Социолингвистиканинг предмети, мақсад ва вазифалари - Лингвистика - Рефераты

Социолингвистиканинг предмети, мақсад ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

www.arxiv.uz Социолингвистиканинг предмети, мақсад ва вазифалари Режа: 1. Фан ҳақида умумий тушунча. 2. Фаннинг методологик йўналиши. 3. Социолингвистиканинг маъно мундарижаси. 4. Фаннинг мақсад ва вазифалари.

www.arxiv.uz Биз шундай жамиятда яшаяпмизки, ижтимоий фан соҳалари анча нисбий характерга эга бўлмоқда. Бундай фанларга социолингвистика мисол бўла олади. У социология ва тилшунослик фанларининг туташ жойида ривожланаётган соҳадир. Социолингвистика тилшунослик йўналишидаги фан бўлиб, ижтимоий муносабатларда тилнинг тутган ўрнини, тил тараққиётини ва тилнинг функционал жиҳатларини ҳамда жамият тил учун, тил эса жамият учун хизмат қилишини ўрганади. Дарҳақиқат, cоциолингвистика шаклланиш, қурилиш, тараққиёт нуқтаи назаридан тилнинг ижтимоий шартланганлиги, тилнинг жамиятга, жамиятнинг тилга таьсирини ўрганувчи фан сифатида қаралмоғи лозим. Зеро, ижтимоий лингвистика ҳаёт қонуниятларини тил фактлари асосида ўрганар экан, унинг ўзига хос хусусиятларини англаб олиш лозим бўлади. Авваламбор, социолингвистикани бир неча термин остида номланиши бунга яққол мисолдир. Жумладан, «ижтимоий тил», «ижтимоий тилшунослик», «тилшуносликнинг ижтимоийлиги», «фалсафий тилшунослик», «тилнинг ижтимоийлиги», «социо-лингвистика» каби атамалар билан номлашлар бу фаннинг ўзига хос хусусиятга эга эканлигидан далолатдир. Социолингвистика термини тилшуносликда биринчи бор 1952 йилда америкалик тадқиқотчи Х. Карри томонидан тадбиқ этилган. Бу термин остидаги тушунчалар, умуман, тилшуносликнинг аллақачон пайдо бўлганлигини англатиш билан бирга, ундан асосий кўзланган мақсад тилнинг умумбашарий тушунча сифатида пайдо бўлганлигини эътироф этишдир. 20-30 йилларда рус тилшунос олимлари бу фанни икки хил номлаш асосида ўрганиб келдилар. «Социальная лингвистика», «Социолингвистика» каби атамалар ўша давр руҳи билан боғлиқ тарзда ҳосил қилинган эди. Кейинчалик, аниқроғи 50-йилларга келиб «Социолингвистика» терминини ҳаётга тадбиқ этиш маьқул вариант деб топилди. Негаки, тилнинг ҳаёт билан, жамият билан чамбарчас боғлиқлиги, миллий аньана ва миллий қадриятларнинг юзага келиши социолингвистика терминига мосдир.

www.arxiv.uz Фанни шу тарзда номлаш ҳеч қандай мушкулотни юзага келтирмайди. Сабаб «социолингвистика» термини, қайд этиб ўтилганидек, икки соҳа туташ нуқтасида юзага келган, бу ўз навбатида фанлараро муносабатларни ривожлантиришга муҳим омил бўла олади. Социолингвистикани фан сифатида ўрганиш жараёнида унинг умуминсоний ҳамда сиёсий хусусиятлари, жумладан, тил ва жамият, тил ва мафкура, тил ва тафаккур, тил ва халқ, тил ва ёш, тил ва жинс, давлат институтларида тил, тил тараққиётини режалаштириш, шунингдек, тилнинг фалсафий хусусиятларини ўрганиш лозим. Айниқса, кўпгина тилшунос олимлар наздида «социолингвистика» ни фалсафий тилшунослик деб қарашлар ҳам бу фанни бошқа фанлар билан узвий алоқадорлигини англатади. Ҳолбуки, собиқ иттифоқ тилшунос олимлари «социолингвистика»ни ўрганиш жараёнида турли хил фалсафий мушоҳадалар юритишди. Уларнинг айримлари материалистик нуқтаи назардан ёндошган бўлсалар, баьзилари эса идеалистик нуқтаи назардан ёндошдилар. Биз эса ижтимоий тилшунослик масалаларини тўғри баҳолаш ва аниқлашни ҳаёт ва жамият тараққиёти билан узвий боғлаб ўрганамиз. Жумладан, О. С. Ахманованинг «Лингвистик терминлар луғати» ёки А. П. Ҳожиевнинг «Лингвистик терминларнинг қисқача луғати» ни кўздан кечириш орқали ҳам бу масалага ойдинлик киритиш мумкин. Хусусан, О.С. Ахманова луғатида «социалингвистика» термини «ижтимоий лингвистика» «тилшуносликнинг ижтимоийлиги» деб аталиши асосида қуйдагича маъно келиб чиқади. Биринчидан, тилнинг умуминсоний муносабатлардаги ўрни, тил ва жамият ўртасидаги хусусиятларнинг ўзаро боғлиқлигини ўрганиш тадбиқ этилса, иккинчидан, тилшуносликнинг ижтимоий муносабатлардаги турли хил вазифавий хусусияти ва алоқадорлиги (масалан: ижтимоий диалект, ҳудудий диалектлар, арго ва жаргонлар ва ҳоказо). Иккинчи вазиятда ижтимоий диалектларнинг ижтимоий тил моҳиятларини белгиловчи хусусиятлари фақат ижтимоий диалект сифатида эмас ( профессионал нутқ, койне ва ҳ.к) тарзда

www.arxiv.uz тушунилади. Кўринадики, социолингвистиканинг асосий муаммоси «тил ва жамият» ўртасидаги муносабатларни ўрганишдан иборатдир. Шундай экан, тил ва жамият муносабатлари ўртасидаги бу боғлиқлик тил ва жамият тараққиётининг узвий кўринишидир. Социолингвистика предметини академик В.М. Жирмунский тор маънода таъкидлаб; социолингвистика ўзаро икки томонлама боғлиқ муносабатлар асосида туташ топган деган хулосага келади, яъни: 1. Ижтимоий тил дифференциацияси синфий жамият учун хизмат қилиб, унинг тарихий қатламларини ўрганади. 2. Тилнинг ижтимоий қатламлари тараққиётини, унинг ўтмиш тарихини белгиловчи омил сифатида хизмат қилади, дейди. Шунингдек, В. М. Жирмунский «социолингвистика»ни синхрон ва диахрон тарзда ўрганишни маъқул, деб билади. Профессор Б.Н. Головин эса «социолингвистика» фанини тор ва кенг маънода талқин этишни мақсадга мувофиқ деб билади. Чунки социолингвистика функционал маъно касб этиб, у тил қурилиши тараққиётига хизмат қилишини таъкидлайди ва тилнинг вазифавий хусусиятлари билан боғлиқ деган хулосага келади. Айни пайтда, Б.Н. Головин соцолингвистика терминининг 7 хил хусусиятларини санаб ўтади: а) дифференцияга хосланиши (ҳудудий диалектлар, қатламлар); б) тилнинг умуминсоний хусусиятлари (унда ёзма ва оғзаки тил қонуниятлари назарда тутилади); в) тилнинг нутқ жараёнидаги ҳолати (диалогик, монологик нутқ кўринишлари); г) ижтимоий жамиятнинг коллектив билан боғлиқлиги (тилнинг функционал (вазифавий) белгилари); д) ижтимоий гуруҳлар, ижтимоий тил қатламлари мажмуаси (профессионал нутқ, халқ мақоллари вариантлари); е) бадиий тилнинг тур ва хусусиятлари;

www.arxiv.uz ж) автор сўзи ва унинг характерли белгилари (хусусийлик, вариант, вариантлилик) Б. Н. Головин назариясига кўра, социолингвистикани бирлаштирувчи маънодаги соҳалари бўлиб, тилнинг умумжамият тараққиётидаги хизматини, тил аъзолари ва унинг жамият учун хизмат қилишини алоҳида таъкидлайди. Жумладан, ижтимоий тил ҳаммага баравар, яъни ишчи, деҳқон, хизматчи, зиёлиларга ҳам хизмат қилади. Головиндан кейин таниқли тилшунос олим Ф. Г.Филин ҳам «тил жамият» учун хизмат қилувчи ижтимоий ҳодисадир, деб таъкидлайди. Унинг қарашларича, социолингвистикани тушуниш учун уч хил масалани мукаммал билиш лозим: а) ижтимоий муносабатларда тил факторларига асосланиш, шу жумладан, тил қурилиши масаласи; б) тилнинг умумий вазифавий қисмларини тушуниш; в) тилнинг жамият тараққиётидаги ўрни, социолингвистиканинг умумтил қонуниятларини белгилашдаги вазифаси, ижтимоий муносабатларни тил факторлари асосида белгилашдан иборат. Бундан ташқари, Г.В.Степанов, Ю.Д.Дешериев, Н.Б.Никольский, А.Д.Швейцар каби олимлар ҳам социолингвистика муаммолари ва унинг маъно мундарижаси хусусида кўпгина мулоҳазалар юритишган. Хусусан, Ю. Д. Дешериев социолингвистиканинг маъно мундарижаси ва уни текшириш жараёнида икки томонлама ёндошмоқ керак дейди: 1) Тил ва жамият ўртасидаги муносабатларни яхши билиш; 2) Ижтимоий тилшунослик ижтимоий факторларни ўрганувчи, нутқий жараённи текширувчи ҳамда шу факторларни таҳлил этиш жараёнида тил қурилиши тараққиётига таъсир қилишини алоҳида уқтириб ўтади. Шу фикрлардан келиб чиққан ҳолда, социолингвистикани ўрганиш асосида қуйидаги мақсад ва вазифалар ётади: 1. Тилнинг ижтимоий вазифаси-унинг шаклланиш жиҳатидан аниқ тарихий меъёрларига боғлиқ эканлиги;

www.arxiv.uz 2. Тилнинг ҳаётий кўринишлари, унинг адабий ва ноадабий шакллари, жонли сўзлашув, ҳудудий ва ижтимоий кўринишлари; 3. Ижтимоий, функционал (вазифавий) ва ҳудудий жиҳатдан асосий бўлинишлари тилнинг ижтимоий-услубий бўлинишига ижтимоий муҳит, нутқ шаклларининг таъсири; 4. Тилнинг ижтимоий коммуникатив (алоқа-аралашув) тизими, унинг қисмлари, икки тиллилик ва диглоссия (бир тилнинг икки шаклидан фойдаланиши); 5. Тил тараққиётининг ижтимоий шаклланганлиги: уруғ- қабила, халқ, миллат тиллари, миллатлараро тиллар, оралиқ (воситачи) тиллар, койне (умум тил). 6. Адабий тилнинг вазифасини аниқлаш ва унинг белгилари. Тилда норма, тилнинг услубий бўлинишининг экстролингвистик (нутқ мазмуни ва йўналиши: адресант ва адресат, шох-шоҳ, аср-асир) ҳодисалари; 7. Сўзловчининг ижтимоий белгиларига (ёшига, билимига, вазифасига) кўра нутқининг кўп вариантлилиги; 8. Тилларни социолингвистик тасниф қилиш, умумжаҳон ва келажак тили; 9. Ҳалқаро восита тиллар муаммоси. Эсперанто ва бошқа сунъий тиллар, уларнинг қўлланилиш доираси. Интерлингвистика вазифалари; 10. Инсон ва тил. Тил ички қурилиши тараққиётида инсон тилининг таъсири, ёзув, орфоэпия ва пунктуацияга илмий ишлов бериш; 11. Ижтимоий диалектологияни социолингвистиканинг бир қисми сифатида ўрганиш. 12. Социолингвистика қурилиш метод (услуб)ларига материал йиғиш ва уни ишлаш усуллари. 13. Ҳозирги социолингвистика қурилиши. Синхрон ва диахрон социолингвистика. 14. Социолингвистика тарихи каби масалалар ижтимоий тилшунослик предметини белгиловчи мақсад ва вазифалардир.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР : 1. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . - Т : Ўзбекистон , 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979. 9. Дешериев.Ю.Д. Социальная лингвистика: К основам обҳей теории. - М.: Наука. 1977. 10. Жирмунский В.М. Вопросў социальной лингвистики. -М. :Наука, 1969. 11. Ларин.Б.А. История русского язўка и обҳее язўкознание: -М: Просвеҳение, 1977.

Похожие

Грамматик стилистика, унинг предмети, мақсад ва вазифалари

Синхрон социолингвистиканинг мазмуни ва мундарижаси

«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари

Нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари. Тил ва нутқ тушунчаси. Туркий тиллар

Узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалари