Грамматик стилистика, унинг предмети, мақсад ва вазифалари - Лингвистика - Рефераты

Грамматик стилистика, унинг предмети, мақсад ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94 KB

Грамматик стилистика, унинг предмети, мақсад ва вазифалари Режа: 1. Стилистиканинг объекти ҳисобланиши мумкин бўлган воситалар. 2. Грамматик услубшуносликнинг объекти. 3. Грамматик услубшуносликнинг ўзбек тилшунослигида ўрганилиши. 4. Морфологик услубшунослик. 5. Синтактик услубшунослик. 6. Грамматик услубшуносликни ўрганишнинг мақсад ва вазифалари.

Таянч сўз ва иборалар: Стилистика, объект, бирламчи маъно, матний маъно, эмоционал- экспрессив оттенка, эстетик таъсир кучи, матн, грамматик воситалар, қурилмалар, Р.Қўнғуров, грамматик стилистика, стилистик грамматика, услубий бўёқ, синонимлар ва вариантлар, морфологиянинг услуби имкониятлари, сўз туркумлари, от ясовчи –чи ва синонимия, оддий нутқ, эмоцинал нутқ, анъанавий синтаксис ва вазифавий чегараланиш, Ф.И.Буслаев фикри, М.Н.Кожина таснифи, мустақиллик ва тил таълими. Таъкидлаб ўтилганидек, тилдаги деярли барча бирликлар – фонетик, лексик, фразеологик, морфологик ва синтактик элементлар услубшуносликнинг предмети бўлиши мумкин. Аммо уларнинг бирламчи маъноси кенгайиб, маълум эмоционал-экспрессив оттенкага ва эстетик таъсир кучига эга бўлса ёки амал қилиш ва вазифавий доираси кенгайсагина шундай бўлади. Бу эса матн билан боғлиқ бўлиб, нутқ жараёнидагина улардаги услубий имкониятлар юзага чиқади. Грамматик услубшунослик йўналишида грамматик воситаларнинг, қурилмаларнинг ана шу имкониятлари тадқиқ этилади. Ўзбек тилшунослигида грамматик услубшунослик масалалари билан шуғулланиш бевосита ўзбек тили стилистикасига оид тадқиқотларнинг давоми сифатида майдонга келган бўлиб, ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, бу соҳадаги дастлабки умумназарий хулосалар проф. Р.Қ.Қўнғуров қаламига мансуб. Олимнинг бу соҳадаги қарашлари катта-кичик ҳажмдаги илмий мақолалардан тортиб, «Ўзбек тили стилистикасидан очерклар» (Самарқанд, 1975), «Ўзбек тили грамматикаси»нинг академик нашри (Тошкент, 1975), «Стилистика имени существительного в узбекском языке» (Ташкент, 1983), ҳаммуаллифликда ёзилган «Ўзбек тили стилистикаси» (Тошкент, 1983), «Ўзбек тилининг функционал стиллари» (Самарқанд, 1983), «Нутқ маданияти ва услубият асослари» (Тошкент, 1992) сингари алоҳида нашрлари ҳамда «Ўзбек тилида отлар шакл ясовчи морфемаларининг семантик-услубий

хусусиятлари» мавзусидаги докторлик диссертациясида ўз ифодасини топган. «Ўзбек филологияси» тўпламига киритилган йирик ҳажмдаги «Грамматик стилистика» (Самрқанд, 1976) ва «Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари» (Тошкент, 1980) монографияси эса бевоста ўзбек тили грамматик услубияти муаммоларини ҳал этишга бағишланган. Р.Қўнғуров санаб ўтилган асарларида «грамматик услубшунослик» тушунчасининг изоҳини беради ҳамда ўзбек тили стилистикасидаги мазкур соҳанинг предмети, мақсад ва вазифаларини белгилаб беради. Бундай мураккаб вазифани ҳал қилиш мақсадида асосан чех, рус ва ўзбек тилшунослигида баён этилган қарашларни синчиклаб ўрганади ҳамда шу қарашларга таянган ҳолда ўз мулоҳазаларини баён этади. Маълумки, ҳозирги замон услубшунослигининг мана шу тармоғи икки термин – «услубий грамматика» ва «грамматик услубшунослик» атамалари билан номланиб келинмоқда. Олим бу терминлардан бирини - «грамматик услубшунослик»ни қўллашни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди. Бунда у, биринчидан, терминнинг ишлатилишида «фонетик услубшунослик», «лексик услубшунослик», «функционал услубшунослик», «қиёсий услубшунослик» сингари атамаларга мувофиқликни кўради. Иккинчидан эса, ўзбек тилшунослигида бу соҳанинг деярли ўрганилмаганлигини таъкидлаб, тилдаги морфологик ва синтактик ҳодисалар ва воситаларда нутқ жараёнида шаклланадиган услубий хусусиятлар ана шу соҳанинг тадқиқот объекти бўлиши лозимлигини уқтиради. Шу тарзда Р.Қўнғуров томонидан грамматик услубшунослик алоҳида бўлим сифатида ажратилиши ва ўрганилиши керакми, деган тарзда ўртага қўйилган масала назарий жиҳатдан асослаб берилади. Дарҳақиқат, ўзбек тилидаги грамматик воситаларнинг жуда катта қисми услубий бўёққа ва тасвирийликка, синонимия ва вариантларга эга эканлиги олим қарашларининг тўғри эканлигидан далолат беради. Маъно жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган тил бирликларини нутқий вазият талаби

билан танлаб ва алмаштириб ишлатиш ва шу орқали маъно нозикликларини фарқлаш, бир мазмунни маънолари бир-бирига яқин бўлган бир неча грамматик воситалар билан ифодалаш сабабларини топиш ва қонуниятларини белгилаш ҳам бу соҳани алоҳида йўналиш сифатида ўрганиш заруриятини келтириб чиқаради. «Грамматик стилистиканинг асосий вазифалари ҳам умумий стилистиканинг вазифаларидан келиб чиқади. – дейди Р.Қўнғуров. – Шу сабали тил фактларининг ижтимоий қўлланиш сфераси жиҳатдан қайси бирига тегишли эканлигини, қайси стиль билан чекланганлигини, грамматик синонимия, айрим грамматик категорияларнинг стилистик имкониятларини очб бериш (қўшимча маъно оттенкалари, экспрессив-баҳолаш имкониятлари), грамматик форма, бирикма, гап ва бошқа конструкцияларнинг контекст билан боғлиқ равишда ҳосил қиладиган маъно нозикликларини аниқлаш (коннотатив маънони аниқлаш), ҳатто баъзан тил фактларига структурал ва функционал модификация нуқтаи назаридан қараш, ўрганиш (Н.Баскаков) грамматик стилистиканинг асосий вазифаларидан ҳисобланади». 1 Услубшуносликда морфология доирасидаги грамматик кўрсаткичларда услубий имкониятлар чегараланган, деган фикр мавжуд. Бу мулоҳазани ҳатто В.В.Виноградов, А.М.Пешковскийдек таниқли тилшунослар ҳам эътироф этишган. Р.Қўнғуров кўп йиллик кузатишлари натижаларига таяниб, ана шу қарашнинг тўғри эканлигини тасдиқлайди ҳамда унинг сабабларини ўзбек тилидаги грамматик шаклларнинг семантик-стилистик хусусиятлари тўғрисида кенг миқёсда монографик кузатишлар амалга оширилмаётганлиги, аффиксларнинг синонимияси, омонимия, полисемия ва антонимияси етарли тадқиқ этилмаганлиги билан изоҳлайди. 2 Фикрни исботлаш учун келтирилган далиллар асосли, албатта. Аммо амалда эса олим от сўз туркумининг эгалик, келишик, субъектив баҳо ифодаловчи грамматик шакллари мисолидаги 1 Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 11-бет. 2 Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 12-13-бетлар.

кузатишлари билан морфологик кўрсаткичларда ҳам услубий имкониятларнинг кенг эканлигини исботлаб берди. Агар бу тадқиқотлар доирасига унинг олмош, сифат ва кўмакчилар услубияти, 3 М.Содиқованинг феъл услубияти 4 юзасидан олиб борган кузатишларини ҳам киритсак, ўзбек тили морфологиясининг услубий имкониятлари ҳақидаги хулоса бироз шошилибайтилгандай туюлади. Р.Қўнғуровнинг қуйидаги фикрига ҳам муносабат билдиришга тўғри келади: «Тўғри, баъзи олимлар грамматик формаларнинг қайси бири қайси стилда кўпроқ ишлатилишини аниқлаш ҳам стилистиканинг вазифасига киради, дейишади ва шундан келиб чиқиб, грамматик формаларнинг стилларда қўлланиш статистикаси билан шуғулланишни лозим кўрадилар. Маълум даражада бу усул ҳам айрим формаларнинг қайси стилга хослигини аниқлашга ёрдам беради. Лекин бу масалани тўлиқ ва тўғри ҳал қилиб беролмайди». 5 Ҳарқалай, грамматик шакллар ўртасида синонимик муносабатлар мавжуд бўлишининг ўзи бир бойлик. Уларнинг қўлланишида ажралишлар юз бериб, фарқланишлар, нозикликлар сезилиб, қайси вазифавий услубда қайси морфологик бирликнинг фаол қўлланилиши тобора аниқ бўлиб бориши эса она тилимиз услубий кўламининг яна ҳам кенгаяётганидан далолат беради, деган фикр тарафдоримиз. Лекин «грамматик стилистика, хусусан морфологик стилистика кўпроқ маъно масаласи, ингрент адгрент экспрессивлик масалалари билан шуғулланади», 6 деганда олим мутлақо ҳақ. Ўзбек тилшунослигида грамматик шакллар ўртасидаги синонимик муносабатларнинг йирик тадқиқотчиси проф. Ё.Тожиев ҳисобланади. Олим фақатгина шахс оти ясовчи –чи қўшимчасининг –гар (сеҳрчи-сеҳргар, ҳолвачи-ҳолвагар), -кор (хизматчи-хизматкор, пахтачи-пахтакор), -каш 3 Қўнғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар. – Самарқанд, 1981, 4-21-бетлар; Шу муаллиф. Сифат стилистикаси // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 3-10-бетлар. Шу муаллиф. Кўмакчилар синонимиясига доир // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 20-41-бетлар. 4 Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975. 5 Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 13-бет. 6 Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 13-бет.

(жувозчи-жувозкаш, аравачи-аравакаш, пиллачи-пиллакаш), -шунос (тилчи- тилшунос, тарихчи-тарихшу-нос), -фуруш (эски-эскифуруш, дўппичи- дўппифуруш), -соз (машиначи-машинасоз, самолётчи-самолётсоз), -паз (сомсачи-сомсапаз, ҳолвачи-ҳолвапаз, кабобчи-кабобпаз), -гўй (қасидачи- қасидагўй, маслаҳатчи-маслаҳатгўй), дўз (этикчи-этикдўз, ямоқчи-ямоқдўз), -боз (қушчи-қушбоз, каптарчи-каптарбоз), -дор (ижарачи-ижарадор), -хўр (қасамчи-қасамхўр), -хон (муштумчи-муштумхон), -дон (сиёсатчи- сиёсатдон), -навис (ғазалчи-ғазалнавис, қасидачи-қасиданавис, ҳикоячи- ҳикоянавис) ҳамда рус тили ва у орқали кириб келган –ист (тракторчи- тракторист, футболчи-футболист), -ер/-ёр (гримчи-гример), -(и)онер (пенсиячи-пенсионер), -ант (музикачи-музикант), -граф (фоточи- фотограф), -атор (эксплуатациячи-эксплуататор), -ик/авик (фронтчи- фронтовик, прозачи-прозаик, сатирачи-сатирик), -шик (сваркачи-сваршик, эксковаторчи-эксковаторшик), -он (почтачи-почтальон), -смен (спортчи- спортсмен), -лог (рентгенчи-рентгенолог) 7 сингари аффикслар, яна бу аффиксларнинг ўзаро синонимик муносабатда бўлишини ва бу муносабатларда вужудга келадиган услубий нозикликларни таҳлил қилиш билан ўзбек тилидаги морфологик кўрсаткичларнинг услубий имкониятлари нақадар кенг эканлигини амалда исбот қилиб берди. «Бизнингча, - деб ёзади олим. – ҳар қандай аффикснинг маъно доирасини белгилашда икки нарсага эътибор қилиш керак: биринчидан, аффикснинг қанлай ўзакка қўшилаётганлигига қараб, унинг маъноларини белгилаш керак бўлса, иккинчидан, шу аффикснинг синонимларини келтириш орқали белгилаш керак. Бу иккала нарсани ҳисобга олмасдан туриб, аффиксларнинг маъно хусусиятларини тўла белгилаш мумкин эмас. Агар шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, -чи аффиксининг маъносини унга синоним бўлиб кела олиши мумкин бўлган аффиксларнинг ва уни маъно жиҳатдан қоплайдиган бошқа воситаларнинг миқдори билан 7 Мустақиллик шарофати ва ижтимоий-сиёсий тузумнинг ўзгариши билан бу каби сўзларнинг қўлланиш имконияти тобора камайиб бораётганлигини ҳамда –чи қўшимчасига ўз ўрнин бўшатиб бераётганини таъкидлаймиз.

белгиланиши мумкин. Ҳозирги ўзбек адабий тилида –чи аффикси 20 дан ортиқ шахс отлари ясовчи аффикслар билан синоним бўлиб кела олади». 8 -чи қўшимчасининг истеъмолда бўлиш имконияти бошқа манбаларда ҳам таъкидланган. 9 Биз уларга ана шу имкониятнинг яна бир қирраси – услубий бўёққа эгалик ёки эга эмаслик нуқтаи назаридан ёндошиб кўрамиз. Унинг қўлланишидаги биринчи йўналишни олиб қарайлик: китоб+ча, стол+ча, қалам+ча каби. Бу ерда у сўзлар таркибида услубий бўёқнинг вужудга келишига хизмат қилаётган эмас. Бир предметнинг иккинчисига нисбатан ҳажм жиҳатдан кичиклигини кўрсатмоқда, холос. Демак, у, энг аввало, ўзбек тилида кичрайтириш маъносини ифодаловчи морфологик кўрсаткич сифатида баҳоланади. Аммо қўшимчанинг қўлланиш кўлами кенгая боргани сари унинг морфологик-услубий имкониятлари ҳам кенгайиб бораверади. Аффиксни иккинчи йўналишда кузатамиз: ука+ча, жиян+ча, сингил+ча, бола+ча сингари. Аслида бу сўзларнинг ўзагидан кичиклик маъноси англашилмоқда. Чунки айтилиши биланоқ онгимизда уларнинг ака, тоға, опа, катта сингари ботиний оппозицияси шаклланади. Шунинг учун ҳам –ча қўшилгач, бу сўзларда эркалаш оттенкасига эга бўлган ижобий услубий бўёқ шаклланади. Нутқда аксинча бўлиши ҳам мумкин. Буни учинчи йўналишда кузатамиз: эркак+ча, ойим+ча, отин+ча, хотин+ча, Салим+ча каби. Сўзларнинг -ча билан бу бирикишларида матний вазиятга қараб камситиш, илтифотсизлик, назарга илмаслик, менсимаслик, пичинг ва, ҳатто, ҳақорат сингари салбий услубий оттенкалар вужудга келади. Шундай қилиб, морфологик услубшунослик доирасида ҳам услубий таҳлил учун материал етарли, деб айтиш мумкин. Бу, бир томондан, грамматик шаклларнинг синонимияси ва вариантларининг мавжудлигида намоён бўлса, иккинчи томондан, улардаги услубий бўёқдорликда кўринади. Грамматик шаклларнинг синонимлар ва вариантларга эга бўлиши ифодада 8 Тожиев Ё. Ўзбек тилида шахс отлари ясовчи аффикслар синонимияси. – Тошкент, 1987, 13-14- бетлар. 9 Бу ҳақда қаранг: Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент, 1977, 442-бет.

нозик жиҳатларни ҳам бера олишга имкон туғдиради, уларнинг вазифавий тармоқланиши, чегараланиши ва маълум услуб доирасида мустаҳкамланиши ва қўлланилишининг одат тусига киришига ҳам шароит яратилади. Қўлланишдаги вариантлар кўпая ва имкониятлар кенгая боргани сари ифода ҳам тобора аниқлаша ва нозиклашаверади. Морфологик кўрсаткичлар ўзи қўшилаётган сўзлар маъносининг кенгайиши, услубий бўёқдорликнинг орта боришида фаол аралашади. Тилнинг ижтимоий вазифаси ҳақида гап кетганда унинг таъсирчанлиги масаласини эътибордан четда қолдирмаймиз. Тил материалининг таъсир кучи, эмоционал-экспрессивлик имконияти фақатгина матнда намоён бўлиши мумкинлиги эса алоҳида исбот талаб қилмайди. Шундай экан, грамматик воситалар ва ҳодисаларнинг услубий имкониятлари ҳам айнан ана шу матн туфайли рўёбга чиқишини яна бир марта эслаб ўтишимизга тўғри келади. Хўш, оддий нутқдан эмоционал нутқнинг, оддий грамматик қурилишдан маълум экспрессив оттенкага эга бўлган қурилманинг фарқи нимада? Тил қандай ҳолатларда ва қандай воситалар ёрдамида ўзининг дастлабки – алоқа-хабар вазифасини бажаришдан ташўари яна тингловчи ёки ўқувчига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиш воситасига айланади? Саволлар ана шу мазмунда қўйилганда миллий тилнинг эмоционал- экспрессивлик касб этувчи нутқи синтаксисини ўрганишга эҳтиёж сезилади. Грамматиканинггина эмас, балки услубшуносликнинг ҳам тадқиқот объекти бўлган эмоционал матн қурилиши одатдаги, айтайлик, ўзбек тилининг табиий қурилишидан фарқ қилади. Бинобарин, ана шу нотабиий қурилма эмоционал-экспрессивликни юзага келтирадиган воситага айланади. Бу ўринда нотабиий деган сўз бироз ғализдай туюлиши мумкин, албатта. Бунда тилнинг жуда кўп вақт мобайнида қўлланилиб келинаётган, анъанавий синтаксис меъёрининг нутқ талабига кўра, вазифавийлик нуқтаи назаридан ўзгариши назарда тутилади.

Услубий синтаксис муаммоларини ўрганиш миллий тилни ўрганишнинг муҳим вазифаларидан бири саналади. Чунки биз мана шу ўриндагина тилни ўрганиш ва ундан фойдаланишдаги олий мақсадимизга – фикримизни ўз ниятимиздан келиб чиқиб, муддаомизга мослаб ўқувчи ёки тингловчига етказишга эришамиз. Нутқнинг маълум қурилишда шаклланиши эса бу борада ёзувчи ёки сўзловчига фикрини нозик жиҳатлари билан етказишга кўмаклашадиган муҳим грамматик омил ҳисобланади. Сўзлашув нутқига хос айрим хусусиятларни кўз олдимизга келтирайлик. Эмоционаллик инсоннинг руҳий ҳолати ҳисобланади. Бу ўринда унга икки нуқтаи назардан ёндашамиз. Биринчидан, сўзловчи ёки ёзувчининг руҳий-эмоционал ҳолатини ҳисобга олишимиз лозим. Бу руҳий ҳолат инсоннинг ёши, жинси, саломатлиги, жамиятдаги мавқеи ва бошқа кутилмаган вазиятлар билан баҳоланиши мумкин. Руҳий ҳолатга қараб инсоннинг тилдан фойдаланиш даражаси ўзгаради. Шунинг учун ҳам ёш ёки қари, аёл ёки эракак, оддий ишчи ёки мансабдор кишининг яхши кайфиятдаги ҳолати билан кайфияти бузуқ пайтдаги нутқий воситаларни танлаши бир хил кечмайди. Оқибатда эмоционал-руҳий ҳолатни турлича ифода этадиган кўплаб нутқий синтактик вариантлар вужудга келади. Грамматиканинг, мана шу ўринда синтактик васиталар ва жараёнларнинг эмоционал-экспрессивликни юзага келтирувчи омил сифатида қаралиши эса масаланинг иккинчи томони ҳисобланади. Уларни эмоционал-экспрессивлик ва вазифавийлик нуқтаи назаридан таҳлил қилиш она тилимизнинг кенг лингвостилистик имкониятларини англаб етишимизга кўмаклашади. Матн синтаксисининг услубий хусусиятларини ўрганишда худди морфологик услубшуносликдаги сингари воситалар – синонимия ва вазифавий чегараланишлар тилдаги грамматик қурилмалар ва ҳодисалар нуқтаи назаридан ўрганилиши услубшунослик учун қизиқарли материаллар беради. Бунинг устига матндаги айрим лексик, морфологик ҳамда фонетик ўзгаришлар унинг нафақат грамматик қурилишига, айни пайтда,услубий

фарқланишига сабаб бўлиши ҳам мумкин, Масалан, Файзи Ҳайдар Ургутга кетди - Файзи Ҳайдар Ургут кетди - Файзи Ҳайдар Ургутга қараб кетди - Файзи Ҳайдар Ургут қараб кетди - Файзи Ҳайдар Ургутга томон кетди - Файзи Ҳайдар Ургут томон кетди. Аммо гапдаги бўлаклар ва англашиладиган уумий маънога путур етмайдиган қилиб, Файзи Ҳайдар Ургут сари борди - Файзи Ҳайдар Ургут сари кетди - Файзи Ҳайдар Ургут сари отланди - Файзи Ҳайдар Ургутга сурди - Файзи Ҳайдар Ургутга қараб сурди - Файзи Ҳайдар Ургут томон сурди тарзида гаплар тузилса, улар ўзаро синтактик-услубий парадигмани ташкил этади ва бунда сўзловчининг ифодага муносабати ҳамда баён қилиш усули ўзгаради, имконияти кенгаяди. Шу тарзда грамматик услубшунослик масалаларини таҳлил қилишда матнсиз иш кўриб бўлмаслиги, услуб учун қимматли ҳисобланган тил бирликларидаги коннотатив маъно фақат нутқий жараёндагина юзага келиши ҳақида хулоса қиламиз. Матннинг услубий имкониятлари шу қадар кенгки, бу айниқса синтактик воситаларнинг қўлланишида яққол сезилади. Шунинг учун ҳам Ф.И.Буслаев қуйидагиларни таъкидлаган: «Услубшунослик грамматикага асосланиши лозим, чунки унинг ўзи ҳам грамматикадан бошқа нарса эмас. Фақатгина у ёзувчининг ўқиш-ўрганиш ва индивидуал ижод қилишида собитқадамлик билан татбиқ этиладиган грамматикадир». 1 0 Ҳозирги замон услубшунослигининг қамров доирасини таҳлил қилган тилшунослар унинг тил услубшунослиги ёки тасвирий услубшунослик, функционал – вазифавий услубшунослик, индивидуал нутқ услубшунослиги, ташқи ёки қиёсий услубшунослик сингари тўрт йўналиши мавжуд эканлигини таъкидлаб, уларнинг ҳар бирининг тадқиқот объектини, мақсад ва вазифаларини белгилайдилар. 1 1 М.Н.Кожина ҳам услубшуносликнинг йўналишлари тўғрисида мулоҳаза юритиб, уларни юқоридаги таснифдан бироз фарқ қиладиган тарзда изоҳлаган эди. Булар қуйидагилар: тил ресурслари услубшунослиги ёки ресурслар услубшунослиги, вазифавий 1 0 Буслаев Ф.И. О преподавании отечественного языка. – Л., 1941. с.168. 1 1 Бу ҳақда қаранг: Балли Ш. Французская стилистика. – М.,1961, с.20-21, 27-28; Долинин К.А. Стилистика фрацузского языка. – М.,1978, с.54.

услубшунослик, бадиий адабиёт услублари билан шуғулланувчи услубшунослик (индивиуал нутқ услубшунослиги мана шу йўналишга киради), амалий услубшунослик. Бундан ташқари у қиёсий услубшунослик ва матн услубшуносликларини ажратиш мумкинлигини ҳам қайд қилиб ўтган. 1 2 Бу таснифлар морфологик аспектда грамматик бирликлар ва воситаларнинг, синтактик аспектда грамматик қурилмалар ва гап шаклларининг услубий имкониятларини таҳлил жараёнида чегаралаб ва аниқлаб олишимизга имкон беради. Биз ҳам тилнинг грамматик бирликлари ва воситаларига услубий ресурс сифатида қараймиз ҳамда уларнинг нутқ жараёнидаги услубий чегараланиши, яъни услубшунослик нуқтаи назаридан таҳлил қилишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Юқорида айтилганлардан услубшунослик, хусусан грамматик услубшуносликнинг предмети қандай тил бирликлари бўла олиши мумкин ва уларни ўрганишдан мақсад нима, деган саволларга жавоб келиб чиқади. Зеро, Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги шарофатида она тилимизни янада чуқур ўрганиш ва ўргатиш баркамол авлод тарбиясида муҳим ҳалқа саналар экан, бу авлоднинг саводли, маълумотли, юксак савияли, она тилимизнинг услубий имкониятларидан ижтимоий ҳаётнинг барча йўналишларида юксак маданият билан фойдалана оладиган қилиб тарбиялаш тил таълими тизимининг барча босқичларида энг муҳим вазифалардан бўлиб қолади. Грамматик стилистика турли грамматик категорияларнинг, масалан, сон категорияси ва бошқаларнинг стилистик имкониятларини ўрганади. Синтактик стилистик сўз тартибининг ўзгаришини, нутқ фигураларини ўрганади. Абзацнинг, яъни гапдан катта бўлган қурилманинг стилистик вазифасини қараб чиқади. 1 1 Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – М.,1983, с.23-28. 1 Стилистика английского языка Дата создания документа: 23.05.2003 . 73 Kb - http://www.durov. com/stylistics.doc

Адабиётлар: 1. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар, 2 жилдлик 2-жилд, Т., 1998 2. Абдулла Бадрий. Ёш Бухороликлар кимлар. М., 1919, 3-бет 3. А.Икромов. Изб. труды в 3х томах. Т-1., 1972 4. Отажон Ҳошим. Жадид адабиёти тўғрисида. Қизил қалам мажмуаси. 2- китоб. Ўздавнашр, С-Т., 1929 5. Сўфизода. Тароналар, Т., 1968 6. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. Т., 2002 7. И.Гаспиринский. Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош. Симферополь, 1898.

Похожие

Социолингвистиканинг предмети, мақсад ва вазифалари

Грамматик мано ва грамматик категориялар

«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари

Ўзбек тили стилистикасини, жумладан грамматик стилистикасини ўрганишнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари

Фонетика. Унинг предмети