Синхрон - диахрон тилшунослик - Лингвистика - Рефераты

Синхрон - диахрон тилшунослик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

www.arxiv.uz Синхрон - диахрон тилшунослик Тил тизимининг тараққиёти ва тарихий босқичлардаги ўзгаришлар доимий равишда долзарб муаммолар қаторидан ўрин эгаллаб келмоқда. Турли йўналиш вакиллари тил тизимининг турғунлиги ва ўзгарувчанлиги, лисоний ўзгаришларнинг сабаблари ҳамда ушбу ўзгаришларнинг жамиятнинг моддий ва маданий ҳаётидаги ривожланиш билан боғлиқ масалалар хусусида баҳс юритиб келишмоқда (Laveday 1996: 131-132). Ҳар қандай тилшуносликка оид тадқиқот қанчалик синхрон, яъни тил ходисаларининг ҳозирги ҳолати ҳақида бўлмасин, у қисман тарихий бўлади, чунки тадқиқ қилинаётган материал маълум вақт оралиғида ўзгаради. Тадқиқотларнинг бундай тарихий кўриниш олишига сабаб лисоний муносабатларнинг танланган андозага ҳар доим ҳам мос келавермаслигидир. Андозага тушмаётган фактлар олдинги тизимий муносабатларнинг қолдиғи ёки ҳануз тизимий қаторга киришга улгурмаган янгидан шаклланган ҳодиса бўлиши мумкин. Аммо «лисоний аномалия (меъёрдан четга чиқиш)» деб ном олган охирги турдаги ҳодисаларни ўрганмасдан четга суриб қўйиш ҳам мақсадга мувофиқ эмас (Leech 1987: 76). Тилшунослик фанида кенг қўлланилаётган «синхрония» ва «диахрония» тушунчалари И.А.Бодуэн де Куртенэ ва Ф. де Соссюрлар томонидан илгари сурилган ғоялар қарама - қаршилигининг аксидир. М.М.Гухман бу ҳақда гапириб, структурал йўналишларнинг шаклланиши Ф.де Соссюр ва И.А.Бодуэн де Куртенэ таълимотларининг ривожлантирилиши билан боғлиқ эканлигини таъкидлаган эди. Хорижий тилшуносликда икки асосий йўналиш тараққиёти аниқ кўзга ташланади ва булар Бодуэн ва Соссюр анъаналарига асосланган йўналишдир. Биринчиси бевосита Прага мактабида ва бу мактабга мансуб бўлган тилшуносларнинг тадқиқотларида ўз ифодасини топган, ҳамда қисман Буюк Британия тилшунослигида ҳам ўз давомини топган.

www.arxiv.uz Иккинчи йўналиш Женева мактаби вакиллари ва глоссематиклар тадқиқотларида изчил амалга ошириб келиняпти. Бодуэн де Куртенэнинг ғоялари Санкт-Петербург ва Москва олимларининг (Л.В.Щерба, Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубовский, В.В.Виноградов, С.И.Бгернштейн, қисман Москва фонологик мактаби) тадқиқотларида ҳам бевосита ўз таъсирини ўтказди. Синхрония диахронияга нисбатан тўлиқ қарама-қарши қўйилади ва тил аниқ муносабатларнинг мавҳум системаси сифатида тавсиф қилиниши мумкин бўлган ягона асос ёки ғоя сифатида талқин қилинади. Л.Ельмслевнинг глоссематик тадқиқотларида ҳам ҳар қандай бошқа фикрлар рад қилиниб, айнан шу ғоя олға сурилган. Чунки Л.Ельмслев учун тил бу шакл, схема, ўзаро муносабатларнинг соф структураси, уларни алгебраик ёзув ёки геометрик қурилмалар тарзида ифодалаш мумкин. Шундай экан, на тилнинг товушларда, белгиларда ва маъноларда моддийлашуви, на бу товушларнинг, белгиларнинг ва маъноларнинг ўзгариши системага таъсир қила олади: «… реал тил бирликлари на товушлар, на белгилар ёки ёзма шакллар, на маънолар эмас; реал тил бирликлари товушлар ёки белги ва маънолар орқали берилган муносабатлар элементларидир. Масаланинг моҳияти товуш ёки белгилар, маънода эмас, балки уларнинг нутқ занжиридаги ва грамматик парадигмалар ичидаги ўзаро муносабатларидадир. Айнан мана шу муносабатлар тил системасини ҳосил қилади, айнан мана шу ички система муайян бир тил учун бошқа тиллардан фарқли ўлароқ, характерлидир. Айни пайтда тилнинг товушларда ёки ёзма белгиларда, маъноларда ифодаланиши унинг системасига таъсир қилмайди ва улар системага ҳеч қандай путур етказмасдан ўзгаравериши мумкин» (Звегинцев 1960, ч. II: 49). Л.Ельмслевнинг диахронияни инкор қилиши унинг тил назарияси ҳақидаги фикрларининг мантиқий давомидир. «Тарихи йўқ» тилларни (Америка ҳиндулари тиллари) тадқиқ қилиш асосида вужудга келган Америка дескриптив тилшунослигида яратилган тадқиқотларда синхрония ва

www.arxiv.uz диахрония масаласи эътибордан четда қолган. Америкалик тилшунослар ўз вазифаларини тил фактларини тушунтиришда эмас, изоҳлаш ва ҳисобга олишда деб тушунадилар. «Америка структурализми» очеркининг муаллифлари дескриптив тилшуносликка оид тўпламнинг тузувчиси ва изоҳловчиси М.Джоснинг кўп бора такрорланган қуйидаги фикрини келтиришади: «Биз тил структурасига тааллуқли бўлган ҳеч қандай «нега» деган саволга жавоб бермаймиз» ёки «Биз тушунтиришга эмас, аниқ тасвирлашга интиламиз». Тил қурилиши тадқиқига диахроник, тарихий ёндашувни инкор қилган Л.Блумфильднинг фикрича, «Тилни тасвирлаш учун тарихий жиҳатдан ҳеч қандай маълумот шарт эмас» (Блумфильд 1968: 33). Масалан, маъно ва шаклни аниқлаш мақсадидаги морфологик таҳлилнинг қийинчиликлари ҳақида гапириб, Л.Блумфильд қуйидагиларни ёзади: «Тил тарихи аниқ бўлган ҳолатларда маълум бўладики, тил тараққиётининг дастлабки босқичларида ҳеч қандай ноаниқликлар мавжуд бўлмаган; масалан, бир неча юз йиллар олдин gooseberry сўзи * grose- berry шаклида бўлган ва унинг goose сўзи билан ҳеч қандай боғлиқлиги аниқланмаган. Кўриниб турибдики, бундай фактлар бизга ҳозирги замон инглиз тилида аҳвол қандай эканлиги ҳақида ҳеч қандай маълумот бера олмайди» (Блумфильд 1968: 224). Аммо фактларни тушунтиришга боғлиқ лингвистик муаммоларга тўхталган Л.Блумфильд ўз асарининг кейинги саҳифаларида ўрганиладиган тил ҳодисасининг моҳиятини фақат тарихга мурожаат қилиб аниқлаш мумкин деган қарши фикрга келади: «Тилдаги ўзгаришлар бизни шу сабабли қизиқтирадики, фақат улар бизга тил ҳодисаларини тушунтириш имкониятини беради» (Блумфильд 1968: 311). Блумфильднинг фикрича, тилни тасвирлаш бизни мураккаб сигнал (ишора) системаси ҳақидаги фикрларга бошлайди, чунки тил ана шундай системадир. Натижада, у «ҳар қандай ҳолатда тил лексик–грамматик малакаларнинг барқарор тизими вазифасини ўтайди» деган хаёлга келади. Шундай бўлса-да, «ҳар қандай

www.arxiv.uz тилда секин ва тўхтовсиз ўзгаришлар жараёни давом этади» (Блумфильд 1968: 311). Кўриб ўтганимиздек, Соссюрнинг тил ва нутқ дихотомияси, синхрония ва диахрония ҳақидаги фикрлари Копенгаген ва Америка структурализмида бир-бирларидан фарқ қиладиган турлича йўналишларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Л.Ельмслев томонидан илгари сурилган глоссематика нафақат синхроник, балки диахроник назариядир. Л.Блумфильд билдирган фикрларга биноан Америка дескриптив лингвистикаси тилни тасвирлашда тарихий фактлардан фойдаланишни инкор қилмайди, аммо бу йўналишда тадқиқотлар олиб боришни мақсад қилиб ҳам қўймайди. Л.Ельмслевнинг эътирофича, у Ф. де Соссюрнинг ғоясидан ўзининг назарий хулосаларини тасдиқлаш учунгина фойдаланган ( Қаранг: Звегинцев 1960, ч. II : 53 ). Америкалик дескриптивистлар эса Ф. де Соссюрнинг ана шу фикрларидан назария яратишдан кўра кўпроқ синхрон тадқиқнинг дискриптив методикасини яратиш учун фойдаланганлар. Ф.Де Соссюрнинг илмий меросига қизиқиш, охирги йилларда унинг илгари маълум бўлмаган тадқиқотларининг нашр қилиниши билан янада ортди. Шунингдек, унинг «Умумий лингвистика курси» номли асарида кўтарилган масалаларга ҳам эътибор кучайди. Таъкидлаш жоизки, жуда кўп ҳолларда женевалик олимнинг тилшунослик фани тараққиётига қўшган ҳиссаси қайта баҳоланаяпти. Ҳар ҳолда, эндиликда «Соссюр тушунмади», «Соссюр тушуниб етмади» каби хулосалар қарийб учрамасдан, улар ўрнига «Соссюр бошлаб берди», «Соссюр олдиндан кўра олди» каби жумлалар ишлатилмоқда. Кўпчилик ҳатто янги йўналишларда юзага келган ғояларнинг илдизини Соссюр билан боғлашмоқда. Соссюр меросига бу тахлит ёндашув унчалик тўғри бўлмаса керак. Л.Ельмслев Соссюр назариясининг шаклланиш даври ҳақида қуйидаги фикрини билдирган эди: «Соссюрнинг кузатишлари тилшунослар олдида батамом янги йўналишларни очди, шу сабабли Соссюрнинг ўзи ҳам анъанавий тасаввурлар билан курашишга мажбур бўлганлигидан ҳайрон қолмаслик керак; умумий тилшуносликка оид

www.arxiv.uz маърузалари унинг лингвистик назарий қарашларини шакллантиришдан кўра ўзи яратган пойдевор мустаҳкамлашга зид таянчларга эришиш учун шахсий курашини ифодалайди» (қаранг: Звегинцев 1960: 52) Афтидан, Соссюр назариясида учрайдиган кўпгина қарама-қарши фикрларнинг сабаби «шартли тадқиқот амалларининг етарлича аниқ чегараланмаганлиги ва тадқиқот объектининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олмаганлигидадир» (Мурат 1964:154) деган хулосага келиш унчалик ҳақиқатга мос келмайди. Чунки Соссюр тадқиқотнинг методи ва объектини чегаралаш масаласини қўймаган: «тилни икки йўналишда таҳлил қилиш ва бир йўналишда тилнинг мавжудлигини ва тараққиётини аниқлаш ўртасидаги фарқни аниқ тасаввур қилиш масаласи Прага мактаби эълон қилган «Тезис»ларга хосдир. Бироқ бу фарқларни Ф.де Соссюр тадқиқотларига мансублигига боғлаш учун ҳеч қандай асос йўқ» (Горнунг 1964:10). Синхрон ва диахрон тилшуносликнинг метод ва тамойиллари ҳақида гапириб, Соссюр бу икки йўналишни тил ва нутқ доирасида ўзаро зид қўяди. Унингча, тилшунослик тадқиқотларининг ягона объекти – тил. Унинг «Курси»даги охирги жумла «Лингвистиканинг ягона ва ҳақиқий объекти ўз ичида ва ўзи учун ўрганиладиган тилдир» деб тугалланиши ҳам бежиз эмас. Тилнинг нутққа қарши қўйиб ўрганилишида синхрония тилнинг ҳақиқий воқелиги сифатида қаралади: «Аниқ равшанки, синхрон аспект диахрониядан муҳимроқ, чунки сўзловчи омма учун фақат у ҳақиқий ва ягона воқеликдир. Бу тилшунос учун ҳам ҳақиқатдир; агар у диахроник йўналишни танласа, тилни эмас, фақат унда айрим ўгарувчан ҳодисаларни кўради» (Қаранг: Звегинцев 1960: 384). Дастлабки маълумоти бўйича младограмматик бўлган Ф. де Соссюр тилдаги ўзгаришларни инкор қила олмайди; у уларни диахроник кўринишдаги нутққа хос деб ҳисоблайди. Тил системаси таълимотининг асосчиси Соссюр онгли равишда тил системаси жойлашган «ҳудуддан» вақт факторини чиқариб ташлайди. Натижада, ундаги «синхрония, тил тизимининг онтологик белгисига айланиб қолади, чунки

www.arxiv.uz тизим ўзгармас ҳодисадир» (Гухман 1964: 18). Бунда таҳлил методи тил ҳолатининг белгисига тенглаштирилаётганлиги аниқ кўриниб турибди. Тилшуносликдаги Бодуэн йўналиши, Прага мактабининг вакиллари ва уларнинг издошлари (Р.Якобсон, А.Мартине, А.Ордикур, Б.Потье, Б.Тринка, Й.Вахек ва бошқалар) ишларида акс этган диахроник тадқиқотлардир. И.А.Бодуэн де Куртенэ тадқиқотнинг метод ва объектини, тилнинг тараққиёт тавсифи ва ривожланиш тарихини аниқ чегаралаб берган эди. Биз унинг «Поляк тилининг тарихий очерклари» да қуйидаги сатрларни ўқиймиз: «… тушунчаларни аниқ чегаралаш тамойилига риоя қилган ҳолда объекти тараққиётни, турли тил ҳолатларининг маълум вақт жараёнида кетма-кет юзага келишини ёки поляк тилининг тараққиётини, бу тараққиётни озми- кўпми илмий таърифлаш ва тушунтиришдан фарқлаш лозим» (Бодуэн де Куртенэ 1963, т. II : 294-295). Ин сонлар ўртасидаги муносабат восита си бўлиши учун тил ўз қисмларининг узвийлиги, бирликларнинг маълум миқёсдаги турғунлигига эга бўлиши лозим. Акс ҳолда, тил мулоқот воситаси эмас, балки тарқоқлик намунасига айланиб қолади. Бу эса , сўзсиз, ўз навбатида, жамиятда ўзаро англашилмовчиликка сабаб бўлади. Умуман, тил тизимида юзага келадиган ҳар қандай ўзгариш – силжишлар маълум қонуниятларга бўйсунади. Бу қонуниятлар турли ички ва ташқи сабабларга эга бўладики, ушбу сабабларни аниқлаш ҳамда тавсифлаш тилшунослар учун ҳам осон вазифа эмас. Тил тизимидан фойдаланувчилар, яъни оддий сўзловчилар олдида эса бундай вазифа кўндаланг бўлмайди. Е.Д.Поливановнинг бу борадаги кузатишларида қизиқ маълумотлар келтирилган. Е.Д.Поливановдан тилда ўзгаришлар юз беришини эшитган бир япон зиёлиси ҳайрон қолди: «Тил ўзгариши мумкинми? Ахир биз гапиришни ўрганаётганимизда фақатгина ота-онамиз сўзлашаётган тилни ўзлаштирамиз, уларга ҳам бу тил ота-онасидан мерос. Болаликда бизнинг тил ўрганаётгандаги вазифамиз, худди катталардек сўзлашишга ўрганиш бўлган,

www.arxiv.uz ўзга йўсинда тилда ҳеч қандай ўзгариш бўлишини тасаввур қила олмайман» (Поливанов 1968: 75). Тил соҳиблари ўзларининг айнан аждодлари сўзлашган тилдан ҳеч ўзгаришсиз фойдаланаётганликларига иккиланмасликлари ҳақида тилшунослар кўплаб мисоллар келтиришади. Айтиш жоизки, тил тузилишини имманент – турғун ҳолатда ўрганиш мақсадини кўзлаган илмий йўналишлар вакиллари (масалан, структуралистлар) тил тараққиётига тарихий ёндашувдан онгли равишда (мақсадли) воз кечадилар ҳамда шу йўсинда улар юқорида Е.Д.Поливанов эслатган «тил соҳиблари билан фикрдош бўлиб қолганликларини унчалик сезмайдилар ҳам». Бу масала тўғрисида фикрларнинг турли хилда бўлиши у ёки бу муаллифнинг ҳодиса талқинига қандай ёндашуви билан боғлиқ (Косериу 1963: 143): айни бир вақт оралиғида кузатилаётган тил ҳодисалари талқини билан машғул бўлган тадқиқотчининг тил тизимининг ҳаракатсиз ва турғун тизим эканлигига ишончи комил; кузатилаётган ҳар қандай меъёр ва нормадан чекиниш пуристик (софлик) нуқтаи назардан тавсиф олади; тил ҳодисаларининг репроспектив қиёси тил тизимидаги ҳаракатлар ва ўзгаришлар ҳақида тасаввур ҳосил қилиш имконини яратади ҳамда тил тизимидаги кузатилаётган ўзгаришларнинг даврий меъёрига нисбатан ушбу ўзгаришлар кўрсаткичлари ҳақида фикр юритиш мумкин. Тил тизими маълум вақт оралиғида ўзгариб боради, аммо шунинг билан биргаликда бу тизим ўзлигини сақлайди, айнан шу парадокс (зиддиятлилик) моддий шаклли ҳодисалардан бири бўлмиш тилнинг табиатини тушуниш «калити»ни беради. Умуман статистик « турғунлик » ва динамик « ҳаракатчанлик » тушунчалари нисбий тушунчалардир. Шунингдек, улар ўртасидаги фарқ ҳам нисбий. Тил тизимининг ҳар қандай даврдаги ҳолатида турғунлик хусусиятлари мавжудлигини кузатамиз ва айнан шу хусусиятлар мажмуаси тилнинг асосий функцияси – алоқа воситаси эканлигини белгилайди. Аммо тил тизимида маълум даврда кузатилаётган турғунлик нафақат кечаётган

www.arxiv.uz лисоний ҳодисаларга оид бўлади, балки ҳаракатланиш, ўзгариш жараёнларининг ҳолатига ҳам ишора қилади. Кўпчилик тадқиқотчилар, статика ва динамиканинг нисбийлигини инобатга олмай ушбу хусусиятларни тил ва нутқ тизимлари ўртасида тақсимлашга ҳаракат қиладилар. Бунда тил узвлари ва бирликлари яхлит турғунликдаги тизим сифатида тасаввур қилинса, тил бирликлари фаоллашувини тақозо этувчи нутқ эса жараён талқинини олади. Аммо тил ва нутқнинг бу йўсинда фарқланиши, биринчидан, статик ва динамик ҳолатлар ҳақидаги тасаввурнинг нисбий эканлигини инобатга олмаса, иккинчидан эса, тил ва нутқнинг ягона бир лисоний ҳодисанинг ўзаро бир-бирини тақозо этувчи томонлари эканлигини инкор қилади. Ҳолбуки, бу икки ҳодиса ягона бир фаолият асосида мавжуд бўлади ва ўзаро бир-бирини тақозо этади. Прага функционал мактабининг вакили князь Николай Сергеевич Трубецкой таърифлаганидек, тилнинг мавжудлиги аниқ нутқий ҳаракатларда намоён бўлади, ҳамда шу сабабли «нутқ ва тил ягона бир ҳодисанинг, яъни нутқий фаолиятнинг икки қиррасидир» (Трубецкой 1960:7). Демак, статистика ва динамика тушунчалари бир-бирини инкор қилувчи, зид характердаги тушунчалар мазмун ига эга. Айни пайтда, улар нисбий тушунчалар бўлгани сабабли ўзаро ўхшашликка ҳам эгадирлар. Илмий таҳлилда статик ҳолатларга мурожаат қилиш тадқиқот объектининг қисмлари ўртасидаги хусусий ва конкрет муносабатларни ажратиш имконини беради. Албатта, бу услуб у ёки бу ҳодисанинг моҳияти ҳақида чуқур билимга эга бўлишга имкон бермайди, аммо бу услубдан тадқиқотнинг маълум босқичларида фойдаланиш тавсия қилинади. Тил ҳақидаги метафизик тасаввур унинг табиати тадқиқига бир томонлама ёндашув натижасидир. Айнан шу жиҳатдан синхрон тилшунослик вакиллари қиёсий-тарихий метод тарғиботчилари билан бир қаторда турадилар. «Ёш грамматикачилар»нинг назарий ғоялари тарихийлик тамойилига таянади ва бу тамойил назарий ғояларнинг асоси бўлиш билан бир қаторда

www.arxiv.uz тадқиқ методлари шаклланишида ҳам устувордир. Шу оқим вакили бу метод ҳақида гапираётиб, тарихий услуб илмий таҳлилнинг ягона тўлиқ намунаси эканлигини асосламоқчи бўлади: «Нотадрижий (тарихий тараққиётни инобатга олмайдиган) деб қаралаётган илмий тилшунослик ҳам аслида тарихийлик хусусиятига эга. Лекин тилнинг бу хилдаги таҳлили ҳам тўлақонли эмас, бундай тўлақонлиликка эришмаслик қисман тадқиқотчининг айби бўлса, қисман таҳлил материалининг мураккаблиги билан боғлиқ. Тадқиқотчи ҳодисалар мавжудлигини оддий таъкидлашдан воз кечиб, бу ҳодисалар ўртасидаги алоқаларни аниқлаш ва уларнинг моҳиятини англаш мақсадини қўйгани заҳотиёқ тарих бошланади» (Пауль 1960:42-43). Лекин ҳодисаларнинг ўзаро алоқасини фақатгина диахроник жиҳатдан ўрганиш ниятида бўлган «ёш грамматиклар» фақат фактлар таъкиди чегарасидан чиқа олмадилар. Улар эътиборни фақатгина умум тизимдан ажратиб олинган, «иҳоталанган» лисоний ўзгаришларга қаратдилар. Ҳатто ушбу алоҳида ўзгаришларни умумлашган лисоний жараёнлар доирасида бириктирилиши ҳам (масалан, фонетик қонуниятлар ва анология, яъни тақриз қонуни доирасида) тил тараққиётининг яхлит бир тасвирини яратиш имконини бермади. «Ёш грамматиклар» лисоний ҳолатларни тавсифлаш ниятидан ҳеч қачон воз кечмадилар. Буни Ҳ.Паулнинг қуйидаги сўзларидан ҳам сезиш мумкин: «Ушбу объектнинг (тил тизимининг – таъкид бизники- Ш.С., Т.Б.) хусусиятларига тарихий ўзгарувчанлик нуқтаи - назаридан назар ташламасдан туриб лисоний ҳолатлар тавсифига эришиб бўлмайди. Чунки фақат шуларгина тадқиқот ўзаро муносабатдаги элементлар (бўлаклар) мажмуасини қамраб олади». (Пауль 1960:50) Кейинги саҳифаларда муаллиф ўз фикрини давом эттиради: «Тил тараққиётининг турли даврларга оид тавсифларининг мавжудлиги ушбу тавсифларни қиёслаган ҳолда юзага келган тарихий жараён ҳақида тасаввур ҳосил қилиш имконини беради» (Ўша асар, 53 б.) Шунга қарамасдан, «ёш грамматиклар» оқими вакилларининг тадқиқотлари алоҳида олинган ҳодисаларни уларнинг тизимий муносабатларини инобатга олмаган ҳолда

www.arxiv.uz таҳлил қилиш билан чегараланиб қолди. Бундай «атомизм» Ф.де.Соссюр томонидан қаттиқ танқид қилинди ва ўша пайтда бажарилаётган қиёсий- тарихий йўналишдаги тадқиқотларнинг асосий камчилигини уларда «элементларни (айрим бўлакларни) боғловчи муносабатлар оддий кетма- кетликда, маълум қаторда бир-бири билан ўрин алмашинувчи ҳолатида қаралиб, тизимий хусусиятлар инобатга олинмаслигида», деб билади (қаранг: Звегинцев 1964; 1-қисм: 389). Қиёсий-тарихий методнинг Ф.де Соссюр ва унинг издошлари томонидан бу қадар танқидга олиниши систем-структур йўналишда тил ҳодисалари таҳлилида тарихий ёндашувдан тўлиғича воз кечишга сабаб бўлади. Уларнинг фикрича, қиёсий - тарихий услуб систем тилшунослик учун тамоман ёт. Ҳолбуки , Соссюрнинг ўзи систем тилшуносли к ҳам маълум шароитларда ҳодисалар моҳияти ўзгаришини маълум вақт оралиғида кузатиши мумкинлигини эътироф этган. Аммо бу кузатувларда « ушбу ҳодисанинг моҳияти у билан муносабатда бўлган ҳодисалар тизими билан боғлиқ эканлигини ун у тмаслик лозим » ( Ўша асар, 382 б. ). Диахроник тадқиқот систем таҳлилга мос келмаслиги ҳақидаги фикр структур тилшуносликда узоқ вақт давомида ҳукм суради. (Л.Ельмслев, Б.Малберг ва бошқалар). Тил ҳодисаларини маълум бир структурали тизим сифатида талқин қилиш бу тизимнинг тараққиёт босқичлари ва кўрсаткичларини тарихий ўрганишга ҳеч қандай монелик қилмаслигини назарий ва амалий жиҳатдан исботлаш анчалик куч ва ғайратни талаб қилди (Клычков, 1962; Скрелина, 1968 ва бошқалар). Тил тизимини синхрон тадқиқ қилиш ғояси ҳозирги замон тилларини ўрганишда кенг миқёсда қўлланилиб келмоқда. Ушбу ғоя негизида тил структурасини, унинг қўлланиш хусусиятларини ва нутқнинг айрим хусусиятлари доимийлигини ўрганиш имкониятларини берадиган янги лисоний таҳлил методлари шаклланди. З.С.Хэррис айтганидек, нутқий хусусиятлар доимийлиги дескриптив тилшуносликнинг тадқиқ предметидир: «Дескриптив тилшунослик махсус тадқиқот соҳаси бўлиб, унда нутқий

www.arxiv.uz фаолият тўлиғича ўрганилмайди, балки асосий эътибор нутқнинг алоҳида хусусиятларига қаратилади» (қаранг: Звегинцев 1960, 2-қисм, 153 б.). Олим «нутқий хусусиятлар доимийлигини алоҳида хусусиятларнинг» нутқий тузилма таркибида такрорланишида кўради: «Дескриптив таҳлилнинг асосий мақсади нутқ жараёнида, айрим хусусиятларнинг ўзаро бирикиши (дистрибуция) ёки тарқатилиши қоидаларини аниқлашдир» (Ўша асар, 154 б.). Бироқ синхрон тилшуносликда ҳам, худди тарихий – қиёсий йўналишда бўлгани сингари, тадқиқотлар асосан у ёки бу турдаги фактлар мавжудлигини қайд қилишдан нарига ўтиш сезилмади. Натижада тилнинг моҳиятини билиш йўли берклигича қолаверди. «Ёш грамматикачилар» тарихийлик тамойилларига таянган ҳолда, тил тизимидаги ўзгаришларни қайд қилиш билан чегараланишган бўлишса (бунда тил бажарадиган вазифалар, унинг мавжудлигини белгиловчи факторлар назардан четда қолган), синхрон, дескриптив тилшунослик, глоссематика оқимлари вакиллари эса тарихийлик тамойилини инкор қилган ҳолда тилнинг муқим ҳолатига хос ҳодисаларни таъкидлашдан нарига ўтишмади. Тил тараққиёти жараёнида тадрижий таҳлилда мурожаат қилинадиган динамика (ҳаракатдаги) ва статика (турғун) тушунчалари синхрония ва диахрония ҳодисалари билан боғлиқ қўлланилади. Бошқача қилиб айтганда, динамик ва статик тушунчалари тил тизими хусусиятлари тавсифига оид бўлиб, кейинги тушунчалар эса (синхрония ва диахрония) ушбу тавсифни бериш учун қўлланиладиган методга қарашлидир. Тил тизими тараққиёти жараёнининг синхрон кесим (алоҳида олинган давр)ни ажратиш аслида сунъий бўлиб, бу услубни қўллаш тизимдаги ўзгаришларни кузатиш ва шу йўсинда «турғунликни ҳаракатли ҳолатда» кузатиш имкони туғилади. (Э. Бенвенист 1974: 5-10). Юқорида келтирилган тушунча муаллифи Э.Косериу тилдаги ўзгаришларни синхрон кузатиш имкониятлари ҳақида батамом қарама-қарши фикрларни билдирган. Олим, ўз ҳамкасби А.Росеттининг тилдаги фонетик

www.arxiv.uz ўзгаришларни синхрон таҳлил қилиш борасидаги уринишларини танқид қилган ҳолда, ўзгаришларни синхрон услубда ёритиб бўлмаслигини, зеро, улар «вақтнинг икки нуқтаси оралиғида кечиши сабабли албатта диахроник кўринишга эга бўлишларини» қайд қилади (Косериу 1963:150). Бошқа ўринда эса Э.Косериу «ўзгаришлар реал воқе » бўлганликлари сабабли синхрон кўринишда ҳам акс топади» деб қайд этади. Тилнинг синхрон тадқиқи тилшунослик фани учун ҳеч қандай янгилик бўлмаганлини В.М.Жирмунский эътироф этади: «Қиёсий – тарихий метод пайдо бўлган ХIX асрга қадар ҳам тилшунослик фани асрлар давомида Ғарбда ва Шарқда синхрон хусусиятга эга эди. Бу фаннинг айни бир пайтда, тавсифий ҳамда меъёрий бўлиши адабий тил нормаларини чегаралаш ва хорижий тил нормаларига ўргатиш каби амалий вазифаларидан келиб чиққан» (Жирмунский 1958:43). Бодуэннинг тилдаги статик ва динамик ўзгаришлар ҳақидаги фикрлари ҳам таъкидга арзийди: «Тилда худди табиатдаги каби ҳамма нарса тирик, ҳамма нарса ҳаракатда, ҳамма нарса ўзгаришда. Хотиржамлик, тўхташ, бутунлай қотиб қолиш – «алдамчи» ҳолатлардир; булар минимал ўзгаришлар шароитидаги ҳаракатнинг тасодифий ҳолатларидир. Тилнинг статик кўриниши унинг динамикасидаги, аниқроғи, кинематикасидаги хусусий ҳолатдир» (Бодуэн де Куртенэ 1963, т.I: 349). Шунга асосан тилнинг синхрон кесими, ҳолати ҳақида бошқача тушунча пайдо бўлади. Тил тизимининг синхрон тавсифида «бир томондан ўтмишдан мерос қолган шакллар ва аллақачон тил тизимига мос келмай қолган шакллар мавжудлигини, бошқа томондан эса, қабилавий ёки миллий тилнинг келажак ҳолатидан дарак берадиган, бу тилнинг ҳозирги ҳолатига мос келмайдиган шаклларни ҳисобга олиш зарур» (Бодуэн де Куртенэ, 1963, т.II: 186). Синхрониянинг бундай талқинини Прага лингвистик тўгарагининг «Тезис»ларида ҳам учратамиз. Унда таъкидланишича, «синхрон тасвирлаш эволюция ҳақидаги тушунчани бутунлай инкор қила олмайди. Чунки ҳатто синхроник жиҳатдан тадқиқ қилинаётган ҳолатда ҳам бошланғич босқич

www.arxiv.uz эндигина шаклланиб келаётган босқич билан алмашиб туриши кўзга ташланиб туради. Биринчидан, архаизмлар сифатида қабул қилинадиган синхрон элементлар, иккинчидан, маҳсулдор ва каммаҳсул шакллар орасидаги фарқлар диахроник ҳодисалардир ва уларни синхроник таҳлил доирасидан чиқариб ташланиши мумкин эмас» (Қаранг: Звегинцев 1960, т.II: 70). Шу билан бирга Прага лингвистик тўгарагининг вакиллари «ёш грамматикачилар»га қарши ўз дастурларини эълон қилишганларида замонавий далилларнинг синхрон таҳлилига алоҳида эътибор бериб, уни «тилнинг моҳиятини ва характерини тушунишнинг энг яхши усули» деб таърифлагандилар (Қаранг: Звегинцев 1960, ч. II: 69). Бироқ Прага мактаби ғояларига содиқ бўлган ҳар қандай тадқиқотчи функционал таҳлил тамойилларини диахронияга кўчириш имкониятига эга бўлади. Синхронияни диахронияга бутунлай қарама-қарши қўйишга, синхроник ва диахроник методлар ўртасига ўтиб бўлмас ғовлар қўйилишига йўл қўйиб бўлмайди. Прага мактаби тилдаги ўзгаришларни системага нисбатан рўй берган тасодифий ёки тартибсиз ўзгаришлар эмас, балки системага боғлиқ бўлган, уни қайта қуришга ёки мустаҳкамлашга олиб келадиган ўзгаришлар деб ҳисоблайди. Система мавжудлиги шароитларини ҳисобга олмай бажариладиган ҳар қандай тадқиқот эса мукаммалликдан йироқдир. Баён қилинган тамойиллар Н.С.Трубецкой ва Р.О.Якобсоннинг тадқиқотларида (Troubetskoy 1933; 1960; Jakobson 1931), шунингдек, Прага лингвистик тўгарагининг бошқа вакиллари, уларга қўшилган, анъаналарини давом эттирган тилшуносларнинг ишларида ўз назарий ва амалий ифодасини топди (de Groot 1931; Мартине 1960). Тил сатҳларининг изоморфизми ҳақидаги фонологияга оид материаллар таҳлили натижасида шаклланган ғоя, назарий қарашларни бошқа сатҳлар таҳлилига тадбиқ этиш имконини яратди. Масалан, А.Мейенинг dans la langue tout se tient иборасида тўлиқ ўз ифодасини топган «динамик бирдамлик» тушунчаси тил тизимидаги элементлар орасидаги умумий боғлиқликлар манзарасини яратиш учун

www.arxiv.uz ишлатилади. Бундай боғлиқликда системанинг бир бўғинида сатҳлардан бирида содир бўлишига олиб келади. Натижада, тилшуносликда илгари мавжуд бўлмаган морфонология, морфосинтаксис каби бўлимлар пайдо бўлди. Шундай қилиб, фонология структуравий диахроник тадқиқотлар ўткирланадиган қайроқтош вазифасини бажарди. Демак, синхрония ва диахрония, статика ва динамика тушунчалари талқинида икки йўналиш, икки хил ёндашув шаклланди. Биринчиси, Соссюрнинг антиномиясини (тўғри деб қабул қилинган икки ҳол ўртасидаги зиддият) давом эттираяпти, иккинчисида эса уни инкор этиш ғояси устувор. Тўғри, тил табиати ва қурилишининг умумий концепцияси ҳисобга олинмаган ва Соссюр ва Бодуэн қарашларининг бир-бирига боғлиқ томонлари инобатга олинмаган ҳолларда диахроник структурализм Соссюр талқинидаги синхрония ва диахрония қарама-қаршилигини бартараф этиш қудратига эга эмас, деган фикр туғилиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Масалан, Э.Косериунинг қайдича, диахроник структурализм лисондаги ўзгаришлар тизимга боғлиқлигини исботлайди. Аммо шу билан «Соссюр диахрониясидаги «атомизм» ва турли манбалилик йўқотилгандек ҳамда диахрония ҳам «тизимли» эканлиги исботлангандек туюлади, бироқ реал қарама - қаршилик сифатида тушуниладиган антиномия барибир сақланади» (Косериу 1963: 297). Ҳар ҳолда, статика ва динамика ҳамда синхрония ва диахрония ўртасидаги чегаралар ҳам сақланса, эслатилган антиномияни бартараф қилишга ҳеч ҳожат қолмайди. У ўз - ўзидан йўқолади. Таъкидлаш жоизки, тилнинг динамик концепциясини тарғиб этган Прага тилшунослари ҳар доим синхронияни статикадан фарқлаш лозимлигини уқтиришган ва доим (1929 йилдаёқ), ҳатто тил тизими таҳлилидаги ҳар қандай ёндашувда ҳам, қотиб қолган, ўлик структураларга, системаларга мурожаат қилмасдан, узлуксиз ривожланишда бўлган энг кичик микроскопик ҳолатларга ҳам дуч келиш

www.arxiv.uz мумкинлигини алоҳида таъкидлаган эдилар (Й.Вахек. Қаранг: Звегинцев 1960: 113; Булыгина 1964: 51). Шундай бўлса-да, айнан прагалик тилшунослар синхроник ва диахроник чегаравий тасвирга эга бўлган тилнинг функционал моделини яратишга муваффақ бўлдилар. Ҳамма гап тадқиқотчилар ўз олдиларига қандай мақсад қўйишларида ва қандай вазифани бажаришларига боғлиқ. Тил ҳодисаларини фақат синхрон тадқиқ қилиш бу бир томонлама ва чалкаш жараёндир. Шунингдек, унга тарихий нуқтаи назардан ёндашиш ҳам тилнинг функционал тавсифини ёритишда чалкашликларга, камчиликларга йўл қўйилишига олиб келади. Аммо синхрон ва диахрон таҳлилни боғлаб олиб бориш учун дастлаб уларни бир-бирларидан ажратиш лозим. Ф. де Соссюр таълимотининг диққатга сазовор томони ҳам шундаки, у синхрон ва диахрон ҳолатларни ажратиб таҳлил қилиш йўлини кўрсатди. Аммо тилнинг бундай икки ҳолатини бир-бирларига боғлаб ўрганиш ҳар қандай лингвистик тадқиқот учун ҳам зарур шарт ҳисобланмайди. Ҳар қандай тадқиқот ўз мақсадига эга – бу тил ҳолатини тасвирлаш ёки унинг тараққиётини ўрганишдир. Фақат тилнинг моҳиятини аниқлашга оид масалаларнинг ечимида статик ва динамик зидлик тушунчаси принципиал аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Лингвистик ҳодисаларнинг синхроник ва диахроник таҳлилини ажратиш эса методологик усул холос ва у тилнинг табиатини, ижтимоий ва тарихий моҳиятини тушунмасликдан далолат бермайди. Ўтган асрнинг ўрталарида (1957 йил) синхрон таҳлилнинг моҳияти ва тилни тарихан ўрганишга бағишлаб ўтказилган баҳсда эришилган хулосаларда, бир томондан, тилнинг моҳиятини, унинг мавжудлик шаклларини тушуниш ҳамда иккинчи томондан уни тадқиқ қилиш метод ва усулларини аниқ чегаралашнинг қанчалик аҳамиятга молик эканлиги қатъий уқтирилди. Шу билан биргаликда, бу баҳсда синхрон таҳлил услубидан фойдаланиш ҳеч қачон тилнинг тўхтовсиз ривожланишда эканлигини инкор этмаслиги ҳам алоҳида таъкидланди.

Похожие

Диахрон социолингвистика ва унинг муаммолари

Математик тилшунослик

Синхрон социолингвистиканинг мазмуни ва мундарижаси

Функционал-типологик белгилар ва тилларнинг генеалогик таснифи

Тилшунослик фан сифатида