«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари - Лингвистика - Рефераты

«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

«Туркий филологияга кириш» курсининг мақсад ва вазифалари Режа : 1. Туркий филологиянинг шаклланиши. 2. Эски ўзбек тили бўйича яратилган филологик асарлар. 3. А.Навоийнинг асарлари ҳакида ҳарактерли маълумотлар.

Туркий халқлар тиллари ва адабиёти илмий равишда ўрганиш анъанасининг вужудга келиши ўрта асрларга бориб тақалади. Бу анъананинг қарор топишида классик араб филологияси бўйича таҳсил кўрган филолог олимларнинг илмий фаолияти катта аҳамиятга эга бўлди. Классик араб филологиясининг қачон пайдо бўлгани маълум эмас, чунки дастлабки араб филологияларининг асарлари бизгача етиб келмаган. Мавжуд маълумотлар бу фаннинг VII асрда пайдо бўлганидан далолат беради. Араб филологиялари, хусусан, араб тилшунослари VIII-XIV асрларда юксак натижаларини қўлга киритдилар. Исо ас-Сагофий (VIII аср), ал-Васрий Сибовайҳий ( VIII аср), ал-Мубаррад (1Х аср), ал-Динаварий (1Х аср), аз- Замахшарий ( XII аср), Абу Хайём (Х III XIV асрлар) каби олимлар араб тили фонетикаси ва грамматикаси ҳақида мукаммал ва изчил таълимот яратдилар. Араб тилшунослиги айниқса луғатчилик соҳасида улкан ютуқларни қўлга киритди. Халил ибн-Аҳмад ал-Фароҳидий (VIII аср) «Китоб-ул-Айн» луғатини яратди Фонатик-физиологик принципга асосланган бу луғат араб лексиколографиясининг ибтидоси ҳисобланади. Бу луғатнинг араб лексикографияси тарихида тутган ўрнини шундай билиш мумкин: Халил ибн-Аҳмаддан қарийб уч юз йил кейин яшаган Маҳмуд Қошғарий ўз асарини унинг луғатига ўхшатиб тузиш ниятида бўлганини алоҳида таъкидлаб кўрсатади. Араб лексикографлари луғатининг хилма-хил турларини ижод этдилар. Ал-Асмаий (1Х аср) томатик луғат, Абу Убайда (1Х аср) мақол ва маталлар луғати, Муҳаммад ал-Анбарий (Х аср) қарама-қарши маъноли сўзлар луғати, Абдулла ибн Қутайба (1Х аср) 12 томли энциклопедик луғат яратди. XIV асрда яшаган машҳур филолог олим ал-Ферузабодий 60 томли (баъзи манбаларга қараганда 100 томли (энциклопедик луғат тузгани ҳақида маълумотлар бор. Араб лексикографиясининг имоми номига сазовор бўлган Исмоил ал- Жавҳарий (Х аср) луғатчиликда алфавит принципига асос солди. Унинг 40

минг сўзлик луғатида сўзлар ўзак охиридаги товушга (ҳарфга) қараб жойлаштирилган. Классик араб филологияси деган ифодадан бу фанни арабларнинг ўзлари яратган экан, деган маъно келиб чиқмайди. Араб филологияси анъанасининг ташкил топиши ва тараққий этишида, араблар билан бир қаторда, бошқа халқларнинг вакиллари ҳам иштирок этган. Араб халифалигида араб тили фақат дин тили бўлибгина қолмай, шу билан бир қаторда, адабиёт ва фан тили ҳам бўлган. Шунинг учун адабиётда, фанда маълум мавқега интилган ҳар бир киши араб тилини мукаммал билиши ва шу тилда ижод қилиши шарт эди. Инглиз шарқшуноси Б.Брауннинг «Эрон адабиёти тарихи» асарида кўрсатилишича, ислом маданиятининг «олтин даври» ҳисобланмиш аббосийлар сулоласи ҳукм сўрган даврида (749-846- йиллар) араб фани ва маданиятининг энг мўътабар вакиллари деб саналган 45 кишидан 30 таси бошқа халқларнинг вакиллари бўлган. Машҳур араб филологларидан Сибовайҳий эронлик, ас-Замахшарий хоразмлик, Исмоил ал-Жавҳарий туркий халқ вакили эканлигининг ўзиёқ араб фани, хусусан, араб филологияси тарққиётида бошқа халқ вакиллари қандай роль ўйнаганлигини очиқ-ойдин кўрсатади. МУАММО: Туркий филологиянинг фвн сифатида шаклланишида қандай таъсирлар сезилади. Араб филологияси анъаналари таъсирида таҳсил кўрган олимлар ўрта асрларда бошқа халқлар тили ва адабиётини ўрганишда, хусусан, туркий халқлар тили ва адабиётини ўрганишда катта роль ўйнаганлар. Бундай олимларнинг кўплиги маҳаллий халқлар орасидан етишиб чиқар эди. Туркий филология фанининг мавжудга келиши ҳам мана шу олимларнинг илмий фаолияти билан боғланади. Эски ўзбек тили бўйича яратилган филологик асарлар. Алишер Навоийнинг «Муҳокамат-ул-луғатайн» асари. Алишер Навоий ўзбек халқи маданияти, адабиёти ва тили тарихида мислсиз катта роль ўйнаган улуғ сиймодир. А.Навоийнинг ижоди Ўрта Осиё

туркий халқларининг ватанпарварлик ҳаракати кўчайган бир шароитда камол топди. У ўзбек адабиётини намуна адабиёт, классик адабиёт даражасига кўтарди. А.Навоийнинг номи ҳақли равишда Шарқнинг Фирдавсий, Низомий каби забардаст шоирлари қаторида туради. А.Навоий ўзбек адабиётини мана шу ёзувчилар яратган улуғ адабиёт даражасига олиб чиқди. Умрининг охирги пайтларида яратган «Лисон-ут-тайр» асарида А.Навоий шундай деб ёзади. Турк назмида чу тортиб мен алам Айладим ул мамлакатни як қалам. Ўзбек адабиётини классик адабиёт даражасига кўтарган Алишер Навоий айни чоғда ўзбек адабий тилини ҳам классик тил даражасига кўтарди. Навоий тили бир неча аср давомида туркий халқлар орасида намуна тил бўлиб, хизмат қилди. Алишер Навоий ўз асарларида она тилида ижод қилиш масаласига бир неча марта тўхтаб ўтди. Она тилини тараққий эттириш ҳар бир ёзувчининг муқаддас бурчи, деб таъкидлади у. Бу жиҳатдан «Лайли ва Мажмун» достонининг сўнг сўзида айтилган фикрлар айниқса муҳимдир: Мен туркча бошлабон ривоят, Қилдим бу фасонани ҳикоят; Ким шуҳрати жаҳонга тўлғай, Турки била дағи баҳра олғай. Чунки бу кун жаҳонда атрок Кўптур хуш табъ, соф идрок, А.Навоий ўзининг бу мақсадини амалга ошириш учун ўттиздан ортиқ бадиий ва бадиий-дидактик асар ёзди. Ўз даврда барчани ҳайратга солган ва ҳамон китобхонларни лол қилиб келаётган бу асарларда ўзбек халқининг ақл- заковати, ўзбек тилининг бадиий қудрати тўла намоён бўлди. У ўзбек

тилининг бойлиги ва нафислигини замондошларига намойиш қилиш ниятида «Муҳокамат-ул-луғатайн» асарини ёзди. Она тилига ҳурмат билан қараш, уни қадрлаш, ривожлантириб боришга оташин чақириқ бўлган бу асар маълум тарихий шароитда, маълум талаблар асосида юзага келди. Бу даврда Мовароуннаҳрда ҳам, Хуросоида ҳам ўзбек ва форс-тожик халқлари орасида аралашиш, икки тиллилик жуда кўчайган эди. Буни Алишер Навоийнинг ўзи ҳам алоҳида таъкидлаб кўрсатади: «Ҳар миқдорки, бу бирининг у бири била омизиш ва ғуфту-гузори бор, ул бирининг ҳам бу бир била ҳамонча такаллум ва гуфтори бор… Аммо туркнинг улуғдин кичигига дегинча ва навкардин бегига дегинча сорт тилидин баҳраманддурлар, андоғким ўз хурд аҳволига кура айта олурлар, балкифасоҳат ва балоғат билан такаллум қилурлар. Ҳатто турк шуаросиким форбий тил била раигин ашъор ва ширин гуфтор зоҳир қилурлар…». Бу даврда туркий шоирларнинг кўпчилиги форс тилида ижод қилар эди. А.Навоийнинг «Мажолис-ун-нафоис» асаридаги иккинчи мажлисда тилга олинган ва Навоий ёшлик чоғида кўрган ёки гаплашган 90 шоирдан 16 таси туркий тилда, шунингдек форс тилида ҳам ижод қилган. Асарнинг учинчи мажлисида тилга олинган 110 шоирдан (булар-Навоийнинг яқин замондошлари) фақат 3 таси туркгўй бўлган. Форс тилида ижод қилган шоирнинг кўпчилиги, шубҳасиз, форслар бўлган. Бу фактлар ўша даврда форс тилининг қандай мавқе тутганлигини яққол кўрсатади. Ўзбек шоирларининг ўз она тилидан кўра кўпроқ форс тилида ижод қилишга интилишининг сабабини Навоий ишонарли далиллар билан кўрсатиб берди. Бу сабаблардан бири форс тилида ёзиш одат, анъана тусига айланганлиги, иккинчиси-форс тилининг енгиллигидир, деб кўрсатади Алишер Навоий. Форс тилининг енгиллиги дейилганда, бу тилнинг ишланганлиги назарда тутилади. Бу тил қаршисида ишланмаган, кундалик сўзлашув эҳтиёжларига хизмат қиладиган туркий тил шоирларнинг кўзига, шубҳасиз, оғир, поэзиядек нозик санъатга яроқсиз кўринар эди. Ўз ижодини

форс тилида бошлаган А.Навоий ҳам ўзбек тилининг қудратини кейинчалик идрок этди. Бу ҳақда Навоийнинг дил сўзлари жой топган. Унинг «Муҳокаматул-луғатайн» асари мана шу « қўл тегмаган» бойликни замондошларига намойиш қилиш мақсадида ёзилди. Асар ҳижрий 905 йилда (милодий 1499) тамомланди. Бу асар Навоий ижодига, унинг туркий (эски ўзбек) адабий тил устида олиб борган кузатишларига қисқча якун ясади. Асар қисқача тарихий маълумот билан бошланади. Бунда Алишер Навоий араб тилининг аҳамияти, форс тили, туркий халқларнинг маданий уйғониши, уларнинг тили тўғрисида ёзади. Асарда автобиографик маълумотлар, Навоий ёзган асарларнинг рўйхати ва унинг устозлари тўғрисида маълумотлар бор. А.Навоий туркий тилда ижод этган шоирларни ҳам кўрсатиб ўтади. Булар: Лутфий, Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атоий, Муқумий, Яқиний, Амирий ва Гадоийлардир. Асарнинг асосий қисмида эски ўзбек ва форс тилларининг лексик ва грамматик хусусиятлари солиштирилади. Бу қиёсий мулоҳазаларда А.Навоий бизнинг кўз ўнгимизда улуғ ватанпарвар олим, юксак маданиятли инсон сифатида гавдаланади. Эски ўзбек тилининг афзал томонлари, устунликлари тўғрисида мулоҳаза билдилар экан, у форс тилини асло ерга урмайди, бу тилга ўз ҳурматини очиқ изҳор қилади. А.Навоий туркий ва форсий тиллардаги сўзларни бир-бирига таққослар экан, анча-мунча тушунчаларнинг туркийча атамаси бўлгани ҳолда форс тилида шу тушунчани ифодаловчи сўз йўқ эканлигини кўрсатди. Навоийнинг бу асари ўзбек ва форс-тожик тилларини, уларнинг луғат составларини таққослашга бағишланган биринчи филологик асар бўлиб қолди.

Адабиётлар : 1.Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2.Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3.Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари. Тил ва нутқ тушунчаси. Туркий тиллар

Таржима мутахассислигига кириш курсининг мазмуни ва мундарижаси

Социолингвистиканинг предмети, мақсад ва вазифалари

Грамматик стилистика, унинг предмети, мақсад ва вазифалари

Хозирги узбек адабий тили курсининг объекти, максади ва вазифалари