chegarasi aniq oydinlashtirilmagan. Juft fe&#39;llar tarkibiy qismlarining qo&#39;llanishiga ko&#39;r a quyidagi shakllardabo&#39;ladi: Qismlan yakka holda ishlatiladigan juft fe&#39;llar: a)qismlari o&#39;zaro sinonim: hormay-tolmay, qo&#39;llab-quvvat lamoq; b)qismlari o&#39;zaro antonirn: kelib-ketib, o Hib-tirilib, kirib ■ chiqib. o &#39;tirib- turib; v)qismlarining ma&#39;nosi yaqin: aylanib-o&#39;rgilmoq, eb- ichmoq, o &#39;ynab- kulmoq, oshirib-toshirib, yuvib-tarab. 2.1kkinchi qismi yakka (mustaqil) ishlatilmaydigan fe&#39;llar: aldab-suldab, yig &#39;lab-siqtab, yamab-yasqab, qolgan-qutgan. Fe&#39;lning tasnifiovchi grammatik kategoriyalari Fe&#39;l lasuiflovchi kategoriyalari haqida umuiniy ma&#39;Iumot. Fe&#39;lning tasniflovchi kategoriyalari faqat shu turkumga xos grammatik shakllar sistemalandir. Ular nisbat, o&#39;zgalovchi, harakat tarzi, bo&#39;lishli-bo&#39;lishsizlik shakllandir. Fe&#39;l kesimlik yoki nokesimlik vazifasida bo&#39;lishidan qat&#39;i nazar ushbu shakllardan binda bo&#39;lishi shart. Ular fe&#39;l leksemaning lug&#39;aviy ma&#39;nosini modifikatsiya qilish vazifasini bajaradi. Tasniflovchi shakllar orasida nisbat fe&#39;l leksemani modifikatsiya qilish darajasi jihatidan boshqalandan ustuvorlikka ega. Shu boisdan nisbat fe&#39;lni boshqa so&#39;z turkumlaridan ajratib turuvchi asosiy morfologik belgi sanaladi. O&#39;zgalovchi shakllan, nisbat shakllandan farqli o&#39;laroq, fe&#39;lning nokesimlik vazifasi uchun xoslangan. O&#39;zgalovchi katego riyasining umumlashgan grammatik ma&#39;nosi fe&#39;lni kesim vazifa- sidan tashqanda boshqa,ya&#39;ni hokim so&#39;zlar bilan bog&#39;lash vazifa sini bajarishidir. Foydalanilgan adabiyotlar . 1.I.Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008. 2. NigmatovX.G., Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov, X-XP v.v.,T.,1989. 3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. T.,1992. 4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son. 5. Rahmatullayev Sh. &#34;O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993. 6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son. 7. Solntsev V.M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M., 1977. 8. Sossyur F. De. Trudi po yazikoznaniyu. M., 1977. 9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980. 10. Hojiyev A. Fe&#39;l.T.,1973.

Похожие

Fe'lning funksional formalari
Fe'l-so'z turkumi
Ot va uning kategoriyalari
Fe'l leksema shakllar tizimi
Fe'lning boshqa тurkumlarga monand shakllari