logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Медицина
  4. Вегетатив нерв тизимининг тузилиши ва физиологияси

Вегетатив нерв тизимининг тузилиши ва физиологияси

Загружено в:

17.11.2022

Скачано:

0

Размер:

224.6962890625 KB
Скачать
Вегетатив нерв тизимининг тузилиши ва физиологияси Режа: Вегетатив нерв тизимининг парасимпатик қисми  Бош мия пўстлоғи: тузилиши, вазифаси,  Текшириш усули, патологияси, зарарланиш синдромлари  Бош миянинг анатомияси ва функцияси, олий пўстлоқ фаолияти.  Бош мия пўстлоғидаги проекцион соҳаларнинг иш фаолиятига қараб жойланиши  Бош мия ярим шар пўстлоғида ассоциатив соҳаларнинг жойланиши  Бош мия айрим бўлакларининг жароҳатланиш синдромлари.  Бош мия бўлакларини шикастланиш синдромлари  Мия пўстлоғини қўзғалиш белгилари  Бош мия пўстлоғининг олий фаолияти, унинг бузилиши ва нейропсихологик текшириш усуллари  Бош миянинг қон билан таъминланиши  Бош мияда веноз қон айланиш  Бош миянинг ўровчи пардалар  Патологияси ва текшириш усули Вегетатив нерв тизими тузилишида ўзига хос ҳусусиятлари бор бўлиб, буларга қуйидагилар киради: Анимал нерв тизимини барча қисмлари бўйлаб вегетатив тузилмалар жуда кенг тарқалгандир, улар аьзолар ва тўқималарда жойлашиб, шохлари чигаллар ҳосил қилади ва қон томирлар бўйлаб жойлашади. Вегетатив толалар ички аьзолар, мушак тўқимасида, безларда, бириктирувчи, ёғ ва суяк тўқималари, терида жойлашгандир. 31- расм. Вегетатив нерв системаси парасимпатик қисми. 1. Kиприк тугуни 2. Қанот танглай тугуни 3. Қулоқ тугуни 4. Жағ ости тугуни 5. Чаноқ нерви 6. Қуёш тугуни 7. Юқори қорин тугуни 8. Бел ички аъзолар нерви (висцерал) 9. Пастки қорин тугуни 10. Чаноқ ички аъзолар нерви 11. Симпатик поя Вегетатив нерв билан иннервация қилиш доимо иккита нейрон билан содир бўлади: уларнинг биринчиси преганглионар - мағизли тола бўлиб орқа миянинг ён шохлари ва III, VП, IX, X жуфт бош мия нервларининг мия сўғонида жойлашган вегетатив ўзаклари ҳужайралари аксонларидан иборат. Иккинчиси постганглионар мағизсиз тола дейилиб, булар вегетатив тугунлардаги ҳужайралар аксонлари ҳисобланади ва мушаклар, безлар ва қон томирларга бориб тугайди. Вегетатив нерв соматик нервларга қараганда ингичка. Преганглионар яьни мағизли тола -1,5 мм дан 3,5 мм га етади. Вегетатив толалар паст қўзгалувчанликка эга, уларнинг хронаксияси каттадир, қўзғалиш тўлқинининг тарқалиш тезлиги вегетатив нерв бўйича анча кам, 0,6-1,2 м/сек, соматик нервда эса 60-120 м/сек га тенг. Вегетатив нерв тизими толалари айрим кимёвий моддалар таьсирига жуда сезувчандир. Шунинг учун кимёвий моддаларни хоссаларига қараб ва вегетатив толаларнинг сезувчанлигига қараб улар 2 га бўлинади: биринчи симпатик нерв толалари, улар адреналин, эфедрин, кальцийлардан қўзғалади, бром ва хлоралгидратдан тормозланади. Парасимпатик нерв толалари эса пилокарпин, эфедрин, ацетилхолин, калий, инсулинлардан қўзғалади, атропин ва скополаминлардан тормозланади. Кўп сонли текширишлардан маьлум бўлишича баьзи аъзолар ва тўқималар доимо антогонистик (симпатик ва парасимпатик) иннервацияга эга бўлмай, фақат 1 хил толалар билан иннервация қилинар экан. Масалан: тери пиломоторлари ва тер безлари фақат симпатик толалар билан иннервацияланади. Қорачиқ мушаклари ва ички аьзоларнинг мушаклари симпатик ва парасимпатик толалар билан иннервацияланиб қўзғатувчи, ҳам тормозловчи таьсирга эгадир. Сўлак безларида парасимпатик толалар унинг ажралишига таьсир кўрсатади, симпатик толалар эса -сўлакнинг қаттиқ қисмини ажратади. Нерв тизимининг эволюцион ривожланиши ҳақидаги ҳозирги замон тушунчаси шуни кўрсатдики, нерв жойининг бош мия қисмидаги нерв элементларини жойлашуви ва концентрациясига қараб вегетатив нерв тизимини икки бўлакка яьни сегмент усти ва сегментар бўлакларга бўлинади. 1. Вегетатив нерв тизимининг сегмент усти - марказий қисми. Вегетатив нерв тизимининг марказий қисмига қуйидагилар киради: бош мия асоси, ҳидлов йўли, белбоғ эгати, қадоқсимон тана, гипофиз, мия сўғонининг тўр формацияси, гипоталамус, таламус, бодомсимон тана, гипокамп, ихота. Булар ўзларининг алоқа боғловчи йўллари билан қўшилиб лимбикоретикуляр комплексини ёки бош миянинг ўзига хос бўлмаган тузилмасини ташкил қилади. Бу тузилмаларда сегментарлик белгилари бўлмайди, яьни симпатик ва парасимпатик қисмларга бўлинмайдилар. Кўрсатилганлар ичида вегетатив нерв тизимининг олий қисми бўлган гипоталамус муҳим аҳамият касб этади. Гипоталамусда ўзига хос (специфик) ва ўзига хос бўлмаган (носпецифик) тузилмалар мавжуд. Гипоталамус тузилмаларини прессор-симпатик ва депрессор-парасимпатик бўлакларга бўлиш ўзини оқламади, чунки гипоталамусни прессор бўлагини қитиқланганда симпатик ва парасимпатик нервларга оид бўлган натижани (эффектни) кўриш мумкин. (Вейн Л.М. 1971). Замонавий йирик вегетологлар (Гесс, Гельгорн, Зейнларнинг) фикрича вегетатив нерв тизимининг марказий қисмини эрготроп ва трофотроп бўлакларга бўлиш мақсадга мувофиқдир. Эрготроп тизим организмни ташқи муҳит шароитини ўзгаришларига (совуқ, иссиқ) мослайди ва нозик ҳолда руҳий фаолиятларга жисмоний таъсир кўрсатиб катаболик жараёнларни йўналишига имконият беради. Трофотроп тизим анаболик жараёнга таьсир кўрсатади. Нутритив фаолиятга, гомеостатик мувозанатга ҳам таьсир кўрсатиб руҳий ҳолатни фаоллайди, ҳаракат тайёргарлиги ва вегетатив мобилликни (доим тайёр туришлик) таьминлайди. Трофотроп тизим дам олиш вақти, овқат ҳазм қилиш, уйқунинг айрим даврлари билан алоқадордир ва ўз фаоллиги билан вагосимпатик аппаратни доимо ишга солиб туради. Бунга юрак ритмини секинлашиши, систола кучининг камайиши, диастоланинг чўзилиши, артериал босимни камайиши, нафасни бирмунча секинлашиши, бронхларни қисилиши, ичаклар перисталтикасини ва иштаха шираси ажралишини кучайиши, сийдик ажралишини тезлашиши, соматик тизимнинг тормозланиш холлари кўрилади. Гипоталамуснинг анатомия ва физиологиясига оид мукаммал тушунча оралиқ мияни баён этилган қисмида келтирилган. 2.Вегетатив нерв тизимининг сегментар бўлаги. Вегетатив нерв тизимининг сегментар бўлаги орқа миянинг С8-L2 сегментлари ён шохларида ва мия сўғонида (III, VII, IX, X, бош мия нервларининг вегетатив ўзакларида) жойлашгандир. Вегетатив нерв тизимининг бу бўлаги ўзининг функционал антогонизмига қараб, симпатик ва парасимпатик қисмларга бўлинади. Вегетатив нерв тизимининг симпатик қисми. Мазкур қисмнинг нейронлари орқа мия (саккизинчи бўйин (С8) кўкрак (Д1-12) ва юқориги бел (L1-2) сегментларининг ён шохларида жойлашган. Уларнинг аксонлари преганглионар толаларни ҳосил қилиб, олдинги илдиз таркибида чиқиб симпатик пояга боради. Преганглионар толаларни қўшувчи оқ толалар деб ҳам юритилади, чунки уларда постганглионар толалардан фарқли равишда миелин пардаси борлиги ва рангини оқимтир бўлишидир. Симпатик поя жуфт бўлиб, умуртқа поғонасининг ён томонида жойлашган. У калла асосида бошланиб, пастга томон йўналади. Симпатик поянинг пастки учи бир-бирига яқинлашиб, биринчи дум умуртқасининг олдинги юзасида жойлашган тоқ тугунда тугайди. Симпатик пояни 20-25 симпатик тугунлар ва уларни ўзаро бириктирувчи тугунлараро толалар ҳосил қилади. Бу тугунларни паравертебрал тугунлар дуб аталади. Симпатик пояда тўрт: бўйин, кўкрак, бел ва думғаза қисмлари тафовут қилинади. Симпатик тугунларда уч хил ҳужайралар жойлашган бўлиб, улар ўз хажми билан фарқланади: катталарининг диаметри 32-35 мк, ўртасиники 25-32 мк ва кичигиники 15-22 мк га тенг. Тугунларга келувчи қўшувчи преганлионар толалар қисман тугунда узиладилар, қисман узилмаган ҳолда превертебрал тугунларга боради. Бир нейрон толаси бир нечта тугунга (8 гача) бориши мумкин. Толалар симпатик поядан ўтгач постганглионар ёки кулранг қўшувчи тола номини олади. Симпатик пояни бўйин қисмида учта: юқориги, доимий бўлмаган ўрта ва пастки тугун тафовут қилинади. 1). Юқориги бўйин тугуни постганглионар толалари 1-4 орқа мия нервлари бош мия яримшарлари ва бошга йўналади, диафрагма, ютқин-тил ости, адашган нервлар, ютқин, хиқилдоқ, юрак нерв чигаллари билан боғлиқдир. 2). Ўрта бўйин тугуни толалари 5-6 орқа мия нервлари, қалқонсимон без, юрак чигаллари билан боғланган. 3). Пастки бўйин тугуни кўпинча биринчи кўкрак тугуни билан қўшилиб юлдузсимон тугунни ҳосил қилади. Унинг постганнглионар толалари 7-8 орқа мия нервлари, юрак, ўмров ости ва умуртқа артериясининг периартериал нерв чигаллари (Франк нерви) сут безлари билан боғлиқ. 4). Симпатик поянинг кўкрак қисмини 10-12 тугун ташкил қилади. Уларнинг юқориги 5 тасидан бошланувчи постганглионар толалар аортанинг юқориги қисмига, юракка, ўпкага йўналиб уларни симпатик иннервация қилади. Қолган кўкрак ва қорин тугунчаларининг постганглионар толалари катта ички аъзолар нерви, қуёш чигали ва кичик ички аъзолар нервлари орқали бутун ички аъзоларни симпатик иннервациясини таъминлайди. Чаноқ тугунларининг постганглионар толалари эса чаноқ аъзоларининг симпатик иннервациясини таъминлайди. 32- расм. ВНС симпатик қисми. 1. Симпатик поя 2. Ичак ва аорта буйрак тугуни 3. Висцерал (ички аъзолар) нерви 4. Юқориги ва пастки қорин чигали 5. Tимус 6. Буйрак лимфа тугунлари 7. Жигар 8. Ичакларнинг лимфоид тўқимаси 9. Преганглионар тола 10. Постганглионар тола Шундай қилиб кўкрак, қорин ва чаноқ тугунларидан ўтган постганглионар толалар превертебрал тугунларга ёки чигаллар томон йўналадилар. Энг йирик ва энг муҳим превертебрал тугунлардан бири чап ва ўнг қуёш тугуни ёки қуёш чигали (қорин мияси) ҳисобланади. Қорин чигали тугунларидан бошланган постганглионар симпатик толалар қон томирлар билан бирга периартериал чигаллар ҳосил қилиб, аъзоларга йўналади. Қорин бўшлиғида ва кичик чаноқда жойлашган превертебрал тугунлардан (чигаллардан) бошланган вегетатив толалар (симпатик ва парасимпатик), ошқозон-ичак ва бошқа аъзоларнинг деворида жойлашган ва улардан бошланувчи толалар то преветребрал тугунларгача тоза симпатик нерв тизимига таълуқлидирлар. Превертебрал тугунлардан бошланувчи ва аъзоларга бориб туговчи толалар эса аралашган (симпатик ва парасимпатик) ҳолда бўлади. Елка ва қўлларнинг симпатик иннервацияси IУ-XI кўкрак тугунларининг постганглионар толалари орқали, оёқники эса пастки Х-XII кўкрак ва I, II бел симпатик тугунлари орқали бўлади. Вегетатив нерв тизимини симпатик қисмини физиологияси. Симпатик нерв тизимининг вазифаси кучайганда томирлар тораяди (спазм) терини ранги ўчади, тери қурийди, пульс тезлашади, артериал босим кўтарилади, пиломотор рефлекс кучаяди. Ғоз териси симптоми, меъда ва ичаклар атонияси кузатилади, модда алмашув жараёни ошиб кетади, бемор озади, қорачиғи кенгаяди ва кўз олмаси олдинга чиқиб кетади, (экзофтальм) кўз ялтирайди, тери гипотермияси пайдо бўлади. Симпатик нерв тизимининг тонуси патологик ошиб кетганда Рейно, Мигрень касаллигига ва томирларни маҳаллий торайиши (спазм) га олиб келади. ВЕГЕТАТИВ НЕРВ ТИЗИМИНИНГ ПАРАСИМПАТИК ҚИСМИ Вегетатив нерв тизимининг парасимпатик қисмини спинал маркази орқа миянинг II-IV думғаза сегментларининг ён шохларида жойлашган. Бу ердаги оралиқ медиал ўзак ҳужайраларининг преганглионар толалари чаноқ ички аъзолари нервларини (n.n. splanchnici pelvini) ҳосил қилиб, превертебрал чигалга келади. Бу ердан бошланган постганглионар толалар қон томир деворидаги силлиқ мушаклар, безлар ва чаноқ аъзоларининг интрамурал тугунларига боради. Парасимпатик нерв тизимининг мия сўғони қисмини III, VII, IХ, Х бош мия нервларининг вегетатив ўзаклари ҳосил қилади. III жуфт, кўзни ҳаракатлантирувчи нервнинг вегетатив ўзаги ҳужайралари преганглионар толалари нерв таркибида кўз косасига кириб киприкли тугунда тугайди. Киприкли тугун ҳужайраларидан бошланган постганглионар толалар катта киприкли нервлар таркибида қорачиқни торайтирувчи мушак ва кўз гавҳарини ўзгартирувчи киприкли мушакни иннервация қилади. VII жуфт, юз нервининг юқориги сўлак ажратувчи парасимпатик ўзаги ҳужайраларининг преганглионар толаларининг бир қисми катта тош нерви таркибида қаноттанглай тугунига боради. Тугун ҳужайраларидан бошланган постганглионар толалар уч шохли нервнинг II шохидан чиқувчи ёноқ нерви таркибида кўз ёши безига боради. Постганглионар толаларнинг бошқа бир қисми ноғора тори таркибида калладан чиқиб, тил нерви таркибида жағ ва тил ости тугунларида тугайди. Бу тугунлардан чиққан постганглионар толалар жағ ости ва тил ости сўлак безларига боради. IX жуфт, тил ютқин нервининг пастки сўлак ажратувчи парасимпатик ўзаги ҳужайраларининг преганглионар толалари кичик тош нерви таркибида қулоқ тугунига боради. Бу тугуннинг ҳужайраларидан бошланган постганглионар толалар уч шохли нервни учинчи шохидан чиқувчи қулоқ-чакка нерви таркибида қулоқ олди безига боради. Ромбсимон чуқурча тубида жойлашган адашган нервнинг парасимпатик дорсал ўзаги ҳужайраларининг преганглионар толалари аъзолар ёнида ва девори ичида жойлашган (интрамурал) вегетатив тугунларга боради. Бу тугунларда жойлашган ҳужайралар аксонлари постганглионар толаларни ҳосил қилиб, ички аъзоларнинг силлиқ мушаклари ва безлари фаолиятини иннервация қилади. Болаларнинг вегетатив нерв тизими макроскопик жиҳатдан деярли катталарникидан фарқ қилмайди. Симпатик тугунлар майда ва ўрта ҳужайралардан иборат бўлиб, улар асосий дендритларга эгадирлар (ёрдамчилари эса ҳаёт жараёнида пайдо бўлади). Превертебрал ва интрамурал тугунларни дендритлари бўлмайди. Уларни ўсиш ритми тез 3-11 ёшгача давом этади. Макроскопик 4 ойдан 4 ёшгача болаларда адашган нерв толалари ўртасида анастомозлар учрайди. 33- расм. Kўзнинг вегетатив иннервацияси. 1. Kиприк нерви 2. Kиприк тугуни 3. Kўзни ҳаракатлантирувчи нерв 4. Эдингер-Вестфал ўзаги 5. Kўз нерви 6. Юқориги бўйин тугуни 7. Kўкрак симпатик тугунлари Парасимпатик нерв тизимининг физиологияси. Парасимпатик нервни фаолияти кучайиб кетганда, терида ва шиллиқ қаватида кўкариш пайдо бўлади. (қон димланишга мойиллик), тери нам ва совуқ, пульс секин уради, қон босими паст, нафас олиши ўзгаради (сиқилади - астматик) сўлак, меъда шираси кўп ажралади. Меъда, ичак мушаги спазм бўлади, модда алмашиш пасаяди, тўлаликка мойиллик бўлади. Парасимпатик нерв тизимини патологик ҳолида тонусини ошиши бронхиал астмага, Квинке шишига (крапивница) “эшак еми”, вазомотор ринитга олиб келади. Ички аъзолар, томирлар, силлиқ мушаклар, ички секреция безлари, тер, ёғ безларини иннервацияси, тўқималари трофикасини тартибга солиш, гомеостатик ҳолат тенглигини тўғрилаш, вегетатив нерв тизими орқали содир бўлади. 34- расм. ВНС. Рефлектор ёй. 1. Симпатик занжир 2. Симпатик тугун 3. Орқа мия нерви 4. Oқ бириктирувчи шохча 5. Kулранг бириктирувчи шохча 6. Умуртқалараро тугун 7. Қуёш тугуни (ичак тугуни) Вегетатив нерв тизими организмдаги руҳий ҳолатни, жисмоний фаолиятни тартибга солишда иштирок этади, модда алмашиниш жараёнини тезлаштириб организмни энергия билан таьминлайди, юрак-қон томир ва нафас тизимлари фаолиятини идора этишда ҳам иштирок этади. Артериал босим, пульс, тезлиги, ўпка вентиляциясини, қондаги қанд миқдорини, буйрак усти бези гормонларни ажралишини регуляция қилади. БОШ МИЯ ПЎСТЛОҒИ: ТУЗИЛИШИ, ВАЗИФАСИ, ТЕКШИРИШ УСУЛИ, ПАТОЛОГИЯСИ, ЗАРАРЛАНИШ СИНДРОМЛАРИ Бош миянинг анатомияси ва функцияси, олий пўстлоқ фаолияти. Бош мия, бош мия ярим шарлари ва мия сўғонидан иборат. Бош мия ярим шарлари таркибига бош мия пўстлоғи ва унинг остида ётган оқ модда киради. Мия сўғони эса кўрув бўртиғидан пастда жойлашган ҳосилалардан иборат. Пўстлоқ ости ўзаклари бодомсимон тана, ихота, ясмиқсимон ўзак ва думли ўзаклардан иборат. Бош мия ярим шарлари ичида думли ўзак билан кўрув бўртиғи ўртасида зич оқ модда қатлами - ички капсула бўлиб, горизонтал кесмада у ташқарига очиқ ўтмас бурчак ҳосил қилиб жойлашади. Чап ва ўнг ярим шар тузилиши жиҳатида ўзаро фарқ қилади. Ҳар бир ярим шарда пешона, тепа, чакка ва энса бўлаклари бўлиб, уларни ўзаро чуқур эгатлар ажратиб туради. Марказий (Роланд) эгати пешона бўлагини тепа бўлагидан ажратса, латерал (Сильвий) эгати чакка бўлагини пешона ва тепа бўлакларидан ажратади. Мия ярим шарларининг ички юзасида жойлашган тепа-энса эгати тепа бўлакни энса бўлагидан ажратади. Ярим шарлар юзасидаги кўп сонли эгатлар, унинг юзасини пушталарга ажратади. Эгатлар ва пушталар бош мия ярим шарлари юзасини катталаштиради. Бош мия ярим шарларда ташқи-дорсолатерал, ички-медиал ва базал юзалар тафовут қилинади. Бош мия пўстлоғи 13 млд. нерв хужайраси ва 130 млд. нейроглия ҳужайраларидан иборат. Бош мия пўстлоғи ҳужайралари миянинг бошқа қисмлари ҳужайраларидан фарқ қилади. Бош мия пўстлоғи 6 қаватдан иборат. Бу қаватлар ўзаро таркибига кирувчи ҳужайраларнинг шакли билан фарқ қилади. Бош мия пўстлоғи 6 қаватдан тузилган: 1. Молекуляр қават 2. Ташқи донадор қават 3. Кичик ва ўрта пирамида ҳужайрали қават 4. Ички донадор қават 5. Катта пирамида хужайрали қавати 6. Полиморф хужайрали қават Бош мия пўстлоғи ўзини морфологик ҳолатига ва фаолиятига эга. Бош мия пўстлоғининг фаолиятида умумий ва маҳаллий вазифалар кузатилади. Маҳаллий марказларга эшитиш, кўриш, сезиш, ҳидлов ва бошқа анализаторлар киради. Умумий вазифасига пўстлоқни олий фаолияти дейилади, унга фикрлаш, руҳий ҳолатни бошқариш, эслаб қолиш, ички режалаштириш вазифалари киради. Нерв таркибий қисмларининг ихтисослашиши ва уларнинг шаклланиши организмнинг ўсиш тараққиётида вужудга келади. Ёш болаларда мия пўстлоғидаги ишлаш қобилиятига эга бўлган соҳалар бир-бирини ёпиб қўяди ва уларнинг чегараси аралашиб кетган бўлади. Фақатгина организмнинг ўсиши ва унинг амалий тараққиёти жараёнида аста-секин ишлаш қобилиятидаги соҳалар бир-бирлари билан жипслашадилар. Шу сабабли мия пўстлоғининг бирор бир аниқ жойи зарарланса, беморларда доимий белгилар (симптомлар) комплекси пайдо бўлади. Ёш болаларда ишлаш қобилиятидаги соҳаларнинг фарқланиши охирига етмаганлиги сабабли бош мия пўстлоғининг зарарланиши аниқ клиник белгиларни бермаслиги мумкин. БОШ МИЯ ПЎСТЛОҒИДАГИ ПРОЕКЦИОН СОҲАЛАРНИНГ ИШ ФАОЛИЯТИГА ҚАРАБ ЖОЙЛАНИШИ Бош мия пўстлоғидаги кинестетик ҳужайралар бошқа қисмларда пайдо бўлган, ташқи муҳитдан ва организмнинг ички муҳитидан импульсларни қабул қилади ва уларни Бец гигант ҳужайраларига етказиб беради. Мазкур ҳужайралар эса марказий ҳаракат нейронининг бошланишидир. 1. Марказ олди пуштаси (gуrus precentralis 4- Бордман соҳаси) ва пешона бўлагининг орқа томонида ҳаракат анализаторининг маркази жойлашган. Марказ олди пуштанинг юқори қисмида ва марказ ён бўлагида (lobulus pаracentralis) жойлашган нейронлар оёқ мушаклари билан қўл пастки қисми - юз, тил, ҳалқум, ҳиқилдоқ мушакларининг марказидир. Бош билан кўзнинг бир вақтда қарама-қарши томонга ҳаракатини таъминловчи анализаторларнинг маркази ўрта пешона пуштасининг орқа қисмида жойлашган. Бу ернинг ҳужайра аксонлари ички капсула ва мия сўғони орқали ўтиб, орқа бўйлама тутами (fasciculus longitudinalis) га қўшилиб кетади. Бу соҳа зарарланганда кўз олмаси қарама-қарши томонга қараб қолади. 2. Марказ орқа пуштада (1,2,3 Бордман соҳалари) умумий сезги анализаторлари жойлашган. Бу пуштада тананинг барча қисмлари тескари (оёғи юқорига боши пастга) жойлашган бўлиб, ҳаракат анализаторларининг марказ олди пуштасида жойланишини эслатади. 3. Пешона бўлаги пўстлоғининг олдинги қисмида статокинестик (тик туриш ва юриш) маркази жойлашган бўлиб, у миячанинг қарама- қарши томонидаги ярим шари билан боғланган. 4. Пешона бўлаги пўстлоғининг олдинги қисмлари (9,10,11,46 Бродман соҳалари) фикрлаш жараёнида иштирок этади. Абстракт фикрлаш маълум максад билан қилинган ҳаракатлар билан боғлиқ бўлиб, элементар ҳаракатларнинг мажмуидан тузилган. Шу соҳаларнинг зарарланиши пешона апраксиясига - маълум мақсад билан қилинган автоматик ҳаракатларнинг бузилишига олиб келади. 5. Доминант ярим шарнинг, яъни ўнақай кишиларнинг чап пастки пешона пуштасининг орқа қисмида (45 соха) сўз бўғимларининг ҳаракат анализаторлари жойлашган (Брок пуштаси). Бу марказ зарарланса, одамнинг сўзлаш қобилияти бузилади (мотор афазия). 6. Энса бўлагининг медиал юзасидаги пих эгати соҳасида кўрув анализаторларининг проекцион соҳаси жойлашган. Проекцион кўрув зонаси (17 соха) яқинида ассоциатив соҳалар кўрув марказидан сал юқорироқда (18 ва 19 соҳаларда) кўрган нарсани эслаб қолиш соҳаси жойлашган. У жароҳатланганда одамнинг кўриш фаолияти йўқолмаган ҳолда кўрган нарсани эслаб қолиш фаолияти йўқолади (кўрув агнозияси). 7. Эшитув анализаторининг проекцион соҳаси устки чакка пуштасининг ўртасида (Гешле пуштаси - жойлашган). Бу соҳа бир томонлама зарарланганда эшитиш бузилиши кузатилмайди. Чунки эшитиш анализаторлари икки томонлама Гешле пуштаси билан боғлиқдир. 8. Ҳидлов анализаторларининг проекцион соҳаси чакка бўлагининг ички (медиал) сатҳидаги илмоқ (uncus) гиппокамп пушталари ва аммон шохида (38 соха) жойлашган. Оперкуляр соҳада (43) таъм билиш анализаторларининг проекцион сохаси жойлашган. Ҳидлов ва таъм билиш ҳусусиятларининг йўқолиши фақатгина иккала ярим шардаги марказларнинг зарарлананишида юз беради. 9. Юқори чакка пуштасининг юқори - ўрта қисмида эшитув анализаторларининг проекцион зонаси яқинида (21 соҳанинг орқасида ёки 20, 22 соҳаларида) дахлсиз анализаторларининг проекцион соҳаси жойлашган деб таҳмин қилинади. 10. Ўнақай одамларнинг чап юқори чакка пуштасининг орқа қисмида оғзаки сўзлашнинг эшитув маркази (42 соҳа Вернике пуштаси) жойлашган. Бу марказ жароҳатланса, одамнинг товушни эшитиш қобилияти йўқолмаган ҳолда, сўзларни тушиниш қобилияти йўқолади (сенсор афазия). БОШ МИЯ ЯРИМ ШАР ПЎСТЛОҒИДА АССОЦИАТИВ СОҲАЛАРНИНГ ЖОЙЛАНИШИ Бош мия пўстлоғидаги проекцион соҳаларнинг ораларида ассоциатив соҳалар ҳам бор. Уларга кўрув бўртиғи ўзакларидан ва мия пўстлоғидаги проекцион соҳалардан импульслар келади. 1. Юқори тепа бўлакчаси (5, 7 соҳалар) нозик ва мураккаб сезгиларни: бир жойга хос сезги, оғирлик, икки ўлчамли фазовий ва мураккаб кинестетик сезгиларни қабул қилишни таъминлайди. 2. Тепа бўлагининг ички (медиал) (интерпариетал ариқча) соҳаси пўстлоғи танани тасвирини (схема тела) анализини таъминлайди. Мазкур соҳа зарарланса, киши ўзининг танасидаги қисмларини билиш қобилиятини йўқотади (аутотопогнозия), ортиқча қўл ва оёқ борлигини ҳис қилади (псевдомелия), ўзидаги бўлган нуқсонларни, яъни фалажни тан олмаслик (анозагнозия) ҳаракат ва рухий бузилишлар билан биргаликда кечади. 3. Марказ орқа пушта ва унга яқин бўлган тепа бўлаги пўстлоғи (1,2,3,5, қисман 7 соҳалар) тананинг қарама-қарши томонидаги мақсадга мувофиқ ҳаракатларнинг (праксия) қобилиятини таъминлайди (лабларнинг ва тилнинг кинестетик праксиси). Энг олдинги адабиёт манбаларининг ёзишича, праксия маркази чап тепа бўлакчанинг кирғоқ пуштасида жойлашгандир. Бу соҳалар зарарланганда хуштак чалиш, ўпиш, пуфлаш ва бошқа ҳаракатларнинг (кинестетик апраксия) бузилиши келиб чиқади. 4. Чап томондаги ҳаракат марказининг олдинги соҳалари (6,8,44 соҳалар) мақсадга мувофиқ ҳаракатни (мотор праксия) таъминлайди. 5. Чап тепа бўлакчасининг пастки соҳасида бирор нарсани пайпаслаб билиш сезгисининг (стереогнозия) анализаторлари жойлашгандир. Бу соҳа зарарланса, нарсаларни (буюмларни) пайпаслаб билиш қобилияти бузилади (астереогнозия). 6. Чап пастки тепа бўлакчасидаги бурчак пуштасида (39 соҳа) оптик кўрув - ўқиш маркази (лексия) жойлашган. Бу соҳанинг зарарланиши кўриш қобилияти издан чиқармаган ҳолда, ўқиш қобилияти, яъни ёзма сўзларни тушуниш қобилияти йўқолади (алексия). 7. Чап тепа, энса ва чакка бўлакларининг бириккан жойда (37,39 соҳалар) санаш (калькулия) маркази жойлашган. Бу соҳалар зарарланса, киши санаш қобилиятини йўқотади (акалькулия). Ҳар бир анализаторнинг пўстлоқ қисми 3 та: бирламчи, иккиламчи ва учламчи соҳаларга бўлинади. Бирламчи соҳа - бу пўстлоқни пастки қавати, улар периферик рецепторлар билан бевосита боғловчи қисми. Иккиламчи соҳалар - бирламчи соҳа устида жойлашади (бу 2 ва 3 ламчи пўстлоқ қавати) ва пўстлоқ ўзакси анализаторлар атрофида жойлашади ва пўстлоқ ости ҳосилалари, тўр формация ўзидан бўлак билан ассоциатив алоқалар ҳосил қилади. Биринчи сигнал тизими бу анализаторларни фаолияти бўлиб фарқланади. Ташқи ва ички муҳитдан келувчи сигналларни интеграциясини амалга оширади. Мисол учун: бирламчи даражага жисмларни айрим деталларига эътибор бериб кўриш, ёки ҳаракатларини нозик бажариш (яъни гнозисни ва праксисни бирламчи босқичи). Иккинчи сигнал тизими анча мураккаб бўлиб, у турли анализаторларнинг фаолиятини бирлаштиради. Шунинг учун ташқи оламни маъноли қабул қилишни таъминлайди. Бу эса нутқ билан бевосита боғлиқ: нутқни тушуниш (нутқни гнозиси) ва уни қўллай билиш (нутқ праксис). Интеграцияни олий даражаси (пўстлоқ фаолиятининг учинчи босқичи) одамда улғайиш ва ижтимоий ҳаёт ва ташқи олам билан ўзаро муносабат натижасида шаклланади. Пўстлоқ фаолиятини учинчи босқичи мураккаб жараёнларни назорат қилади ва уларни янада фаолиятини яхшилаш учун йўналтиради. Бу сигналларни фарқлаш ва назорати натижасида амалга оширилади. Биринчи даражалилар иккинчи даражалилардан ажратилади. Бош мия мураккаб фаолияти хотира билан боғлиқ. Бунда ахборотни сақлашгина эмас, балки керакли ахборотларни кўра билиш ҳам киради. Тепа-чакка-энса соҳасида ҳар хил анализатор йўллар тугайди. Олий мия фаолияти шаклланиши учун муҳим аҳамиятга эга. (Мураккаб гностико-праксик харакатлар). Пешона бўлагига алоҳида эътибор берилади, чунки у мақсадга интилган ҳаракатни, режалаштиришда фаол иштирок этади. Яъни у пўстлоқ фаолиятининг учинчи даражасига киради. Бош мия ярим шарлари фаолият жиҳатдан ассиметрик ҳисобланади, чап ярим шар логик абстрак фарқлаш: бўлаклаш ва анализни амалга ошириш базаси бўлиб ҳисобланади. Ўнг ярим шар образли фикрлаш ва ҳиссиётни қабул қилиш, новебрал материалларни қайта ишлаш базаси бўлиб ҳисобланади. Шуни таъкидлаш керакки бош мия ярим шари пўстлоғи, пўстлоқ ости марказлари, сўғон ва тўр формация билан яқин алоқада бўлсагина мўътадил ишлайди, буларнинг фаоллиги пўстлоқ фаоллиги билан боғлиқ. Олий пўстлоқ фаолиятига гнозис, праксис, нутқ, хотира, тафаккур, эс-ҳуш киради. Невролог учун олий нерв иш фаолиятини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Нутқ ва уни бузилиши. Нутқ - бу бош мия фаолияти бўлиб, мулоқотни таъминлайди ва у фақат инсон учун хосдир. У қабул қилиш, қайта ишлаш, сақлаш ва маълумотларни тил орқали юбориш жараёни ҳисобланади. Тил -бу такомиллашган кодлар тизими бўлиб, объектларни ва уларни ўзаро алоқасини тушунтиради. Нутқни иккита асосий кўриниши бор. Импрессив ва экспрессив. Импрессив нутқ-бунга оғзаки ва ёзма нутқни (ўқиш) тушунтириш киради. Бирламчи босқичда бирламчи нутқ мулоқатини қабул қилиш, кейин ёзма ва овозни таҳлил қилиш киради. Экспрессив нутқ-бу жараён мустақил ёзиш ва фаол оғзаки нутқ кўринишида ифодаланади. Овозларни қабул қилиш ва ажрата олиш жараёни. Эшитув анализаторларини чап ярим шаридаги иккиламчи пўстлоқ майдонлари билан амалга оширилади. Бу ерда эшитилган овозларни (нутқнинг диагностик таркиби) синтези ва анализи содир бўлади (баландлик, давомийлик, тембр, мелодиялик) ўнг ярим шарда таҳлил қилинади. Кўрув анализаторини марказида кўрилган нутқий сигналлар қабул қилинади ва таниб олинади. Чап ярим шарнинг префронтал соҳаларининг учламчи майдонларида мотивация ва нутқ жараёнлари содир бўлади. Мустақил ёзиш эшитиш, кўрув анализатори иштирокида юз беради ва бунда мотор, премотор ва сезги соҳаларининг проекцион йўллари ҳам иштирок этади. Клиник амалиётида нутқ бузилишларни қуйидаги шакллари ажратилади: афазия, дизартрия, алалия, мутизм, дудуқланиш. Афазия-бу шаклланган нутқни пўстлоқ маркази зарарланганда бўлади. Бунда атрофдагилар билан мулоқатда бўлганда нутқдан фойдалана олмайди, лекин артикуляция ва эшитиш сақланади. Афазияларни 2 тури ажратилади: импрессив (сенсор, рецептив) ва экспрессив (мотор). Сенсор (импрессив) афазия ўзини ва атрофдигиларни нутқини тушуна олмайди яъни эшитув гнозиси бузилади. Нутқни чет тилда сўзлашгандек тушунади. Нутқни тушунмагани учун иккиламчи ўринда экспрессив нутқ. Бемор кўп ва тез гапиргани учун “логорея” деб номланади. Беморни нутқи атрофдагилар учун тушунарсиз, кўп гапирганидан (сўз салати) деб номланади. Сенсор афазия ўнақайларда чап юқори чакка пуштасини орқа қисми яъни Вернике майдони жароҳатланганда содир бўлади. Чакка ва тепа бўлакларининг орқа ва пастки бўлаклари жароҳатланиши амнестик афазияларга олиб келади. Бемор буюмни номини айтмайди, лекин ишлатилишини айтади. Бироқ айтса номини тез эслайди. Бу беморлар нутқидаги нуқсонини беркитиш учун нутқида асосан кесимларни ишлатади. Чап тепа-чакка соҳанинг бузилиши семантик афазияга олиб келади. Бунда мақолларни, ибораларни тушуна олмайди (“олтин қўллар”, “отамни акаси, акамни отаси”). Мотор (экспрессив) афазия экспрессив нутқ компонентларини бузилиши кузатилади. Беморлар бир, иккита сўзларни гапиради, саволларга 1 та сўз билан жавоб беради (“сўз эмболи”). Мотор афазия пешона бўлаги пастки пуштасини орқа қисми бузилишида (Брок майдони) содир бўлади. Қисман бузилса бемор нутқи секинлашади ва тушунарсиз бўлади. Алексия (ўқиш ва ўқиганини тушуна олмаслиги). Аграфия (ёзишни бузилиши) сенсор ва мотор афазия синдромларига киради. Ўрта пешона пуштасини орқа қисми шикастланишида алоҳида аграфия келиб чиқади. Алексия бурчак пуштасини шикастланишида келиб чиқади. Тотал афазия -пешона, чакка ва тепа бўлаклари шикастланса келиб чиқади. Нутқ бузилишига дизартрия ҳам киради. Қайсики нутқ аппарати иннервациясини бузилиши билан намоён бўлади. Дизартрия - бу артикуляцияни бузилиши, стриопаллидар тизим, мияча, нутқ ҳаракати аппарати, марказий ва периферик фалажда юз беради. Алалия-бу нутқ ривожланишини орқада қолиши. Одатда бола 1,5-2 ёшда гапира бошлайди. Алалияда яна руҳий бузилиш бўлиши мумкин. Мутизм-нутқ аппаратини сақланган ҳолда нутқ мулоқатини йўқлиги, бу психик касалликларда (шизофрения) бўлиши мумкин. Дудуқланишда нутқни ровонлигига ва экспрессив, нутқнинг тяанчи мулокот пайтида бузилади. Онтогенез жараёнида дастлаб бегона нутқ тушуниш ривожланади, кейин мотор нутқ, кейин ёзувни тушуниш (ўқиш) ва ёзиш (графия) ривожланади. Импрессив нутқни текшириш, нутқ фаолиятини текшириш ичига киради. Болалардан предметларни номини айтиш илтимос қилинади (Масалан: эшик, дераза), сўзлар орасидаги боғлиқликни ва алоқани, нутқ алмашинувини тушунишини текшириш (овчи айиқ отди, айиқ овчини отди). Экспрессив нутқни текшириш: 1. спонтан нутқни текшириш, 2. тез айтиш ва мураккаб сўзларни қайтариш, 3. автоматик нутқни текшириш, 4. Предметларни номини айтиш. Гнозис ва уни бузилиши. Гнозис-(тушуниш, билиш) сезги таъсиротлари орқали таниб билиш. Масалан, одам кўрганини нафақат билади кўрганини танийди. Агнозия-тушунишни бузилиши бу ҳолат маълум бир анализаторни иккиламчи майдонларини жароҳатланиши натижасида юзага келади. Одам иккинчи сигнал тизими ва сезгилар орқали жисмларни таниб олади. Сезги аъзолари қанча бўлса, агнозия турлари ҳам шунча. Кўрув агнозияси энса бўлаги пўстлоғи (18,19,39) жароҳатланса юз беради. Бемор жисмнинг айрим хусусиятларини кўради бироқ жисмни ўзини танимайди. Доминант ярим шарнинг энса соҳасини иккиламчи соҳалари жарохатланса харфларга агнозия бўлади. Энса-тепа қисмларининг иккиламчи соҳалар жароҳатланса инсонларни таниши қийинлашади. Эшитув агнозияси. Жисмларни ва ҳолатларни уларга хос овозлари бўйича таниш бузилади (автомобил овози, ёмғир шовқини, соат овози). Гешли пуштаси жароҳатланса юз беради. Ҳидлов ва таъм билиш агнозияси - таъмларни ва ҳидларни била олмайди, бу ҳолат чакка бўлакни медио-базал соҳалари жароҳатланса юз беради. Сенситив агнозия. Бу жисмларни ушлаб кўрганда била олмайди. Сенситив агнозия турларига: астереогноз, анозогнозия ва аутотопогнозия каби турлари киради. Астереогноз - жисмларни ушлаб билмайди, лекин чуқур ва юзаки сезги сақланган. Доминант ярим шарининг тепа қисми жароҳатланса астереогноз юз беради. Жисмни пайпаслаганда жисм хусусиятларини сезади, бироқ олинган ахборотни анализ ва синтез қила олмайди ва жисмни билмайди. Аутотопагнозия - ўз танасини қисмларини танимайди. Анозогнозия -ўзини касалини тан олмайди. Бу ҳолат нодоминант ярим шарнинг тепа бўлагини жароҳатланиши натижасида юз беради. Праксис ва уни бузилиши. Праксис-маълум бир мақсадга йўналтирилган харакатларни бажара олиш қобилияти. Апраксияҳаёт мобайнида ўрганилган ҳаракатларни бажара олмай қолиш. Бунда паралич белгилари йўқ ва координация ўзгармаган. Неврологияда апраксияни бир неча турлари ажратилади. Идеатор апраксия - иш режасини бажара олмай қолади, харакатларни бажарилиш кетма-кетлиги бузилиши кузатилади. Бемор гугуртни ёқа олмайди ва хоказо. Идеатор апраксия доминант ярим шарнинг тепа бўлагини чакка пуштаси жароҳатланса содир бўлади. Конструктив апраксияда харакат йўналиши бузилади. Бемор конструкцияларни яса олмайди, масалан: гугурт чўпларидан тўрт бурчак ясай олмайди. Тепа бўлагининг доминант ярим шарининг бурчак пуштаси жароҳатланса содир бўлади. Мотор апраксия - режаси бўлгани билан мақсадга йўналтирилган харакатларни бажара олмайди. Буюрилган харакатлар ва сопонтан харакатлар бузилади. Мотор апраксия кўпинча бир томонлама бўлади. Масалан, қадоқсимон тана жароҳатланса апраксия фақат чап қўлда бўлади. Пешона қисми жароҳатланса мураккаб ҳаракатларни бажариш бузилиб, пешона апраксияси содир бўлади, бунда харакатларни қайталаб бажаради - эхо праксия. Афазия ва апраксиялар нафақат пўстлоқ марказлари жароҳатланса балки, чуқур пўстлоқ ости марказлари ва улар орасидаги алоқалар бузилиши натижасида ҳам юз беради. Хотира ва уни бузилиши. Хотира-бош мия фаолиятини асосийларидан бири. Хотира бузилишида праксис, гнозис, нутқ шикастланади. Хотирасиз ўқиш мумкин эмас. Хотира механизми хозирги вақтгача тўлиқ аниқланмаган. Ҳар қандай анализатор тизимида хотира механизми иштирок этади, чунки тактил, эшитиш ва кўриш хотираси ҳақида гапириш мумкин. Психологияда эслаш ва эслаб қолиш фарқланади. Хотира механик ва маъносига қараб эслашга бўлинади. Хотира фаолиятига мақсадга йўналтирилган, қизиқиш даражаси, диққат, эмоция таъсири киради. Болаларда механик хотира устун туради, айниқса эмоционал ёрқин бўлган хотираларни эслаб қолиш жуда кучли. Вақт ўтиши билан маъноли хотира ривожлана бошлайди. Болаларда механик ва маъноли хотиралар фарқи кўринишдаёқ намоён бўлади, олигофрения билан оғрувчи болаларда, механик хотира фонида яхши, маъноли хотира камайгани сезиларли. Хотира бузилиши турли хил бўлади. Улар ўтказилган инфекция оқибатида ва умумий астенизация, чарчашда, бош мия ҳар хил касалликларида кузатилиши мумкин. Хотирани тўлиқ йўқолиши - амнезия, қуйидаги кўринишларга бўлинади. Фиксацион амнезия - кундалик ҳаётдаги воқеаларга хотира камаяди. Шундай кўринишдаги бузилишлар газлар билан заҳарланишда, бош мия қон томир атеросклерозида, Корсаков синдромида, алкоголизмда бўлиши мумкин. Прогрессивланган амнезия - хотира пасайиши маълум кетмакетликда бўлиши билан аниқланади: хусусий информациядан умумий информациягача. Олдин олинган информациядан кеч олинган маълумотгача. Бу амнезия нейросифилисда, Альцгелер касаллигида, нейро СПИДда кузатилади. Ретроград амнезия - бош мия травмаси натижасида келиб чиқиб, ундан олдинги воқеаларни йўқотади. Хотирани ўзига хос бўлиши “хеч қачон кўринмаган” ёки “олдин ҳам кўрган” сезгиси ҳосил бўлади. Кўпроқ бу холат чакка соҳаси патологияси билан боғланган ва қон томир касалликлари, чандиқ- битишмалар, ўсмалар билан чақирилиши мумкин. Баъзи холатда жуда яхши хотира - механик кузатилади, бу гидроцефалия ва ақли пастликда кузатилиши мумкин. Бу эса интелект ва механик хотира бирбири билан боғлиқ эмаслигини исботлайди. Хотирани текшириш учун психологик методлари қўлланилади: 10 сўз (механик хотира) ва пиктограммалар (маъноли хотира). Фикрлаш ва эс-хуш бузилишлари. Фикрлашбу ташқи оламни ва улар орасидаги алоқаларни бажарилишини олий шаклидир. Фикрлаш бузилишини икки тури туғма (олигофрения) ва ортирилган (деменция) ажратилади. Ақл заифликни 3 хил даражаси фарқланади, енгил даража - дебиллик, ўрта -имбециллик, оғир - идиотия. Эс-хуш бу инсонга реал ҳаётда ва атроф муҳитда мослашишнинг олий шакли. Клиникада беморни эс-хушини, вақтни, жойни, атрофдаги одамларни ва ўз шахсини фарқлаши билан фикрлаш қобилияти, эс-ҳуши текширилади. Эс-хушни бузилиши бу карахтлик. Карахтлик - жавоб реакциясини етишмовчилиги. Оддий сўзларга жавоб бермайди, лекин қаттиқ гапириб сўралса, у бир хил секин жавоб қайтаради. Бемор инжиқ ва ғамгин. Сопор -бунда беморлар сўзларга реакция қилмайди, бироқ шартсиз рефлекслар сақланган (корнеал, пай ва қорачиқни ёруғликка реакцияси). Кома - эс-хушни чуқур бузилиши бўлиб, бунда рефлекслар ҳам сўнади. Юрак ва нафас фаолияти бузилиб, ва патологик рефлекслар пайдо бўлади. Бу ҳолат ретикуляр формация, мия сўғони жароҳатида, инсультда, менингоэнцефалитда, мия ўсмаси натижасида рўй беради. Эс-хушни хиралашуви қуйидаги ҳолатларни ўз ичига олади. Делириоз ҳолатлар - ўз шахсига ориентация бузилади. Бу ҳолатда кўрув, тактил, эшитув галюцинациялари кузатилади. Бу ҳолат алкогол интоксикациясида, бош мия травмасида ва нейро инфекцияларида кузатилади. Аментив синдром - эс-хуш хиралашуви атроф муҳитга ва ўз шахсига ориентацияси бузилади. Бу анча оғир ҳолат бўлиб нейроиннфекцияларда ва сўғон жароҳатланганда содир бўлади. Онейроид синдром фантастик алахсираш бунда беморлар харакатсиз ётадилар. Эс-хушни хиралашувида ўткир кўрув майдони қисқаради. Бу ҳолат бош мия жароҳатида, эпилепсияда ва патологик мастликда кузатилади. Бу ҳолат амбулатор автоматизмда ва галюцинаторпараноид кўринишларда бўлади. Хиралашув ҳолати бир неча минутдан бир неча кунгача давом этади ва тўсатдан тугаши мумкин. Ўзидан-ўзи туташув ҳолати бемор бутунлай харакатсиз бўлиб қолиб, фақат кўз олмаси харакатда бўлади. Акинетик мутизм синдроми пўстлоқ ости марказлари жароҳатланганда содир бўлади. Эс-хуш бузилиши тўр формациянинг дисфункциясида кузатилади. Бош мия айрим бўлакларининг жароҳатланиш синдромлари. Пешона бўлаги: • “Пўстлоқ” тури бўйича марказий парез ва параличлар; Қарама -қарши томонга кўрув фалажи; • Пешона апраксияси; • Пешона атаксияси (астазия-абазия); • Пешона паркинсонизми (харакатга интилишнинг сусайиши); Ушлаб олувчи рефлекслар; • Қарама-қаршилик симптоми - Кохановский симптоми - юқори қовоқни кўтараман деганда кўз айланма мушагининг тортилиши кузатилади, ёки ушлаб турса менингеал симптомларни иммитация қилиш мумкин; • Орал автоматизм рефлекслари. “Бульдог” симптоми; • Мимика мушакларнинг эмоционал фалажи; • Мотор афазия ёки аграфия (чап ярим шар зарарланса); • Пешона психикаси - бефарқлик, эйфория, хунук хазилларга мойиллик; • Медио-базал бўлимлари жароҳатланса аносмия ва кўрувни бузилиши, вегетатив-висцерал ўзгаришлар; • Таъсирланиш симптомлари: Джексон тутқаноқлари, адверсив тутқаноқлар (6,8 майдон) генерализациялашган тутқаноқ, пешона автоматизми холатлари; Тепа бўлаги: • Сезги бузилишининг пўстлоқ тури; • Астереогнозия (юқори тепа бўлакчаси); • Тана схемасининг ўзгариши (аутотопогнозия, анозогнозия псевдомиелия - ўнг); • Пастки квадрант гемианопсия; • Констуктив апраксия-чапда • Алексия ва акальклия – чап • Орқа марказий эпилепсия хуружлари; Чакка бўлаги: • Чакка атаксияси (астазия - абазия); • Юқори квадрант гемианопсия; • Вестибуляр (тизимли) бош айланиши; • Сенсор амнестик, семантик афазия (чап ярим шар); • Эшитув, хидлов, таъм билиш агнозияси (икки томонлама жарохатланса); • Хотира бузилиши • Амузия (ўнг томонлама зарарланса); • Чакка бўлагининг таъсирланиши: эшитув, таъм, ҳидлов галюцинациялари (чакка эпилепсиясидаги аурада); • Висцерда бузилишлар (кардиальгия, эпиастрах оғриқлар) медиобазал бўлимлар таъсирланса кузатилади. • Пароксизмал бузилишлар “кўрилган” ёки “хеч қачон кўрилмаган” -ўнг чакка қисми. Энса бўлаги: • Гомоним гемианопсия Кўрув агнозияси • Фотопсия • Кўрув галлюцинацияси • Квадрат гомоним анопсия Метаморфопсия. БОШ МИЯ БЎЛАКЛАРИНИ ШИКАСТЛАНИШ СИНДРОМЛАРИ 1. Роланд соҳаси зарарланса, яъни марказ олди ва орқа пушталари ихтиёрий ҳаракат ва сезги қарама-қарши томонда ўзгаради (камаяди ёки йўқолади). Марказ олди пуштаси шикастланса, марказий фалаж ёки парез бўлади. Бунда ички капсула шикастланса бўладиган фалаждан фарқи бир қўл ёки оёқда, ёки қўл билан оёқдаги фалаж бир хил кўринишда бўлмайди. Бунга сабаб марказ олди пуштасида Бец ҳужайралари сийрак жойлашган, ички капсулада эса пирамида йўли зич жойлашган бўлади. Марказ олди пушта қитиқланса беморда ҳуруж билан тутадиган мушакларни тоник ва клоник қисқаришига олиб келади. Марказ орқа пуштани шикастланиши қарама-қарши томонда сезги ўзгаришига олиб келади, бунда кўпинча юзаки сезги камаяди ва йўқолади, чуқур сезги сақланиб қолиши мумкин. 2. Пешона бўлагини зарарланиши эса қуйидаги белгиларга олиб келади: агарда ўнақай одамни ўнг пешона бўлагини олд қисми шикастланса кўзга яққол кўринадиган белгилар бўлмаслиги мумкин. Иккинчи пешона пуштаси, яъни бош ва кўзни қарама-қарши томонга буриш маркази зарарланса, қарамақарши томонда «қараш» фалажи рўй беради. Бу белги фақат ўткир жароҳатларда кам муддатга ҳосил бўлади. Қарама- қарши томонда бу марказни зарарланганлиги натижасида кўз олмасини жароҳат томонга буради. Бу марказ қўзғатилганда эса кўз олмаси ва бошни бир томонга вақти-вақти билан бурилиши, яъни тутқаноғи юз беради. Бу тутқаноқ ҳам Джексон тутқаноғининг бир тури деб ҳисобланади (адверсив). Пешона бўлаги зарарланса, беморда тана атаксияси юз беради, яъни туриш ва юриш бузилади. Беморларда фалаж бўлмасада у вертикал ҳолатда тура олмайди (астазия), ёки оёқда зўрға туради, юра олмайди (абазия). Пешона бўлагини енгил зарарланишида бемор юришда ва кўтарилишда қийналади ва қарама-қарши томонга оғиб кетади. Пешона бўлаги зарарланса баъзи ҳолларда «ушлаб олиш» феномени кузатилади. Бемор қўлига предмет (бирор нарса) берилса, у уни қаттиқ ушлаб олиб, қўйиб юбормайди. (Бу рефлекс нормада чақалоқда учрайди). Кам учрайдиган пешона шикастланиш белгисига яна «қаршилик кўрсатиш» феномени киради. Бунда врач бемор танасини у ёки бу ерини турган ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтказмоқчи бўлса, антагонист мушаклар қисқариб, қаршилик кўрсатади. Бу белги пешона бўлаги икки томонлама шикастланса вужудга келади. Рухий ўзгаришлар мия пўстлоғини ҳар қайси бўлаги шикастланса, айниқса бу катта ҳажмда бўлса юз беради. Пешона бўлаги зарарланганда эса кўпроқ учрайди ва ўзига хос кечади: апатия, эслашни ва диққатни камайиши, ўз ҳолати, яъни касалига тўғри баҳо бера олмаслик каби ҳолатлар юзага келади. Агарда доминант ярим шарни ўрта пешона пуштаси зарарланса, мотор афазияси, яъни беморни гапириш қобилиятинутқи йўқолади, аммо гапирилган фикрларни тўғри тушунади. Мотор афазияси кўпинча аграфия яъни ёза олмаслик билан кечади. Бу билан мотор афазияси анартриядан фарқланади, бунда бемор гапира олмасада, ёза олади. Тўлиқ бўлмаган мотор афазиясида, ёки касалликни тузалиш даврида бемор гапиради, лекин сўз бойлиги кам бўлади, секин қийинчилик ва ҳато билан сўзлайди. Баъзан енгил ҳолатда эса қийналиб, сўзлашда «қоқилади», бу эса дизартрия ёки соқовликни эслатади, шунинг учун уларни фарқ қила билиш керак. Агар доминант ярим шарни иккинчи пешона пуштасини орқа қисмини ўзи зарарланса, бунда фақат ёзиш қийинлашади, гапириш уни тушуниш, ёзилган нарсани ўқиш сақланиб колади. Мотор афазия ва аграфия апраксияни бир тури ҳисобланади. 3. Тепа бўлагини зарарланиши асосан сезгини бузилишига астерногнозия ва аутотопогнозия, яъни ўз танасини тўғри фарқ қила олмаслик ёки қўшимча қўл ёки оёқни сезиш, яъни псевдомелияга олиб келади. Аутотопогнозия кўпинча анозогнозия билан, яъни ўз дефектини тушиниб ета олмаслик билан биргаликда юз беради. Анозогнозия тепа бўлими зарарланиши натижасида вужудга келади. Бу ҳолатлар эса кўпинча чуқур сезгини бузилиши, фалаж ва руҳий ўзгаришлар билан кечади. Чап тепа бўлаги айниқса бурчак устки пуштаси зарарланганда яна апраксия юз беради. Бемор мураккаб мақсадга мувофиқ бўлган ҳаракатларни бажара олмайди. Бунда фалаж кузатилмайди. Кучли апраксияда одам ўрганган ҳаракатларни ва предметларни ишлатишни унутади. Бемор ўзи кийина олмайди. Уни ўзини тутиши ўзгариши натижасида, худди ақли паст одамга ўхшаб қолади. Чап бурчак пуштасини зарарланиши алексияга, яъни ўқиш қобилиятини йўқолишига ва кўпинча ёзишни ҳам ўзгаришига олиб келади. У ёзганда кўп хато қилади, сўзларни нотуғри ёзади. Алексия эса кўриш агнозиясининг тури хисобланади. 4. Ўнг чакка бўлагини шикастланиши эса кўзга кўринарли белгиларга олиб келмайди ва бу ер «соқов» соҳа дейилади. Чап чакка бўлагини зарарланиши эса сенсор афазиясига, яъни гапирилган гапни тушина билмасликка олиб келади. Беморни гапи ҳам тушунарсиз, худди бошқа тилдаги нутққа ўхшаб кетади. Чакка бўлаги икки томондан, ёки бир томондан чуқур шикастланса, беморда квадрант гемианопсия, яъни кўрув майдонини ¼ қисмини кўра олмаслик вужудга келади. Бунда кўрув шуъласи шикастланади. Агар чакка бўлаги қўзғатилса, қўзғатилган ерга қараб эшитиш, ҳид билиш ва таъм билиш галлюцинацияси юз беради. Агар бу марказлар бир томонлама зарарланса касаллик белгилари кузатилмайди, чунки бу анализаторлар ҳар икки томон пўстлоғи билан боғлиқдирлар. Пастки тепа ва чакка пуштасини орқа қисми шикастланса, амнестик афазия, яъни предметларни номини эслаш ва айтиш қобилиятини йўқотади, аммо шу предметни нима учун кераклиги ҳақида батафсил маълумот бера олади. 5. Энса бўлаги шикастланиши эса кўрув анализаторини бузилишига олиб келади. Агар пона ёки тилсимон пушталар алоҳида шикастланса квадрант гемианопсия, ён бўлаги диффуз зарарланса гомоним гемианопсия юз беради. Энса бўлагини кичик қисми шикастланса бу ҳар икки кўзни бир томонда скатомага олиб келади. Энса бўлагини дастлабки зарарланиш белгисига ранг ажратишни билиши киради. Шунинг учун кўрув майдони фақат оқ рангда эмас, балки кўк ва яшил рангда хам текшириш лозим. Чап энса бўлагининг ташқи юзаси диффуз зарарланган беморда кўриш агнозияси юз беради. Бунда бемор кўр эмас, у кўради, лекин кўрган нарсасини анализ ва синтез қила олмайди, шунинг учун кўрган нарсасини фарқига бормайди. Кўриш агнозиясини бир турига метаморфопсия киради, бунда бемор нарсаларни шаклларини англай олмайди, нотўғри тасаввур қилади. Бу ўзгариш энса ва чакка бўлинмалари орасидаги алоқани бузилиши натижасида рўй беради. МИЯ ПЎСТЛОҒИНИ ҚЎЗҒАЛИШ БЕЛГИЛАРИ Мия пўстлоғини кичик қисми зарарланса ёки қўзғатилса, бу Джексон ёки умумий тутқаноққа олиб боради. Джексон тутқаноғида аввал маълум мушаклар гуруҳида тебраниш бўлиб, бунда бемор ҳушида бўлади. Шу билан тутқаноқ ўтиб кетиши мумкин, лекин баъзи ҳолларда эса умумий тутқаноққа ўтиб, бунда бемор хушини йўқотади, баъзи ҳолларда тилини тишлаш, сийиб юбориши кузатилади. Джексон эпилепсиясидан фарқли ўлароқ тутқаноқ касалида эса бемор бирданига хушини йўқотади. Джексон тутқаноғида патологик жараённи мия пўстлоғида жойлашганини аниқлашда ёрдам беради. 1. Марказ олди пушта қўзғалганда эса шу қўзғатилган мушакларда тутқаноқ юз беради. 2. Ўрта пешона пуштаси қўзғатилса бош ва кўз олмасини қарама-қарши томонга буриш кузатилади. 3. Олдинги адверсия майдон - яъни юқориги пешона пуштасини орқа қисми қўзғатилса баданнинг ярим мушаклари бирданига қисқаради, бу белги бош ва кўзни қарама-қарши томонга буриш билан кечиши мумкин. 4. Оперкуляр соҳасини қўзғатилиши эса чайнаш, ютиш, ялаш каби ритмик ҳаракатларга олиб келади. 5. Марказ орқа пуштани қўзғатилиши «сенсор» Джексон тутқаноғига олиб келади. Бунга қўзғатилган ерда парестезия юз беради. 6. Орқа адверсив майдонни, яъни юқориги тепа бўлаги қўзғатилса, худди олдинги адверсив майдонни қўзғатилиши каби бирданига танани қарама-қарши томонида парестезия секин-аста юз бермайди. Сезги аурасидан сўнг, худди олдинги адверсив майдонни қўзғатилиши каби тутқаноқ юз беради. 7. Энса бўлагини қўзғатилиши кўриш галлюцинациясига, сўнг бош ва кўзни қарама-қарши томонга буришга олиб келади. Бунга сабаб қўзғатилишни энсадан тепа бўлакка тарқалишидир. 8. Тепа, чакка пуштасини қўзғатилиши эшитиш галлюцинациясига олиб боради. Агар чакка бўлагини ички юзаси қўзғатилса, хидлов галлюцинацияси вужудга келади. Баъзи ҳолларда аурадан сўнг умумий катта тутқаноқ эмас, кичик тутқаноқ бўлиши мумкин. Бунда беморда қисқа муддатга хуш йўқолади. Чакка бўлаги қўзғатилса, қўшимча тушга ўхшаган, яъни атрофдаги нарсалар ҳақиқий эмасга, худди шундай ҳолат олдин ҳам юз берганга ўхшайди. Мия пўстлоғини асоси шикастланса, бош мия нервларини зарарланиш белгилари кузатилади. БОШ МИЯ ПЎСТЛОҒИНИНГ ОЛИЙ ФАОЛИЯТИ, УНИНГ БУЗИЛИШИ ВА НЕЙРОПСИХОЛОГИК ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Бош мия пўстлоғининг олий фаолияти праксис, гнозис, сўзлаш қобилияти, ўқиш, хотира, ҳисоблаш ва фикрлаш фаолиятларини ўз ичига олади. Шу фаолиятларнинг мўътадил ҳолатини ҳамда уларнинг ўзгаришини аниқлашда нейропсихология усуллари катта ахамиятга эга. Бош миянинг зарарланишидан келиб чиқадиган марказий нерв тизими олий фаолиятининг ўзгаришларини психологик методлар асосида аниқланади. Бош миянинг чап ярим шари бажарадиган фаолияти жиҳатдан доминант ҳисобланади. Бундай одамлар «ўнақай» бўладилар ва аксинча «чапақай» одамларда доминант ўнг ярим шар ҳисобланади. Ўнақайлик ва чапақайликни текшириш бош мия ярим шарларининг зарарланган томонини аниқлашда ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Нейропсихологик текшириш усуллари беморнинг «чапақай» ва «ўнақай» лигини аниқлашдан бошланади. Бунинг учун аввал бемордан қайси қўли билан ёзиш, пичоқ ва қошиқни ушлаши сўралади. Сўнгра қуйидаги усулларда текширишга ўтилади: А) бемордан қўл бармоқларини бир-бирига чалиштиришни илтимос қилинади. Агарда бемор ўнг қўлининг бош бармоғини чап қўлининг бош бармоғини устига қўйса, демак у асл «ўнақай»дир. Бунинг акси бўлса, у «чапақай»дир. Б) бемордан ўзига ўнақай бўлган ҳолатни танлаб, қўлларини қовуштириш илтимос қилинади, чунончи, агар бемор қўл қовуштирганда ўнг билагини чап билаги устига қўйса, бу хол ўнақайликдан далолат беради. Агарда бемор чап билагини ўнг билаги устига қўйса, унда «яширин чапақай» лик белгилари бор дейиш мумкин. 1. Праксис, унинг бузилиши ва текшириш усуллари Одат тусига кирган ихтиёрий ҳаракатлар комплексига праксия дейилади. Масалан, кийинаётган киши кўйлак ёки костюмини кийиш учун қандай ҳаракат қилиши кераклигини ўйламайди, чунки бу ҳаракатлар кўп қайтарилавериб, шартли рефлекслар пайдо бўлганлигини кўрсатади. Мазкур одатий ҳаракатларнинг бузилишига апраксия дейилади. Апраксияга учраган бемор ҳеч қандай, хатто энг оддий ҳаракатларни ҳам бировнинг ёрдамисиз бажара олмайди. Масалан, кийим кийиш, тугмани тақиш ва ҳоказолар. Апраксия беморнинг ҳамма ихтиёрий ҳаракатлари сақланган ҳолатда пайдо бўлади. Апраксия асосан уч турли кўринишда учрайди: 1. Мотор апраксия. Бунда бемор айтилган иш ва кўрсатилган ҳаракатни ҳам қайта бажара олмайди. Масалан, бемордан чойнакдан пиёлага чой қуйишни илтимос қилинса, у тушунган ҳолда бу ишни бажара олмайди. Агарда шу ҳаракатни кўрсатиб берилса ҳам бемор бажара олмайди. 2. Идеатор апраксия. Бу ҳолатда мураккаб ҳаракатнинг алоқаси ва ассоциацияси (ўзаро уйғунлиги) бузилади. Беморга буйруқ берилган хатти-ҳаракати ва тасаввур қиладиган мураккаб ҳаракатлар элементларини кетма-кет бажаришни амалга ошира олмайди. Масалан, бемордан стакандаги қандни чойга аралаштиришни, сочини тарашни ва бошқа шунга ўхшаш вазифани бажариш сўралса, у бу буйруқни бажара олмайди, аммо шу ҳаракатларни беморга кўрсатилса, у бу ҳаракатларни бажаради. 3. Конструктив апраксия. Бемор ҳамма буйруқларни ҳам, кўрсатиб берилган ҳаракатларни ҳам бажара олади. Лекин майда бўлаклипредметлардан бутун нарса тузиш қобилияти йўқолади. Масалан, учта гугурт чўпидан (пирамида) учбурчак ясаб беришни илтимос қилинса, бемор ясаб бера олмайди. Конструктив апраксияси бош мия бурчак пуштаси (gyrus angularis) зарарланганида юз беради. Апраксия бор ёки йўқлигини аниқлаш учун бир неча хил усуллардан фойдаланилади. а. Оптико-кинестетик мураккаб ҳаракатларни аниқлашнинг қўл бармоқларнинг ҳолати праксиясини текширишдан бошланади. Бунинг учун беморга қўлнинг II ва III ёки II ва V бармоқларини ёзиб, кейин II бармоқни III бармоқ устига қўйиб кўрсатилади ва шу ҳаракатларни қайтаришни илтимос қилинади. Бемор апраксияда керакли ҳаракатни дархол топа олмайди ва бармоқлари билан ҳар хил ўринсиз ҳаракатларни қилаверади. Афферент (кинестетик) апраксия белгиси деб шунга айтилади. Бундай апраксия зарарланган қўлнинг қарама-қарши томонидаги бош мия марказ орқа (постцентрал) пуштасининг зарарланиши оқибатида келиб чиқади. б. Фазода бажариладиган ҳаракатларни текшириш усулига Хед усули киради. Бунда врач ўнг қўлининг кўрсаткич бармоғи билан чап кўзини кўрсатади, сўнгра чап қўлининг кўрсаткич бармоғи билан ўнг қулоғини кўрсатади ва бу ҳаракатларни бемордан худди шундай тартибда такрорлашни илтимос қилади. Апраксияга учраган бемор қўлларини мана шу кўрсатилган ҳолатларга келтира олмайди. Бундай вазият чап ярим шарнинг тепа ва энса бўлаклари туташган жойи зарарланиши натижасида келиб чиқади. в. Реципрок координациясини текшириш. Бунда бир қўлнинг панжасини мушт қилиб, иккинчи қўлнинг панжасини ёзиб кўрсатилади. Сўнгра панжаларнинг ҳолатини кетма-кет ўзгартирилади, бир неча марта такрорланади ва бемордан шу ҳаракатларни қайтариш сўралади. Апраксияда бемор бу ҳаракатларни бўлиб-бўлиб бажаради ёки иккала қўли билан бир хил ҳаракатни бажара бошлайди. Бундай ҳолат премотор тизими айниқса қадоқсимон тананинг олдинги қисми зарарланиши натижасида келиб чиқади. 2. Гнозис, унинг бузилиши ва текшириш усуллари. Гнозис-таниш ёки билиб олиш демакдир. Маълум белгиларга қараб буюмларни таниш, уларнинг номларини аташ қобилиятининг бузилишига агнозия дейилади. Агнозиянинг қуйидаги турлари учрайди: кўриш, эшитиш, хид ва таъм билиш, тери ва мушак-бўғим агнозиялари, тана схемаси тасаввурининг бузилиши. а. Кўриш агнозияси ёки оптик агнозия. Оптик агнозияга дучор бўлган бемор атрофдаги нарсаларни кўриб, таний олмайди, лекин қўлига берилган маълум бир буюмни аниқлаб, рангини, шаклини айтиши мумкин. Бундай агнозия мия пўстлоғининг энса бўлагининг ташқи томонининг зарарланиши натижасида келиб чиқади (18, 19 соха). б. Эшитиш агнозияси. Эшитиш агнозияси деб буюм ва ҳайвонларга хос бўлган товушларни бир-биридан фарқлай олиш қобилиятининг бузилишига айтилади. Масалан, бемор от ёки сигирнинг овозини, соатнинг товушини эшитиб, бу товушлар қандай ҳайвон ёки буюмга тегишли эканини ажратаолмайди. Бу вақтда гапни тушуниш қобилияти ҳам бузилади. Патологик жараён мия пўстлоғининг иккала чакка бўлагида жойлашганда содир бўлади. в. Тери ва мушак-бўғим (сенсетив) агнозияси. Беморнинг кўзи юмуқ бўлганда қўлига берилган нарсанинг нима эканлигини айтиб беролмайди, лекин унинг хажмини, қандай материалдан ясалганлигини, ташқи белгиларини айтиб бериши мумкин. Бундай ҳолга астереогнозия деб аталади. Бу хилдаги агнозия миянинг тепа бўлагида патологик жараёнлар рўй бериши натижасида келиб чикади. Астереогнозия бош миядаги ассоциатив жараён бўлиб, анализ ва синтез бузилиши натижасида келиб чиқади. г. Ҳид ва таъмни билиш агнозияси. Хид ва таъмни ажрата билиш қобилиятининг бузилиши ёки йўқолишига хид ва маза билиш агнозияси дейилади. Бу агнозия мураккаб анализ ва синтез жараёнининг бузилиши натижасида келиб чиқади, аммо уни амалда аниқлаш жуда қийин (ҳатто патологик жараён миянинг икки томонида жойлашган вақтида ҳам). д. Тана схемаси тасаввурининг бузилиши. Бу агнозияда бемор ўз танасининг қисмларини ажрата олмайди. У ўз оёқ ёки қўлларини катталашиб ёки кичиклашгани, танасининг маълум қисмлари йўқолгандек хис қилади (аутотопогнозия). Кўриш агнозиясини текшириш усуллари: а) оддий ва мураккаб буюмларни, ҳамда уларнинг шаклларини таниш: б) қийинлаштирилган ҳолатлардаги, яъни устига ноаник йўналишдаги чизиқлар чизилган буюмларни таниш. 3. Сўзлаш қобилияти, унинг бузилиши ва текшириш усуллари. Сўзлаш бош мия пўстлоғининг янги фаолиятларидан бири ҳисобланади, унга тегишли бўлган цитоорхитектоника майдони фақат одам мияси пўстлоғида учрайди. Сўзнинг иккинчи сигнал тизими фақат одамгагина хос. Одамнинг сўзи асосан икки қисмдан: мотор ва сенсор қисмлардан ташкил топган. Сўзларнинг ўзаро тартибли равишда боғланиши орқали фикр изхор қилиши сўзнинг мотор ёки экспрессив қисмини ташкил этади. Одамнинг сўзларни эшитиб, фикр қилиш ва ходисалар билан боғлай олиш қобилиятига сўзнинг сенсор ёки рецептив қисми дейилади. Сўзлаш қобилиятининг бузилиши афазия деб аталади. Эфферент «мотор кинети» афазия - бош мия чап ярим шари пастки пешона пуштасининг орқа қисми (Брок зонаси) зарарланиши натижасида келиб чиқади. Бу афазияга дучор бўлган бемор алоҳида ҳарфларни қўша олади, лекин сўзларни айта олмайди. Баъзи ҳолларда эса умуман гапира олмайди, фақат товуш чиқаради. Сенсор афазия бош мия пўстлоғи юқори чакка пуштасининг орқа қисми (Вернике соҳаси) зарарланиши натижасида келиб чиқади. Бундай афазия рўй берганда бемор айтилган сўз ва жумланинг маъносига тушунмайди. Берилган саволга жавоб бера олмайди. Амнестик афазия - бош мия пўстлоғи тепа ва чакка бўлакларининг ўзаро туташган жойи зарарланиши натижасида рўй беради. Бемор асосанбуюмларнинг номини айта олмайди. Бирор буюмни кўрсатиб, унинг номини сўралса, у мазкур буюмнинг номини айтиш ўрнига унинг нима учун ишлатилишини тушунтира бошлайди. Семантик афазия - бош мия пўстлоғининг тепа, чакка ва энса бўлаклари ўзаро туташган жойи зарарланиши натижасида келиб чиқади. Бу афазияда бемор оддий жумлаларни туза билади, лекин боғланишларни тушуна олмайди. Импрессив нутқни текшириш усули. Оддий жумлаларнинг мазмунини тушуниш қобилияти. Товуш эшитиш қобилиятини текшириш усуллари. а) ҳарфларни такрор айтиш: «б», «р», «м», «д», «к»; б) ўхшаш товушларни ажратиш: «б-п», «п-б», «п-б-п», «д-т- д»; в) уч ҳарфли серияларни такрор айтиш: «а-о-у», «б-п-д» ва бошқалар. сўзларнинг мазмунини тушуниш қобилиятини текшириш: а) бемордан кўзини, тирсагини, қулоғини кўрсатиш ва бошқа оддий ҳаракатларни бажариш илтимос қилинади. б) оддий гапнинг мазмунини тушуниш қобилиятини унга берилган саволларга қайтарган жавобига қараб аниқланади. Мантиқий-грамматика структурани тушуниш қобилиятини текшириш: бемордан «қалам билан тароқни кўрсатиш» ёки «қалам билан калитни кўрсатиш» илтимос қилинади. Сўнгра бемордан «отасининг укаси», «укасининг отаси» каби тушунчаларнинг мазмуни сўралади. Солиштирма конструкциясини текшириш беморга «Эргаш Насибадан баландроқ», «Гули Рахимдан баландроқ». Кимнинг бўйи қандай? каби саволлар берилади. Мантиқий-грамматик структурани тушуниш қобилиятининг ва солиштириш инструкция бузилиши семантик афазияга учраган беморда рўй беради. Экспрессия нутқ туркумига: харфларни артикуляция қила билиш, буюмлар ва ҳаракатларнинг номини айта билиш қобилиятлари киради. Ҳарфларни билиш қобилиятини текшириш бемордан берилган ҳар хил ҳарфларни «м», «б», «п», «г», «д», «в» қайтариб айтиш илтимос қилинади. 4. Ёзиш қобилияти, текшириш усули ва унинг бузилиши. Ёзиш фаолиятининг бузилиши аграфия деб аталади. Ёзиш фаолиятининг бузилиши топик диагностика учун катта аҳамиятга эга, чунки ёзиш маркази бош мия чап ярим шарининг пешона бўлагини ўрта пуштасининг орқа қисмида жойлашган. Текшириш усуллари: а) бемордан айрим ҳарфларни кўчириб ёзиш илтимос қилинади. Агар беморда кўриш гнозияси ёки унинг ўнг қўлида эркин ҳаракат бузилган бўлса, у ишни бажара олмайди. б) бемордан айтилган сўзлар ёки гапларни ёзиш сўралади. Сенсор афазиясига учраган бемор бу топшириқни бажара олмайди. в) автоматик ёзиш қобилиятини текшириш усуллари, унинг бузилиши. Бунда тайёр ёзилган хатни ва ҳар битта сўзни ҳамда бутун текстни ўқиш ва тушуниш талаб этилади. Ўқиш қобилиятининг бузилиши алексия деб аталади. Бу эса бош мия чап ярим шари тепа бўлагининг бурчак пуштаси (39 соха) зарарланганда содир бўлади. Ўқиш қобилиятини текшириш учун: а) бемордан алоҳида ҳарфларни таниш ва уларни ўқиш сўралади; б) алоҳида бўғин ва сўзларни ўқиш илтимос қилинади; в) гапларни ва текстларни ўқиб чиқиш ва уларни текшириш илтимос қилинади; г) нотўғри ёзилган сўзларни текшириш илтимос қилинади. 5. Ҳисоблаш қобилияти ва текшириш усуллари, унинг бузилиши. Ҳисоблаш ҳам бош мия олий фаолиятининг бир туридир. Бу қобилият асосан тепа ва энса бўлакларининг туташган жойи зарарланган тақдирда бузилади. Ҳисоблаш қобилиятининг бузилиши акалькулия деб аталади. Акалькулияда хаёлан фикрлаш бузилади. Текшириш усуллари: а) бемордан оддий рақамларни, оддий сонларни, кейин мураккаб сонларни ўқиш ва ёзиш илтимос қилинади, сўнгра оддий мисоллар берилади. б) беморга мураккаб масалалар берилади: айириш, қўшиш, бўлиш ва кўпайтириш сонлари. 6. Хотира, текшириш усуллари ва унинг бузилиши. Хотира (память) - маълумотни қабул қилиш, ёдда сақлаш ва керак бўлган пайтда уни яна ишлатиш жараёнларидан иборат. Бу мураккаб фаолиятда бутун бош мия иштирок этади. Хотира икки турга : қисқа ва узоқ вақтли хотираларга бўлинади. Аналитик ҳусусиятларига кўра хотира қуйидаги турларга бўлинади: а) модал «специфик», яъни эшитиш, кўриш ва кинетик хотиралар; б) умумий хотира. Хотиранинг бузилиши амнезия деб аталади. Бош мия пўстлоғининг ташқи латерал юзаси зарарланиши натижасида модел-специфик хотира бузилади. Бош мия устининг айрим структуралари (Пейпец доираси) зарарланиши натижасида умумий хотира бузилади. Текшириш усуллари: а) асосан узоқ вақтли ва қисман қисқа вақтли хотиралар текширилади. Бунда бемордан шу бугун қилган ишлари ҳақида сўралади, сўнгра тарихий рақамлар, масалан, «Қайси йилда Ватан уруши бошланган?», «8 март қандай кун?» ва бошқалар сўралади. б) эшитилган сўзлар ва гапларни эслаб қолиш қобилияти текширилади, кўрув хотираси текширилади ва беморга қисқа ҳикоя ўқиб берилади, кейин ундан шу ҳикояни сўзлаб бериш сўралади. 7. Фикрлаш, текшириш усуллари ва унинг бузилиши. Фикрлаш (мышление) бош миянинг энг мураккаб фаолияти бўлиб, бунда қўйилган мақсад аввало рўй берган вазиятни анализ ва синтез қилишни талаб қилади, сўнгра ўзига хос усуллар ёрдамида керакли натижага эришилади. Бош мияни қаери зарарланмасин, интеллектуал жараённинг нормал бориши учун зарур бўлган бўлаклардан бирортаси албатта бузилади, бу эса умумий фикрлаш фаолиятининг бузилишига олиб келади. Бош миянинг пешона бўлаги зарарланган тақдирда бемор кераксиз импульсларни тўхтата олмайди, бу эса ўз навбатида фикрлаш қобилиятининг мураккаб бузилишига олиб келади. Текшириш усуллари: а) бемордан ўзига берилган расмларни тасвирлаб бериш сўралади; б) кенг мазмунли қисқа ҳикоя ва масалалар ўқиб берилади, сўнгра уларнинг асосий мазмунини айтиб бериш илтимос қилинади. в) беморга бир неча мақол айтилади ва мақолларнинг мазмунини айтиб бериш сўралади. Масалан, «Илми йўқнинг - кўзи йўқ», «Темирни қизиғида бос» ва бошқалар. БОШ МИЯНИНГ ҚОН БИЛАН ТАЪМИНЛАНИШИ Бош мия иккита қон томирлари тизими: ички уйқу артерияси (a. carotis interna) ва умуртқа (a. vertebralis) артерияси орқали қон билан таъминланади. Умуртқа артерияси ўмров ости артериясидан бошланиб, VI бўйин умуртқасининг кўндаланг ўсимтасидаги кўндаланг тешикка киради ва юқорига кўтарилади. Биринчи бўйин умуртқасининг устки юзасидаги эгатчадан ўтиб катта энса тешиги (foramen magnum) суяги орқали калла ичига киради ва узунчоқ мия остига жойлашади. Узунчоқ мия ва варолий кўприги чегарасида иккала умуртқа артерияси ўзаро қўшилиб, асосий артерияни (a basilaris) ҳосил қилади. Ҳар бир умуртқа артериясидан чиққан тармоқ, катта энса тешиги орқали пастга қараб тушади ва ўзаро қўшилиб, тоқ орқа миянинг олдинги артериясини (a. spinalis anterior) ҳосил қилади. У олдинги ўрта ёриқ бўйлаб пастга йўналади. Шундай қилиб, узунчоқ мия остида ромбсимон шаклдаги «Захарченко артерия доираси» ҳосил бўлади. Бу доиранинг юқори бурчаги асосий, пастки бурчаги эса орқа миянинг олдинги артериясидан ташкил топган бўлади. Умуртқа каналида умуртқа артериясидан бир жуфт орқа миянинг орқа артерияси чиқади. Ички уйқу артерияси (a.carotis internus) умумий уйқу артериядан бошланади. Умумий уйқу артериянинг ўзи эса чап томонда бевосита аортадан, ўнг томонда эса елка-бош поясидан бошланади. Қон томирларининг бундай жойлашувида чап уйқу артерия тизими оптимал шароитда қон айланишини таъминлайди. Ички уйқу артерияси калла ичига ўз номидаги канал орқали кириб, турк эгари ва кўрув нерви кесишмасининг икки томонида жойлашади. Ички уйқу артериясининг бевосита давоми бош миянинг ўрта артерияси (a.cerebri media) бўлиб, латерал томонга Сильвий эгати орқали тарқалади. Ички уйқу артериясидан тўғри бурчак шаклида бош миянинг олдинги артерияси (a.cerebri anterior) ажралади. Ўнг ва чап бош миянинг олдинги артериялари ўзаро олдинги қўшувчи артерия (a.communicans anterior) орқали бирлашади. 61- расм. Бош мия қон томирлари . 1. Олдинги бош мия артерияси 2. Ички уйқу артерияси 3. Ўрта бош мия артерияси 4. Олдинги бош мия артерияси 5. Орқа бош мия артерияси 6. Юқориги мияча артерияси 7. Асос мия артерияси 8. Лабиринт артерияси 9. Олдинги пастки мияча артерияси 10. Умуртқа артерияси 11. Олдинги орқа мия артерияси 12. Орқа пастки мияча артерияси 13. Орқа мия артерияси Иккита артерия тизимининг (уйқу ва умуртқа артериялари) ўзаро қўшилишидан виллизий артериал ҳалқаси ҳосил бўлади. Асосий артерия (a.basilаris) иккита умуртқа артерияларининг ўзаро қўшилишидан ҳосил бўлиб, варолий кўпригининг олдинги чегарасида иккита бош миянинг орқа артерияларига (a.cerebri posterior) ажралади ва ички уйқу артериясининг орқа қўшувчи артериялари (a.communicans posterior) билан анастомоз ҳосил қилиб, виллизий артериал ҳалқасини ҳосил қилишда қатнашади. Шундай қилиб, бош миянинг орқа артерияси, орқа қўшувчи артерия, бош миянинг ўрта (ички уйқу) артерияси, бош миянинг олдинги артерияси ва олдинги қўшувчи артериялар иштирокида виллизий артериал ҳалқаси ҳосил бўлади. Бош миянинг қон билан таъминланиш хусусияти шундан иборатки, виллизий артериал ҳалқасининг йирик тармоқлари мия ичига кирмайдилар. Улар мия юзасида тарқалиб, тўғри бурчак шаклида жуда кўп ингичка тармоқлар беради. Бундай тузилиш бош мия ярим шарларнинг ҳамма юзасида бир маромда тарқалган қон оқимини ишини таъминлайди, ундан ташқари мия пўстлоғини қон билан таъминлашда оптимал шароит туғдиради. Бош мия оқ моддасида йирик қон томирларнинг бўлмаслиги шундай хусусият билан тушунтирилади. Мия оқ моддасида эса майда артериялар, артериолалар, капиллярлар устунлик қилади. Энг кўп тармоқланган капиллярлар тўри гипоталамус соҳасида ва мия пўстлоғининг остидаги оқ моддасида учратилади. Миянинг йирик артериялари ярим шарларнинг юзасида бош миянинг юмшоқ пардаси ичида жойлашади. Бу артериялар мустаҳкамланган ҳолатда юмшоқ парданинг кўндаланг тўсиқларига осилиб турадилар ва ўзларининг майда тармоқларини ушлаб туриши натижасида мия юзасидан маълум масофада жойлашади. Шу сабабдан миянинг пардаларга нисбатан силжишида майда қон томир тармоқларининг чўзилишига ва узилишга олиб келади, натижада тўр парда ости бўшлиққа қон қуйилади. Мияда лимфа томирлари йўқ. Қон томир девори билан мия тўқимаси ўртасида бўшлиқ бўлиб, уни мия ичидаги томирлар олди бўшлиғи дейилади. (Вирхов - Робен бўшлиғи). Улар тўр парда остидаги суюқлик билан тўлган бўшлиқ билан туташади ва мия моддасидаги ликворни олиб кетувчи йўл ҳисобланади. Лимфа тизимининг йўқлиги учун мия тўқимасининг капиллярларида Рожо ҳужайралари бўлмайди, улар фақатгина юпқа эластик парда билан ўралган бўлиб, физиологик ҳолатда чўзилмайдилар. Шундай экан, миянинг капиллярлари чўзилмайдиган томирлар, шу сабабли транссудация иши (яъни капиллярдан чиқиши) ва сўрилишни прекапилляр ва посткапилляр қисмлари бажарадилар. Қон оқиш тезлигининг ва томирлар ичидаги босимнинг фарқли бўлиши капиллярда суюқликнинг транссудация йўли билан ташқарига чиқишига, посткапиллярларда эса суюқликни қайта сўрилишига шароит яратиб беради. Шундай қилиб, мураккаб прекапилляр- капилляр - посткапилляр тизими транссудация ва сўрилиш жараёнларининг мувозанатини лимфа тизимини ёрдамисиз таъминлайди. Уйқу ва умуртқа артериялар тизими эмбрион тараққиётининг биринчи ойларида мустақил ҳолда ташкил топадилар. Умуртқа артерия тизимининг уйқу артерия тизимидан фарқи шуки, унинг деворининг ўрта қаватида ва адвентицияда эластик толалар кам бўлади. Икки тизимнинг бирлашуви ва Виллизий ҳалқасини ташкил топиши ҳомила тараққиётининг 3-ойига тўғри келади. Қон айланиши компенсациясини таъминлашда Виллизий ҳалқасидан ташқари бош мия пўстлоғидаги ва оқ моддадаги олдинги ўрта ва орқа артерияларнинг майда тармоқларини кўп сонли анастомозлари катта аҳамиятга эгадир. Кенг анастомоз турларининг тараққиёти ҳомила даврида бошланади, ёш болалик даврида бир-мунча секинлашади ва балоғатга етган даврида яна тезлашади. Бош мия қон томирлари ёшга қараб тўхтовсиз кенгайиб боради, аммо миянинг ўсишига нисбатан бир мунча орқада қолади, шунинг учун болаларнинг мияси катталарникига нисбатан қон билан таъминланиши яхшидир. Виллизий ҳалқаси ва анастомозларнинг кенг турлари мавжудлигига қарамай, чап ярим шарнинг қон билан таъминланиши ҳамма ёш даврларида ўнг томонга нисбатан анча яхшидир. Бунинг боиси шундаки, чап уйқу артерияси бевосита аортадан бошланади ва чап ярим шарининг қон томирларининг ҳажми кенгдир. Бош миянинг олдинги артерияси пешона, тепа бўлакларининг медиал (ички) юзасини, пешона бўлагининг остки юзасини, пешона ҳамда тепа бўлакларини ташқи юзасини олдинги ҳамда юқори пўстлоқ қисмларини, ҳусусан марказ олди ва орқа пушталарининг қисман юқори қисмини пўстлоқ ости оқ моддаларини қон билан таъминлайди. Булардан ташқари бош миянинг олдинги артерияси хидлов йўлини, қадоқсимон тананинг олдинги 4/5 қисмини, думли ўзакнинг боши ва танасини, ясмиқсимон ўзакнинг олдинги қисмини, ички капсуланинг олдинги оёқчасини қон билан таъминлайди. Бош миянинг ўрта артерияси катта ярим шарлар ташқи юзаси пўстлоғини деярли ҳаммасини ва пўстлоқ ости оқ моддаларни қон билан таъминлайди. Чуқурга кетадиган тармоқлари эса ички капсуланинг тиззасини, орқа оёқчасининг олдинги 2/3 қисмини, қисман думли ва ясмиқсимон ўзакларни, кўрув бўртиғини ҳам қон билан таъминлайди. Миянинг ўрта артериясини чуқур тармоқларидан бири a.putamenocapsulа caudata қон қуйилиш манбаи артерияси деб аталади, чунки бу ҳавзада кўпроқ қон қуйилади. Бу қон томир пўстлоқ ости тугунларини ва ички капсулани қон билан таъминлайди. Бу артериянинг бошқа тармоғи (a.hemorragicaе), томирлар чигалини думли ва ясмиқсимон ўзакларни, ички капсуланинг ҳаракат қисмини, Грациоле тутамини (боғламини) ва чакка бўлагидаги Верника марказини ҳам қон билан таъминлайди. Бош миянинг орқа артерияси энса бўлагини, тепа бўлагининг орқа қисмини, чакка бўлагининг орқа ва пастки қисми пўстлоғини, пўстлоқ ости оқ моддаларни қон билан таъминлайди. Бош миянинг орқа артерияси бир неча чуқурга кетадиган тармоқлар бериб, бу тармоқлар кўрув бўртиғининг (thalamus optiсus) орқа тепа қисмини, бўртиқ ости (гипоталамус) соҳасининг орқа қисмларини, қадоқсимон танани, думли ўзакни, Грациоле тутамининг бир қисмини, Люис танасини қон билан таъминлайди. 62- расм. Бош мияни ташқи юзасини артериялари . 1. Чап бош мия ярим шарининг олдинги артерияси 2. Ўрта бош мия артерияси 3. Ташқи кўз косаси пешона артерияси 4. Кўтарилувчи пешона шохчаси 5. Прецентрал шохчаси 6. Централ шохчаси 7. Олд тепа шохчаси 8. Орқа тепа шохчаси 9. Бурчак шохчаси 10. Орқа чакка шохчаси 11. Олдинги чакка шохчаси Миянинг орқа артерияси тўрт тепаликни ва мия оёқчаларини қон билан таъминлашда иштирок этади. Бош мия ярим шарларининг ташқари ва медиал (ички) сатҳларининг мия артериялари қони билан таъминланиши. Бош мия сўғонининг ва миячанинг қон билан таъминланиши қўлланманинг тегишли бўлимида берилган. 63- расм. Бош мияни ички юзасини артериялари . 1. Ички кўз косаси пешона артерияси 2. Ўнг олдинги пешона артерияси 3. Пешона артерияси 4. Қадоқсимон тана артерияси 5. Ички пешона шохчаси 6. Қадоқсимон тана атрофии артерияси 7. Парацентрал артерияси 8. Тана олди артерияси 9. Ўнг орқа бош мия артерияси 10. Орқа қадоқсимон тана атрофии артерияси 11. Тепа-энса шохчаси БОШ МИЯДА ВЕНОЗ ҚОН АЙЛАНИШ Бош миядан вена қони юза ва чуқур мия веналари тизими орқали оқиб, бош миянинг қаттиқ пардасидаги вена бўшлиқларига қуйилади. Бош миянинг юза веналари бош мия ярим шарларининг пўстлоғидан ва пўстлоқ ости оқ моддасидан вена қонини олиб кетади. Юқоридаги юза веналар юқориги сагиттал вена бўшлиғига (sinus sagitalis superior), пастки юза веналар эса кўндаланг вена бўшлиғига (sinus transversus), бошқалари эса калланинг асоси вена бўшлиқларига қуйиладилар. Бош миянинг чуқур веналари вена қонларини пўстлоқ ости ўзакларидан, ички капсуладан, мия қоринчаларидан йиғиб олиб, битта катта мия венасига (vena cerebri media) қуйилади. Бу венанинг ўзи эса тўғри вена бўшлиғига (sinus rectus) қуйилади. Миячанинг веналари катта мия венасига ва калла асоси вена бўшлиқларига қуйиладилар. Вена бўшлиқларидан вена қонлари ички бўйинтириқ венаси, умуртқа венаси орқали ўтиб, елка бош венасига ва ниҳоят юқори ковак венага (vena cava superior) қуйилади. Булардан ташқари вена қонини калладан олиб чиқишда диплоик веналар (vena digloicaе) ва эмиссар веналарининг (v.v.emissariа) калладан ташқарида бўлган веналар билан анастомози катта аҳамиятга эгадир. Бош мия нервлари билан бирга чиқадиган майда веналарнинг ҳам аҳамияти бор. Бош мия веналарининг ўзига хос белгиларидан бири шуки, уларнинг ичида клапанлари йўқ ва жуда кўп анастомозлари бор. Бош мия вена тўрининг тармоқлари ва кенг вена бўшлиқлари калладан қоннинг оқиб чиқишига оптимал шароит яратади. Калладаги вена томирларининг босими шу бўшлиқ ичидаги босим билан тенгдир. Вена қон оқими ҳаракатининг сусайиши калла ичи босимнинг ошиб кетишига олиб келади ва аксинча, калла ичи босими баланд бўлса, вена қонининг оқиб чиқиши қийинлашади. БОШ МИЯНИНГ ЎРОВЧИ ПАРДАЛАР ПАТОЛОГИЯСИ ВА ТЕКШИРИШ УСУЛИ Бош мия уч қават парда билан ўралган: қаттиқ парда (dura mater), тўр парда (arachnoidea) ва томирли (ёки юмшоқ) парда (pia mater). Бош мия пардаларининг тузилиши марказий нерв тизими тузилиши ифода қилинган қисмда тўлиқ ёзилган (ўша бўлимга қаранг). Марказий нерв тизимининг касалланиши, айниқса юқумли, заҳарланиш, ҳажмли жараёнлар ва бошқа ҳолларда мия моддасини ва уни ўраган пардаларнинг зарарланиши менингиал белгилар комплексининг келиб чиқишига олиб келади. Менингиал белгиларга тегишли бўлган бош оғриғи, бош айланиши, қусиш, кўнгил айнаш ва бошқалар юпқа парданинг зарарланиши ва калла ичи босимини ошиб кетишига боғлиқдир. Менингиал белгилар қуйидагича текширилади: бўйин мушакларининг таранглашиши (ригидность): бемор бошини олдинга букканда текширувчи бўйин мушакларининг таранглашганини ҳис қилади ва бемор бошини олдинга букиб бўлмайди. Кернинг белгиси: текширувчи бемор оёғини чаноқсон ва тизза бўғимларида тўғри бурчак шаклида букади, кейин бемор болдирини юқорига кўтарилади, шу вақтда болдирни букувчи мушаклар кескин таранглашади ва оёқни тўғрилаб бўлмайди. Брудзинский белгилари: 1. Юқориги: бошни олдинга букиб, энгакни кўкракка яқинлаштирганда беморнинг оёқлари тизза ва чаноқ-сон бўғимларида букилади; 2. Ўрта: беморнинг қовуғига қўл билан босган вақтда оёқлар чаноқ-сон ва тизза бўғимларида букиладилар: ёноқ ёнини босганда оёқлари букилади. 3. Пастки: бир оёғини букиб, уни тўғрилаб беморнинг қорнига яқинлаштирганда (Кернинг белгисига ўхшаган) бошқа оёғи чаноқ-сон ва тизза бўғимларида букилади; Гиллен белгиси: соннинг олдинги мушакларини сиқса, бошқа оёғи букилади. Бехтеров менингиал белгиси: ёноқ ёйини бармоқ билан урса (перкуссия), юз мушаклари тортишадилар.

Похожие

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари
Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари
Мускул ва нерв тузилиши
Нерв тизимининг инфекцион касалликлари
Периферик нерв тизимининг касалликлари