Диахрон социолингвистика ва унинг муаммолари - Лингвистика - Рефераты

Диахрон социолингвистика ва унинг муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Д иахрон социолингвистика ва унинг муаммолари Режа: 1. Диахрон социолингвистика ҳақида умумий тушунча. 2. Диахрон тилшунослик тарихий тараққиёт қонуниятини ўрганувчи фан сифатида 3. Тарихий тилшунослик ва унинг текшириш объекти.

Диахрон социолингвистика грекча diaxroniya-икки давр билан боғлиқ деган маънони англатади. Социолингвистика синхрон ва диахрон хусусиятларга қараб таҳлил этилар экан, бу икки тил даврининг маълум ўхшаш ва фарқли жиҳатлари мавжуд. Тилнинг бутун таркиби ва унинг қисмларини бугунги тил ўрганса, унинг бутун тарихий тараққиётини, ҳаракат эволюциясини, диахрон тилшунослик ўрганади. Агар тилнинг ўтмиши ва тарихига назар ташласак, бу масалада эрамиздан аввалги V асрга мурожаат этамиз. Чунки шу даврларда ҳинд грамматикаси нормалари вужудга келган. У Санскрит деб юритилган. Шунингдек, араб тилшунослигида ҳам унинг грамматик қонун-қоидалари масалалари ўрганилган. Демак, диахрон социолингвистиканинг пайдо бўлиши шу каби масалалар билан боғлиқ экан. Бу ўз-ўзидан халқ жонли тилининг вужудга келишини таъминлаган. Ваҳоланки, бунинг замирида аниқ бир тил тараққиёти содир бўлган. Диахрон тилшунослик кейинги XIX-XX асрларда тарихий тараққиёт қонуниятини тўлиқ равишда босиб ўтди. Чунки илмий ва ижтимоий тараққиёт унинг тарихий анъаналари, маърифий ва маърифий-маданий юксалиш, халқлар ўртасидаги ўзаро алоқалар унинг юксалишига сабаб бўлди. Ваҳоланки, XIX асрда тил тараққиётининг илмий потенциаллигининг ўзгариши ўз-ўзидан мустақил синхрон тил доираси шаклланишига асос бўлди. Бу ҳақда Бодуэн де Куртене ҳали, XIX асрнинг 60-йилларидаёқ тил тараққиётини ички ва ташқи хусусиятлари ҳақида тўхталиб, тилнинг ташқи томондан ривожи тарихий тараққиёт ва унинг тарихий адабиёти билан боғлиқ бўлса, ички томони эса шу фанни текшириш жараёнида ўзига таянади деб таъкидлаган эди. Холбуки, тарихий тилшунослик ўзининг тараққиёт даврида ижтимоий-маданий соҳада, муҳим аҳамият касб этиб келди, шу билан бирга тарихий тил алоҳида тил тараққиёт қонуниятларини ўрганувчи

фан сифатида вужудга келди, бу эса тарихий ижтимоий тилшуносликнинг функционал доирасини янада кенгайишига олиб келди. Агар ўзбек тилининг тарихий тараққиёти турли даврларни босиб ўтганлиги нуқтаи назардан эътироф этмоқчи бўлсак, бу борада Алишер Навоий, Бобур, Аз-Замахшарий, Мирзо Меҳдихон, Муҳаммад Яъқуб Чанги, Абулғози Баҳодирхон каби олимлар билан бирга О.Усмонов, Фахри Камол, Фитрат, Элбек, г.Абдураҳмонов, Б.Ўринбоев, У.Турсунов, Ш. Шукуров ва бошқалар ўз ишларида тарихий социолингвистиканинг тараққиёт қонуниятларини белгиловчи жиҳатларини айтиб келдилар. Жаҳон тилшунослигида ҳам бу масала доимий равишда ўз мазмунига эга бўлиб келмоқда. Рус тилшуноси В.К. Журавлев тарихий тилшунослик ва унинг текшириш объектига доир тўхталар экан, ички тилнинг тарихи жамият тараққиёти, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маданий, халқнинг тарихи, тил ўсиш жараёни, тиллар ва диалектлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, бошқа тиллар билан алоқалар, тилнинг ҳолат ва вазиятидаги ўсиши, тил услублари тараққиётига боғлиқ, дейди. Бунда В.К. Журавлев асосий диққат-эътиборни тилнинг функционал тараққиётига қаратади, яъни у ижтимоий тил тараққиётини тилнинг систем қурилишига боғласа, бу масала ўз-ўзидан диахрон социолингвистиканинг тарихий-лингвистик қонуниятлар асосида таъкидлаб ўтади. Шунингдек, ижтимоий тараққиётнинг турли даврларида тил тараққиётидаги ўзгаришлар тарихий-ижтимоий тилнинг ҳаётга тадбиқ этилишида асос бўлган. Ю.Д.Дешериев тарихий тилшуносликнинг долзарб масалаларига бағишланган бир мақоласида тил тарақиёти тилнинг функциясига боғлиқ эканлигида деб билади. Албатта, бу фикр ҳақиқатга яқиндир. Негаки, тарихий тил давр ўтиши билан ўзининг функционал тараққиётига эга бўлиб келди. Кўринадики, социолингвистика қандай ҳолатда бўлмасин, тилнинг тараққиёти функциясини бажариш жараёнида (умумий функция) жамиятда тилнинг ўзгарувчанлигига алоқадордир.

Шундай экан, диахрон социолингвистика ва у билан боғлиқ масалаларни ўрганишда қуйидагилар асосий ўрин эгаллайди: 1. Тилнинг тараққиётини тарихий социолингвистик аспектда ўрганиш муаммоси. 2. Ижтимоий-тарихий тилнинг типлари. 3. Аниқ ёки конкрет тарихий тилнинг ижтимоий-лингвистик аспектлари. 4. Ички ва ташқи фактор асосида тилнинг эволюцияси ҳамда унинг ўзаро алоқадорлиги. 5. Тилнинг тараққиёт қонуниятларини тушуниш даражаси. 6. Тарихий-ижтимоий тилнинг шеърият дунёсини вужудга келтиришдаги ўрни. 7. Тилнинг ижтимоий маъно касб этиши кабилар диахрон социолингвистиканинг асосий муаммоларидир. Таъкидлаганимиздек, ижтимоий тилшунослик конкрет бир тилнинг, хусусан, ўзбек тилининг тарихий тараққиёт қонуниятини диахрон аспектда ўрганиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, тилнинг функционал даври ва унинг ривожланиш қонуниятлари тарихий ижтимоий тил билимларини пухта ва мукаммал ўрганиш асосида амалга ошар экан. Шу ўринда тарихий социолингвистикани ривожлантириш асосида қуйидаги мақсад ва вазифалар ётади; тил тараққиётини турли давр ва сфералар асосида ўрганиш (ўзбек тилини энг ибтидоий қабила ва уруғ тилларида бугунги кундаги миллий тилимиз тараққиёти билан) тилларни қондош, қариндош ёки қариндош бўлмаган тиллар билан қиёсий-чоғиштириш асосида тарихий қатламларини ўрганиш. Масалан, ўзбек тилини туркий тиллар, жумладан, қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, татар, бошқирд каби тиллар билан қиёслаш асосида ўрганиш ва форсий тиллар билан чоғиштириш каби. Тарихий-ижтимоий тил қонуниятларини бадиий ижодиёт асосида ўрганиш кабилар диахрон социолингвистиканинг асосий мазмун ва мундарижасини белгилаши мумкин.

АДАБИЁТЛАР : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979.

Похожие

Социолингвистика тарихи

Синхрон - диахрон тилшунослик

Социолингвистиканинг предмети, мақсад ва вазифалари

Синхрон социолингвистиканинг мазмуни ва мундарижаси

Функционал-типологик белгилар ва тилларнинг генеалогик таснифи