Туғиш ва туғишдан кейинги давр патологияси - Медицина - Рефераты

Туғиш ва туғишдан кейинги давр патологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171 KB

Туғиш ва туғишдан кейинги давр патологияси Режа: 1. Туғиш патологиясининг сабаблари. 2. Туғиш динамикасининг бузилишидан келиб чиқадиган патология. 3. Ҳомиланинг нотўғри жойлашиши ва бачадон буйинчаси очилмаслигилигидан келиб чиқадиган патологиялар. 4. Туғишдан кейинги касалликлар.

Туғиш патологиясининг сабаблари. Оғир ва паталогик туғишлар ҳомила ёки она ҳайвонга боғлиқ бўлган бир қатор сабабларга кўра юзага келиши мумкин. Ҳомила узунасига чўзилган шаклдаги танадан иборат бўлиб, унинг давомида кенг (бош, кўкрак қафаси ва тос) ва тор сегментлари бўлади. Шунга кўра, бола туғилиш жараёнининг нормал ҳолда ўтиши ҳомила кенг сегментлари билан она ҳайвоннинг тоси юзаси ўртасидаги ўзаро муносабатга, шунингдек, боланинг бачадонда тўғри жойлашишига боғлиқ. Ҳомиланинг она ҳайвон тосига кириб бориши учун мослашиб ётиши ҳомиланинг бачадонда тўғри жойлашиши ҳисобланади. Бу 2 хил: 1) олдинги оёқларига бошини қўйган ҳолда бош томони билан ётиш ва 2) тос томони билан ётиш, бунда ҳомила орқа оёқлари билан чиқиш тешигига қараб йўналади. Бу иккала ҳолатда ҳам ҳомиланинг орқаси онасининг орқасига қараган бўлади. Ҳомила билан боғлиқ бўлган патологик туғишларнинг сабаби қуйидагича: 1. Ҳомила аъзоларининг: а) ҳомила бош томони билан ётганда унинг боши ва олдинги оёқлари ва б) ҳомила орқа томони билан ётганда унинг орқа оёқлари ва думининг нотўғри жойлашиши. 2. Ҳомиланинг: а) ҳомила пастки ва б) ён (ўнг ёки чап) томонида нотўғри позицияда жойлашиши. 3. Ҳомиланинг: а) қорни билан тик; б) орқаси билан тик; в) қорни билан кўндаланг ва г) орқаси билан кўндаланг ҳолатда нотўғри ётиши. 4. Тос бўшлиғига бирданига иккита ҳомиланинг бир вақтда келиб қолиши. 5. Ҳомила жуда ҳам катта бўлиши. 6. Ҳомиланинг патологик ривожланган (мажруҳ) бўлиши. Сигир ёки бия туғаётган вақтда кучаниши бачадонда тўғри ҳолатда жойлашган ҳомилани ҳайдаб чиқаришга етарли бўлмаса, у ҳолда кўпи билан тўрт киши иштирокида куч билан тортиб олинади.

Патологик туғишларда ҳомила чиқиш тешигига боши ёки тос томони билан ётадиган қилиб тўғриланиб, ўтказилгандан кейингина уни куч билан тортиб олиш мумкин. Патологик туғиш пайтида она ҳайвонга боғлиқ бўлган сабаблар: кучсиз ёки кучли тўлғоқ ва кучаниқ, туғиш йўлларининг етарли даражада очилмаслиги, тосининг торлиги ва бошқалардан иборат бўлади. Бўғоз ҳайвонларни тиқис сақлаш, молхонада полларнинг нотекислиги, бўғоз ҳайвонларни зўриқтириб ишлатиш ва уларни етарли даражада озиқлантирмаслик туғуруқнинг меъёрида ўтмаслигига сабаб бўлади. Ҳайвонларга моғорлаган, музлаган, чириган ва бошқа сифасиз озиқларнинг берилиши кўпинча боланинг патологик туғилишига сабаб бўлади. Ҳайвоннинг бўғозлик даврида бачадоннинг пастга тушиб ва эгилиб қолиши, унинг буралиб қолиши, бачадон грижаси ва ҳомила пардаларидаги суюқликнинг кўпайиши каби касалликлар билан оғриши патологик туғишларнинг пайдо бўлишига сабаб бўладиган омиллар ҳисобланади. Кучсиз тўлғоқ ва кучаниқлар. тўлғоқ ва кучаниқларнинг кучсиз бўлиши деганда бачадондаги ҳомилани ташқарига чиқариш учун бачадон ва қорин мускулларининг етарли даражада қисқара олмаслиги тушунилади. Туғиш пайтидаги кучсиз тўлғоқ ва кучаниқлар бачадон мускулларининг кучсиз қисқариши ва улар орасидаги паузанинг узайиб кетиши ҳамда қорин мускуллари қисқаришининг етарли бўлмаслиги билан характерланади. Сабабларига кўра, бирламчи ва иккиламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқлар фарқланади. Туғиш жараёнининг бошланишида тўлғоқ ва кучаниқ кучсиз бўлса бирламчи, бачадон ва қорин мускулларининг узоқ вақт давомида кучли, аммо натижасиз қисқаришлари туфайли бачадон ва қорин мускуллари энергиясининг камайиб, ҳайвоннинг дармонсизланиши оқибатида юзага келса, бунга иккиламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ дейилади.

Кўп бола туғадиган ҳайвонларда ҳомилани чиқарилиши учун кўп вақт талаб этиладиган ҳолларда ҳам иккиламчи характердаги кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ кузатилиши мумкин. Сабаблари . Бирламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ кўпинча ҳайвонни тўйимлиги паст сифасиз озиқалар билан боқиш ва унинг бўғозлик даврида етарли ҳаракат қилмаслиги туфайли юзага келади. Ҳомила пардаларида суюқликларнинг кўпайиши касаллиги, бачадон деворининг ҳаддан ташқари чўзилиб кетиши, ҳомиланинг жуда катта бўлиши ва эгизак ҳомиладорликда туғиш меъёрида кечмаслиги мумкин. Қорин девори грижаси ва қорин бўшлиғида суюқлик тўпланиши ва унинг осилиб қолиши кучсиз кучанишга сабаб бўлади. Тўлғоқнинг кучсиз бўлиши кўпинча бачадоннинг ўзига боғлиқ бўлади (унинг етарли ривожланмаслиги, мускул деворининг дегенерацияси, иннервациясининг бузилиши). Бачадонда ҳомила аъзоларининг нотўғри жойлашиши, ҳомила ҳажми билан тос кенглигининг бир-бирига мос келмаслиги, шунингдек, туғиш йўлларининг тор бўлиши туфайли иккиламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ пайдо бўлади. Кўп бола туғадиган ҳайвонларда кўпинча иккиламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ бачадонда ҳомилалар сони кўп бўлганда юзага келади, чунки ҳомилаларнинг бир нечтаси ташқарига чиқарилгандан кейин бачадон мускулларининг энергия запаси сарфланиб кучсизлана бошлайди. Диагностикаси. Туғиш жараёнининг тўлиқ эмаслиги ва ҳомилани ташқарига чиқаришга ҳаракатнинг сустлиги уларни аниқлашда унча қийинчилик туғдирмайди. Лекин, бола туғилишини кўрсатувчи белгилар умуман бўлмаганда бирламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқни кўпинча сезиб бўлмайди. Бундай ҳолларда бачадон бўйни етарли даражада очилмайди, бу эса ҳомилани ушланиб қолиши ва ўлгандан кейин чиришига (мацерация) ёки мумиёланишга олиб келади. Бунда она ҳайвон, айниқса, урғочи итлар септикопиемия касаллиги оқибатида ўлиши мумкин. Баъзида она ҳайвонларнинг умумий ҳолати бироз ёмонлашишидан ташқари, тўлғоқ ва кучаниқнинг ҳеч қанақа белгилари сезилмайди ва ҳайвоннинг жинсий

йўлларидан қоғоноқ суви ажралиб чиқмагунга қадар туғишнинг бошланганлиги сезилмайди. Барча турдаги ҳайвонлар узоқ вақт ётиб қолганда кучсиз тўлғоқ ҳолати кўпинча қорин мускулларининг кучли қисқаришлари билан кузатилади, лекин бачадон мускулларининг етарли даражада қисқармаслиги туфайли бачадондаги ҳомиланинг ташқарига чиқарилишига имкон бўлмайди. Кўп бола туғадиган ҳайвонларда иккиламчи кучсиз дард тутиши ва кучаниқлар баъзан бачадондан битта ёки бир неча ҳомиланинг ташқарига чиқарилишидан кейин кузатилади. Бунда кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ сабабли бола туғилиши тухтаб қолиши мумкин. Бу пайтда бачадондаги ҳамма ҳомила чиқарилди деб хатоликка йўл қўйиш мумкин. Шунинг учун, ҳайвонни (майда ҳайвонларда) ташқи томондан вагинал текшириб, унинг бачадонида яна ҳомила бор-йўқлигини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Оқибати. Ёрдам кўрсатилмаганда ҳатто бола туғилиб бўлгандан кейин ҳам туғишдан кейинги даврда касалликнинг асорати кузатилиши мумкин (бачадоннинг пастга тушиб қолиши ёки бачадон мускулларининг қисқармаслиги). Кўп туғадиган ҳайвонларда тўлғоқ ва кучаниқ оқибатида кўпинча бачадон шохининг охирги қисмида жойлашган ҳомила ўлиб қолади, чирийди ва она ҳайвонда септикопиемия ривожланишига сабаб бўлади. Даволаш. Ҳайвонда кучсиз тўлғоқ ва кучаниқ кузатилганда баъзан қўлни ҳайвоннинг туғиш йўллари ёки бачадонига киритиб, унинг деворини босиш орқали рефлектор йўл билан нормал туғиш фаолияти қўзғатилади. Йирик ҳайвонларнинг туғиш йўлларида ҳомила тўғри жойлашганда унинг ташқарида жойлашган қисмидан қўл билан тортиш орқали ҳомилани бачадондан ташқарига чиқариш билан дард тутиши ва кучаниққа ёрдам бериш керак. Майда ҳайвонларда қорин девори тос томонга қаратиб массаж қилинади, қоринга иссиқ компресс (айниқса итларда) қўйилади, қин иссиқ сув билан ювилади.

Шунингдек, бачадоннинг қисқариш фаолиятини кучайтирадиган дори препаратлари қўлланилади. Бунинг учун 100 кг тана вазнига 8-10 ТБ дозада окситоцин ёки питутрин, 20%-ли глюкоза эритмасидан 200-400 мл, 20%-ли кофеин эритмасидан 10-20 мл аралаштирилиб, вена қон томирига юборилади. Белладона эктракти (йирик ҳайвонларга 5-10 мл, урғочи итларга 0,25-1,0 мл) прегнантол (йирик ҳайвонларга 8-10 мл, майда кавшовчи ҳайвон ва чўчқаларга 1-2 мл, урғочи итларга 0,3-1 мл) тери остига юборилади. Қора косов препаратлари бачадон мускулларининг жуда ҳам кучли даражада қисқаришини таъминлаб, деворининг йиртилишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун уларни фақат бачадон бўйни тўлиқ очиқ бўлганда ва ҳомилани ташқарига чиқарилишига тўсиқ бўлмаганда қўлланиш лозим. Чўчқаларда 0,8-1 мл/100 кг дозада эстрофан ёки эстродиол бензоатдан мускул орасига юбориш яхши натижа беради. Иккиламчи кучсиз тўлғоқ ва кучаниқларда олдин ҳайвонни болани туғилишига тўсқинлик қилаётган бирламчи сабаблар бартараф этилиши керак. Кучли тўлғоқ ва кучаниқлар. Она ҳайвоннинг туғиш фаолияти даврида бачадон ва қорин мускулларининг кучли даражада қисқаришига кучли тўлғоқ ва кучаниқ дейилади. Бунда тўлғоқ ва кучанишлар орасидаги пауза жуда қисқа бўлади ёки мутлақо бўлмайди. Жуда тез-тез дард тутишлар вақтида аниқ сезиладиган паузалар бўлмайди ва бу ҳолатга клонико-тоник (тиришиб - тортишиш) тўлғоқлар дейилади. Тулғоқ ва кучашишлар орасидаги паузани мутлақо йўқолиши ва бачадонни узоқ муддат давомида узлуксиз қисқаришига бачадоннинг тетаник қисқариши дейилади. Ҳаддан ташқари кучли тўлғоқ ва кучаниқ кўпинча бияларда, кам даражада сигирларда ва баъзан майда ҳайвонларда кузатилади. Сабаблари . Ҳомиланинг катталиги билан туғиш йўллари кенглигининг бир-бирига тўғри келмаслиги, бачадонни қисқаришларини кучайтирувчи препаратларнинг нотўғри қўлланиши кучли дард тутишга сабаб бўлиши

мумкин. Ҳомила олди суюқлигининг барвақт ташқарига оқиб кетиши иккиламчи сабаб бўлиши мумкин. Прогноз. Ҳомила бош томони билан жойлашган ва унинг ҳажми билан тосининг кенглиги мос келадиган бўлса кучли тўлғоқ ва кучаниқ ҳомилани тез ташқарига чиқарилишига сабаб бўлиши мумкин. Биринчи марта туғаётган ҳайвонлар учун бундай ҳолат жуда хавфли бўлиши мумкин, чунки бунда туғиш йўллари шиллиқ пардасининг бутунлиги бузилади. Ҳомила аъзолари бачадонда нотўғри жойлашганда кучли тўлғоқ ва кучаниқ кўпинча бачадон ёки қиннинг йиртилишига олиб келади. Бундан ташқари, плацентар қон айланишининг бузилиши туфайли ҳомиланинг асфиксияси (бўғилиши) хавфи туғилади. Агар бачадондаги ҳомила ташқарига чиқарилгандан кейин ҳам кучли тўлғоқ ва кучаниқ узоқ вақт давом этса бачадоннинг чиқиши касаллиги кузатилиши мумкин. Даволаш. Кўпинча ҳайвонни 10-15 дақиқа давомида секин юргизиб туриш яхши самара бериши мумкин. Ҳайвон ётиб қолган бўлса унинг оёқларини ёзган ҳолда ёнбоши билан ётишига йўл қўймаслик керак. Ҳайвон тик тура олса, танасининг орқа қисмини олдига нисбатан баланд ҳолда турғизиб қўйиш керак. Сигирнинг яғринида терисини бурмага олиб таъсирот бериш мақсадга мувофиқдир. Агар ҳайвонни оёқга турғизишнинг иложи бўлмаса, у ҳолда ҳайвон танасининг орқа қисми баландроқ ҳолда ётқизилади. Бачадоннинг клоник қисқаришларини бартараф этиш учун йирик ҳайвонларга вена қон томирига 20%-ли спирт эритмасидан 150-200 мл юбориш ёки ароқ ичириш (1,5-2 литрдан кам бўлса тескари таъсир этиб кучанишни кучайтириши мумкин), оғриқ қолдирувчи воситалар (анальгин, демидрол, но-шпа препаратлари) тавсияномасига асосан қўлланилади. Бияларда териси остига морфин (0,5) юборилиши ҳам ҳайвоннинг кучаниғини бўшаштиради. Сигирларда тўлғоқ ва кучаниқни камайтириш ёки тўхтатиш мақсадида эпидурал анестезия усулини қўллаш мумкин. Бунда 10 - 20 мл 1,0%-ли новокаин эритмаси думғаза билан биринчи дум

умуртқаси оралиғига ёки биринчи дум умуртқалари оралиғи умуртқа каналининг эпидурал бўшлиғига юборилади. Туғиш йўлларининг етарли даражада очилмаслиги натижасида, яъни бачадон бўйни, қин ёки жинсий лабларнинг торайиб қолиши сабабли патологик туғишлар юз бериши мумкин. Бачадон бўйнининг торайиб қолиши. Бачадон бўйнининг жуда секинлик билан очилиши ёки мутлақо очилмай қолиши, бириктирувчи тўқиманинг ўсиши туфайли унинг тор бўлиши кўпинча кавшовчиларда ва баъзан бошқа тур ҳайвонларда туғишнинг нормал ҳолда ўтишига тўсқинлик қилади. Кавшовчи ҳайвонларда бачадон бўйни мускулларининг кучли ривожланганлиги ва уларни бўшаштириш учун нисбатан кўп вақт талаб этилиши сабабли уларда бу турдаги патологик ҳолат кўп учрайди. Сабаблари . Бачадон бўйни мускул қаватларининг зардобли инфильтрацияси етарли бўлмаслиги сабабли бачадон бўйнининг секин очилиши (кенгайиши) юз беради. Бачадон бўйнининг илгари жароҳатланган жойида бириктирувчи тўқиманинг ўсиши, бачадон бўйнининг қўшни аъзолар билан бирикиб кетиши, тўқималарда оҳак тузлари тўпланиши ва оқибатда бачадон бўйнининг торайиб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Кавшовчи ҳайвонларда баъзан бачадон бўйнининг тоғайсимон тузилиши унинг кенгайишига йўл қўймайди. Сурункали цервицит (бачадон бўйнининг яллиғланиши) кўпинча бириктирувчи тўқималар ҳосил бўлишига сабаб бўлади, бу бачадон бўйни деворларининг эластиклик қобилиятини пасайтиради. Белгилари. Ҳайвонларда туғишнинг бошланишини билдирувчи барча белгилар намоён бўлади, лекин кучаниқ кучли бўлсада, ҳомила ёки ҳомила пардаси ташқарига чиқмайди. Ҳайвон қин орқали текширилганда бачадон бўйнининг зич ёпиқлиги ёки уни қисман очилганлиги маълум бўлади. Диагностикаси . Бачадон бўйнини қин орқали кўрикдан ўтказиш ва синчиклаб текширишга асосланади. Касалликни ўхшаш кечадиган бошқа

касалликлардан (вақтидан илгари тўлғоқ ва кучаниқ, бачадоннинг буралиб қолиши) фарқлаш лозим. Вақтидан илгари тўлғоқ ва кучаниқлар пайтда ҳайвонда жинсий лабларнинг шиши, увиз сути пайдо бўлиши ва думғаза пайининг бўшашиши кузатилмайди. Бачадоннинг буралиб қолиши учун характерли бўлган қин шиллиқ пардаларида бурмаларнинг бўлмаслиги ва бачадон бўйнининг битиб кетганлиги диагнозни тасдиқлашга асос бўлади. Прогноз. Бачадон буйнининг торайган жойи қин томонда бўлса унинг бир оз йиртилиши билан туғиш меъёрида кечиши мумкин. Кўп ҳолларда қиннинг тўлиқ чиқиб қолиши, бачадон буйни бутунлай битиб кетганда бачадоннинг ёрилиши ва оқибатда ҳомиланинг ўлишига сабаб бўлиши мумкин. Бачадон ёрилиб кетганда унинг ичида қон қўйилиши натижасида ҳайвон дарҳол ўлади. Инфильтрация етарли бўлмаслиги туфайли бачадон бўйнининг кенгайиши 12-36 соатгача чўзилиши мумкин. Бунда бачадон бўйни канали тўлиқ кенгайиб, ҳомила ташқарига чиқарилади. Лекин бачадон бўйни канали тўла очилгунга қадар она ҳайвон ҳолдан тояди, бу эса кучаниқни тўхтатиб қўяди. Агар ҳомила чиқариб олинмаса, ҳайвон ўлиши мумкин. Даволаш . Дастлаб бачадон бўйнининг очилиш даражасини аниқлаш мақсадида ҳайвонни вақт-вақти билан қин орқали текшириб, кутиб туриш лозим. Кучли кучаниқларда қорин ичидаги босимни камайтириш мақсадида ҳайвон гавдасининг орқа қисмини баландроқ ҳолда ётқизилади. Бачадон бўйнининг таъсирланувчанлигини камайтириш ва очилишини тезлаштириш мақсадида ҳайвон думғазасига иссиқ компресс қўйилади. Агар кучаниқ жуда зўрайиб кетаверса, йирик ҳайвонларга вена қон томирига 20%-ли спирт эритмасидан 150-200 мл юбориш ёки ароқ ичириш (1,5-2 литр), оғриқ қолдирувчи воситалар (анальгин, демидрол, но-шпа препаратлари) тавсияномасига асосан қўлланилади. Сигирларда тўлғоқ ва кучаниқни камайтириш ёки тўхтатиш мақсадида сакрал, перисакрал анестезия ўтказиш мумкин. Бунда 10 - 20 мл 1%-ли новокаин эритмаси думғаза билан биринчи дум умуртқаси оралиғига ёки биринчи дум умуртқалари оралиғи

умуртқа каналининг эпидурал бўшлиғига юборилади. Бундан ташқари 1:4 нисбатдаги белладон эктракти мазидан бачадон бўйнига суртилади. Агар қўлланган дорилар ҳеч қандай натижа бермаса, унда бачадон бўйнини қўл билан кенгайтиришга ҳаракат қилинади. Бунинг учун бачадон бўйни каналига вазелин суртилган бармоқни киритиб пармалагансимон ҳаракатлантириш билан канални кенгайтиришга ҳаракат қилинади. Бачадон бўйнининг канали кенгайган сари каналга иккинчи, учинчи бармоқни ва ниҳоят, бутун қўл киритилади. Бачадон бўйни каналини зўрлаб очишда кучаниқ туфайли ҳомила пардасининг туғиш йўлларига чиқиши унинг кенгайишига ёрдам беради. Бачадон бўйнини кенгайтиришнинг иложи бўлмаганда шошилинч операция қилишга тўғри келади. Шу мақсадда ҳайвон фиксация қилинади ва наркоз берилади. Ҳайвоннинг ташқи жинсий аъзолари ва қини яхшилаб дезинфекция қилингандан кейин узуксимон пичоқ бачадон бўйни каналининг ичига эҳтиётлик билан киритилади ва бачадон бўйнининг юқори девори узунасига кесилади, бунда фақат унинг циркуляр толали қавати бўйлаб кесиш лозим. Сигирларда бу турдаги операция кўп ҳолларда самарали, майда кавшовчи ҳайвонларда эса шубҳали бўлади. Шунинг учун кўпинча майда ҳайвонларда уларнинг қорни ёрилиб ҳомила олинади (Кесеров усули). Қиннинг тор бўлиши. Қиннинг тор бўлиши туфайли ҳам туғуруқ нормал ҳолда кечикмаслиги мумкин. Қиннинг бирламчи торайиши (биринчи марта туғадиган ҳайвонларда) ва иккиламчи торайиши қайта туғишда (қин деворида ҳосил бўлган жароҳат туфайли) бўлади. Қиннинг тор бўлиши ҳолати барча тур ҳайвонларида кузатилади, қорамолларда кўпроқ учрайди. Сабаблари. Қиннинг тор бўлиши туғма, жароҳатларнинг ўрнига бириктирувчи тўқиманинг ўсишидан чандиқ ҳосил бўлиши, абсцесслар ва яллиғланиш жараёнлари ҳамда тоснинг етарлича кенгаймаслиги оқибатида бўлиши мумкин. Узоқ вақт давомида туғиш ва бунда кўпинча ёрдам кўрсатиш туфайли қин деворлари жуда ҳам шишиб кетиши мумкин.

Кўпинча урғочи ит ва мушукларда (айниқса қари мушукларда) ҳамда камроқ ҳолларда бошқа турдаги ҳайвонларда қин тешигининг тор бўлиши ўсмалар (саркомалар, карциномалар, фибромалар, ўсма, липомалар ва ҳоказо) натижасида рўй беради. Биринчи туғаётган ҳайвонда сақланиб қолган қизлик пардаси ҳам ҳомиланинг ташқарига чиқишига халақит бериши мумкин. Диагностикаси. Туғилиш фаолиятининг нормал кечишига қарамай ҳайвоннинг туғиш йўлларида ҳомила кўзга кўринмайди. Ҳайвонни қин орқали текширилганда қин йўлининг маълум жойи бошқа ерларига нисбатан бирмунча торайиб қолганлиги аниқланади. Шу жойнинг орқасини қўл билан пайпаслаб кўрилганда у ерда ҳомиланинг айрим қисмлари жойлашганлигини пайқаш мумкин. Оқибати. Ҳайвонга ўз вақтида ёрдам кўрсатилганда оқибати яхши тугаши мумкин. Ҳайвонга акушерлик ёрдами кечикиб кўрсатиладиган бўлса бунда кўпинча қин яллиғланади ва унинг пардалари некрозга учрайди. Агар туғилиш жараёни узоқ вақтга чўзилиб, тезда чиқариб олинмаса ҳомиланинг ўлишига сабаб бўлади. Даволаш. Акушерга ёрдам берувчи киши қин ичига ўсимлик мойи, совунли ёки зиғир уруғи қайнатмасини юбориб, ҳомиланинг олд томонда жойлашган қисмига сиртмоқ солиб ёки уни қисқич билан қисиб ташқарига аста-секин тортади. Бу вақтда акушер ҳомила билан қин девори орасида турган бармоқлари ёрдамида қинни имкони борича кенгайтириши лозим. Шу йўл билан қин деворларига ҳеч қандай зарар етказмаган ҳолда ҳомилани ташқарига чиқариб олиш мумкин. Агар бу усул муваффақиятли чиқмаса, бунда қиннинг торайиб қолган қисмларидаги шиллиқ пардани кесишга тўғри келади. Қинда ўсмалар пайдо бўлган ҳолларда унинг жойи ва катта-кичиклиги аниқлангандан кейин бартараф этиш тадбирлари амалга оширилади. Масалан, қинда кичикроқ шиш борлиги аниқланса, дастлаб қинга кўп миқдорда шилимшиқсимон ёки ёғли суюқлик юборилиб, бармоқлар билан

шишни бир томонга суриб қўйи ва ҳомилани эҳтиётлик билан ташқарига тортиб олишга уриниб кўриш мумкин. Агар бу усул ёрдам бермаса, қинда пайдо бўлган ўсма операция қилинади ва ҳомила ташқарига чиқариб олинади. Жинсий лабларнинг торайиб қолиши. Туғиш фаолиятининг нормал ҳолда кечишига қарамай, жинсий лабларнинг етарли даражада эластик бўлмаслиги ҳомиланинг она ҳайвон туғиш йўлларидан ташқарига чиқишини бирмунча қийинлаштиради. Бундай ҳолат барча турдаги биринчи марта туғаётган ҳайвонларда, айниқса қорамолларда кузатилади. Жинсий лабларнинг торайиб қолиши кўпинча қиннинг ва бачадон бўйнининг торайиб қолиши билан бир вақтда юз беради. Сабаблари. Она ҳайвон танаси ривожланиб етилмасдан уруғлантирилганда кўпинча туғиш вақтига келиб ташқи жинсий аъзолари тўлиқ ривожланмаган бўлади, шу жумладан жинсий тирқиш ҳам жуда тор бўлади. Бундай ҳол баъзан катта ёшдаги она ҳайвонларда ҳам кузатилади. Тўқималар инфильтрацияси етарли даражада бўлмаса ҳам жинсий ёриқ торайиб қолади. Бундан ташқари, жинсий лабларнинг торайиб қолишига илгариги туғишлардан кейин чандиқларнинг пайдо бўлиши ва бошқа паталогик ўзгаришлар ҳам сабаб бўлиши мумкин. Белгилари. Туғиш жараёнининг меъёрида кечишига қарамай ҳомила ташқаридан қараганда кўринмайди ёки жинсий ёриқдан фақат туёқларининг учлари чиқиб туради. Кучли тўлғоқ вақтида ташқи жинсий аъзолар ҳомиланинг босими остида бирмунча бўртиб чиқади; тўлғоқ тўхтаганда эса жинсий лаблар дастлабки ҳолатига келади. Агар ҳайвонга ўз вақтида акушерлик ёрдами кўрсатилмаса, у ҳолда ҳомиланинг олд томонда ётган қисмлари кўрсатган босим туфайли ҳайвоннинг чоти ораси ёрилади, шундан кейингина ҳомила ташқарига чиқади. Диагностикаси. Ҳайвонни синчиклаб текшириб, қўл билан пайпаслаб туғиш йўлларидан ҳомиланинг ташқарига чиқиши учун тўсқинлик қиладиган сабабни осон аниқлаш мумкин.

Оқибати. Ҳайвон жинсий лаблари деворларига ҳеч қандай зарар етказилмаган бўлса касаллик енгил кечади, ҳайвоннинг жинсий тирқиши анча ёрилган бўлса даволаш ёрдами кўрсатилиши лозим. Даволаш . Ҳайвон жинсий лабларига кўп миқдорда вазелин (яхшиси мой) суртилгандан кейин қўл эҳтиёткорлик билан жинсий ёриққа киритилиб, орқа юзаси билан жинсий ёриқни кенгайтиришга ҳаракат қилинади, кейин ҳомила оёғига сиртмоқ солинади ва эҳтиётлик билан аста-секин тортиб, унинг боши ёки орқа қисмини жинсий ёриқдан ўтказишга ҳаракат қилинади. Ҳомилани тортиб олаётган вақтда жинсий лабларни кенгайтириб туриш тавсия этилади. Агар бундай тадбирлар самара бермаса ёки жинсий лаблар деворига зарар етиши хавфи туғилса, у ҳолда тирқиш пастга томон кесилади. Бунинг учун қайчининг тўмтоқ учли томони қинга киритилиб ҳайвоннинг чоти чок чизиғи йўналиши бўйлаб кесилади. Ҳомила тортиб олингандан кейин чоти орасининг кесилган жойида шиллиқ парда мускул қавати билан ва тери, тери ости тўқималари билан биргаликда, яъни икки қатор тикиб чиқилади. Тос юзасининг торлиги. Бачадонда ҳомила тўғри ҳолатда жойлашган ва туғиш йўллари тўлиқ очилганда нормал катталикдаги ҳомиланинг ўтиши учун тос юзасининг катталиги етарли бўлмаса, тоснинг торлиги дейилади. Тоснинг торлиги физиологик, туғма ва бирор сабаб оқибатида бўлади. Ҳали вояга етмаган ёш ҳайвонларда тоснинг торлиги физиологик ҳолатдир. Баъзан она ҳайвонларда ҳам тос ҳаддан ташқари ривожланмаган ёки шакли ўзгарган асимметрик ҳолатда бўлиши мумкин. Тос суягининг синиши ёки дарз кетиши натижасида пайдо бўладиган периоститлар ҳам тоснинг торайиб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Бунда суякнинг ўсиб чиққан ўсимталари баъзан тос бўшлиғига бўртиб чиқиб туради. Кўпинча биринчи марта туғаётган ҳайвонларда тоснинг физиологик тор бўлиши билан боғлиқ туғиш патологияларини учратиш мумкин, чунки тоси туғма ёки бирор сабаб туфайли торайиб қолган ҳайвонлардан урчитиш мақсадларида фойдаланилмайди.

Ҳайвон тоси торайиб қолганда туғуруқ ҳар хил ўтади. Агар ҳомила кичик ва кучаниқ кучли бўлса у ҳолда туғиш жараёни нормал кечади. Кўп бола туғадиган ҳайвонларда кўпинча битта, иккита ёки ундан кўп ҳомила ташқарига чиқади, кейинги ҳомила эса кучаниққа қарамай, тосдан ташқарига чиқишда тўхтаб қолади. Ҳомиланинг ҳаддан ташқари катта бўлиши ёки тоснинг торлиги. Ҳомиланинг ҳаддан ташқари катта бўлиши тураро чатиштириш туфайли ёки бўғоз ҳайвонни ўта тўйимли озиқлантириш натижасидир. Тоснинг торлиги эса туғма ёки тос суякларининг ўсиши, синиши туфайли пайдо бўлади. Туғиш йўлларининг меъёрида очилиб туришига қарамай, катталиги сабабли ҳомила нормал ривожланган тос бўшлиғидан ўта олмаса, у мутлоқ катта ҳисобланади. Ҳомиланинг йириклиги аъзоларни озиқлантирувчи ва организмнинг ўсишига таъсир этувчи эндокрин безлари (гипофиз, қалқонсимон без) фаолиятининг кучайишида ҳам кузатилади. Ҳайвон вақтидан кечикиб туққанда ҳам ҳомила катталашади ва унинг вазни ошади. Ҳомила ҳажми билан ҳайвон тоси катталигининг номутаносиблиги фақат туғиш жараёнида маълум бўлиши мумкин. Ҳомила боши билан олд томонга қараб жойлашганда сиртмоқ ҳомиланинг олдинги оёқларига солинади. Агар ҳомиланинг боши туғиш йўлларида жойлашган бўлса катта ва кўрсаткич бармоқлар ёки илмоқ ҳомиланинг кўз косасига киритилади. Ҳомиланинг оёқлари ва бошидан навбатма-навбат тортилиб, ташқарига чиқариб олинади. Бунда ўнг оёқни чапга, чап оёқни эса ўнгга тортиш керак. Ҳомиланинг яхши сирғаниши учун ҳайвон бачадонига совунли тоза сув, кунжут мойининг сувли эритмаси юборилади ва туғиш йўлларига ёғлар, вазелин ёки ланолен суртиш лозим. Ҳомиланинг боши бачадонда бўлса уни кўз илмоғи ёрдамида туғиш йўлларига олиб чиқилади ва тортиб олинади. Акс ҳолда ҳомиланинг боши қайрилиб қолади. Ҳомиланинг кўкрак қисми ташқарига чиқиб, орқа қисми эса туғиш йўлларига тиқилиб қолса, ҳомиланинг олдинги оёқларидан ушлаб, қиялатиб навбатма-навбат тортиш керак.

Қўй ва эчкилар бачадонида битта ҳомила (айниқса ҳомила эркак бўлганда) ривожланса кўпинча унинг боши анча катта бўлади. Шу сабабли ҳомила бачадондан туғиш йўлларига чиқа олмайди. Бундай ҳолларда туғиш йўлларида жойлашган ҳомила оёқларини елка бўғими тўғрисига тенглашгунча бачадонга қараб итарилади. Ҳомила боши туғиш йўлига киритилгандан кейин унинг фақат бошидан ёки битта оёғидан ушлаб ташқарига тортиш керак. Орқаси билан келаётган ҳомилани орқа оёқларидан ушлаб, ўнг оёғини чапга, чап оёғини ўнгга навбатма-навбат тортиб, ташқарига чиқариб олиш мумкин. Чўчқаларда боши билан келаётган ҳомиланинг боши ва олдинги оёқлари туғиш йўлларига чиқиб турса, унинг оёқлари ва юқори жағидан ушлаб, ташқарига тортиб олинади. Ҳомиланинг териси сирғанчиқ бўлганлиги туфайли кўпинча ташқарига тортиб олишда қийинчилик туғилади. Шу сабабли уни тортиб олиш учун сим илмоқлардан фойдаланилади. Акушер илмоқни қўли бўйлаб ичкарига киритиб, ҳомиланинг кўз косасига солинади. Ҳомила тосга кираверишда жойлашган бўлса уни қўл билан ёки арқон сиртмоқ билан солиб ташқарига тортиб олишга уриниб кўриш мумкин. Биринчи марта туғаётган чўчқаларнинг ҳомиласи нисбатан катта бўлиб, кўпинча туғиш йўлларига боши билан киради. Олдинги оёқлари эса елка бўғимларидан букилган ҳолда бачадон бўшлиғида жойлашган бўлади. Бундай ҳолларда ҳомиланинг кўз косасига илмоқ ёки бошига қисқич солинади ва оёқларини тўғриламасдан ҳомила аста-секин тортиб олинади. Албатта, илмоқ билан тортаётганда ҳомиланинг ҳаракати ва илмоқнинг ҳолати қўл назорати остида бўлиши керак, акс ҳолда илмоқ чиқиб кетиши ва туғиш йўлларини жароҳатлаши мумкин. Чўчқа боласи орқа томони билан келаётганда, орқа оёқлари туғиш йўлларига кириб қолади. Бунда қисқич орқа оёқларига солиниб, ҳомила ташқарига тортиб олинади. Баъзан ҳомиланинг орқа оёқлари сакраш бўғимидан букилган ҳолда туғиш йўлларига тиқилиб қолади. Бундай

ҳолларда илмоқ ҳомила оёғини сакраш бўғимидан юқорироққа солинади ва улар тортилиб, туғиш йўлларига чиқарилади. Агар ҳомилани тортиб олиш натижасиз бўлса фетотомия операцияси қўлланилади. Ҳомила аъзоларининг нотўғри жойлашиши. Патологик ҳолатларда ҳомилани туғиш йўлларидан чиқариб олиш учун унинг аъзоларини тўғри ҳолатга келтириш муҳим аҳамиятга эга. Ҳайвонга акушерлик ёрдами кўрсатиш ҳомилани бачадон бўшлиғига итариш ва бошини тўғрилаб қўйишдан иборат. Туғиш енгил ўтган ҳолларда ҳомила тоси олдинги четининг остидан юқорига кўтариб турган ҳолда унинг тумшуғидан ёки бурнидан маҳкам ушлаб бош қисми бачадондан туғиш йўлларига чиқарилади. Туғиш оғир ўтганида кўрсаткич ва катта бармоқлар билан ҳомиланинг кўз косасидан маҳкам ушлаб, унинг бошини олдинги оёқлари устидан юқорига кўтарилиб, ҳомила пешонасидан орқа томонга итариб, тумшуғи туғиш йўлларига чиқарилади. Қўл кучини ишлатиш мумкин бўлмаган, айниқса ҳомила ўлик бўлган ҳолларда арқондан қилинган сиртмоқлар, кўз (иккита) ва шарнирли илмоқлардан фойдаланилади. Бунда илмоқнинг ўткир учи кўз тешигининг ички томонига қаратилиши шарт. Арқоннинг иккала учидан тортиш бачадон деворларини жароҳатламаслиги учун қўл назорати остида амалга оширилади. Шарнирли илмоққа арқон боғлаб, ёпиқ ҳолда уни бачадонга киритилади. Илмоқни ҳомиланинг кўз чуқурчасига киритиб, унинг тўқималарига чуқурроқ киргунча арқон тортилади. У ёпиқ бўлгани учун илмоқ тортилаётганда арқон узилиб кетса, бачадон деворига ёки туғиш йўлларига шикаст етказмайди. Қўй ва эчкини орқаси билан ерга ётқизиб, гавдасининг орқа қисми кўтарилади. Бачадонига зиғир уруғи қайнатмаси, ёки ўсимлик мойларидан қуйилади. Қўл бачадонга киритилса, ҳомилани бошидан ушлаб, тос бўшлиғига тортиб чиқаради. Қўлни бачадонга киритишнинг имкони бўлмаса, уни иложи борича туғиш йўлларига киритиб, сим илмоқни ҳомиланинг кўз косасига илинтирилади ва бармоқлар билан ҳомила боши

орқага итарилади. Бунда кўпинча ҳомиланинг тумшуғи тос бўшлиғига кириб қолади. Кейин ҳомиланинг кўз косасига ўрнатилган илмоқ билан ва ҳомила оёғидан ушлаб ташқарига тортилади. Чўчқаларда одатда боши пастга эгилиб турган ҳомила ўлган бўлади. Агар акушер қўлини бачадонга кирита олса, у ҳолда ҳомиланинг тумшуғидан ушлаб, бошини туғиш йўлларига чиқаради. Қўлни бачадонга киритишнинг иложи бўлмаса, у ҳолда сим илмоқлардан фойдаланилади. Бунда илмоқ ҳомилани кўз косасига ёки эшитиш йўлига киритилади. Кейин ҳомилани илмоқ ёрдамида бир оз юқорига суриб, унинг боши туғиш йўлларига чиқарилади. Тосга киравэришда тиқилиб қолган ҳомила бошини чиқариб олиш учун илмоқ ёрдамида уни юқорига кўтариш керак. Ҳомила бошининг орқасига қайрилиб қолиши камдан-кам учрайди. Ҳайвонни ички йўл билан текширганда ҳомиланинг олдинги оёқлари туғиш йўлларида эканлиги аниқланади, қўлни янада ичкарироқ юборилса, дастлаб ҳомиланинг кўкрак ости, бўйнининг пастки қисми (трахея ҳалқаларининг мавжудлигига қараб), кейин эса юқорига қараган пастки жағи пайпасланади. Сигир ва бияларда акушерлик клюкасини ҳомила кўкрак ости қисмига қўйиб, орқа томонга итарилади. Айни вақтда қўл билан ҳомиланинг пастки жағи ёки тумшуғидан ушлаб, боши у ёндан бу ёнга қимирлатилади ва ҳомилани туғиш йўлларига чиқариш учун ҳаракат қилинади. Бунда сим илмоқлар ва арқон сиртмоқлардан фойдаланиш мумкин. Ҳомиланинг бошини эҳтиётлик билан бачадон бўшлиғидан чиқариш лозим, акс ҳолда бачадон ва тўғри ичак деворларининг тешилиши хавфи туғилади. Қўй ва эчкиларда туғиш йўлларига қўлни етарли даражада киритишнинг имкони бўлса ҳомила эҳтиётлик билан қайтадан бачадонга итарилади, натижада ҳомиланинг боши нормал ҳолатга келиши мумкин. Баъзан ҳомилани қўл, сиртмоқ ва илмоқлар ёрдамида тос бўшлиғига йўналтирилади. Қўлни бачадонга юборишнинг иложи бўлмаса, уни ҳайвоннинг туғиш йўлларига имкони борича чуқурроқ юбориш, илмоқни ҳомиланинг кўз косасига ўрнатишга ҳаракат қилинади. Бунда ҳомиланинг

олдинги оёқлари орқали бачадон бўшлиғига итариб, эҳтиётлик билан илмоқдан тортилади. Чўчқаларда ҳомила бошини тўғрилаш учун қўл бачадон бўшлиғига киритилиб, ҳомила тумшуғидан ушланади, уни бир томонга қайириб боши тос бўшлиғига чиқарилади. Кейин ҳомила ташқарига тортилади. Урғочи чўчқанинг тос қисми тор бўлиб, қўлни бачадонга киритишни иложи бўлмаса, сим илмоқлардан фойдаланилади. Илмоқлар ҳомиланинг кўз косаси ёки эшитиш йўлларига киритилади, кейин ҳомила қайтадан бачадонга итарилиб, унинг боши илмоқлар ёрдамида туғиш йўлларига тортилади ва ташқарига чиқарилади. Бунда ҳомиланинг олдинги оёқлари туғиш йўлларида нормал жойлашган бўлиб, боши эса улар остида ёки устида ётган бўлади. Унинг ҳиқилдоғи орқа, пешона ва бурун қисмлари эса она ҳайвон қорин деворлари томонига йўналган бўлади. Ҳомила боши буралганда бўйнининг учдан бир қисми ҳам буралади. Ҳомилани бундай нотўғри жойлашиши бияларда кўпроқ ва бошқа тур ҳайвонларда эса камроқ учрайди. Ҳомила бўйининг буралиб қолиши туғиш пайтида сиртмоқни нотўғри қўллаш натижасида ҳам рўй бериши мумкин. Ўлган ҳомилани ташқарига чиқариш вақтида ҳомила боши ва бўйнини тананинг бўйлама ўқи бўйлаб буралиб қолиши кўп учрайди. Йирик ҳайвонлар ҳомиласини бачадон бўшлиғига итариб, қўлни боши остига юборилади ва бармоқлар билан бурун ёки пешона қисмидан ушлаб, уни юқорига кўтариб, туғиш йўлларига чиқаришга ҳаракат қилинади. Ўлиб қолган ҳомилаларда бошнинг бундай нотўғри ҳолатини кўпинча тўғрилаб бўлмайди ва уни кесиб чиқаришга (фетотомия усулида) тўғри келади. Қўй-эчкиларда ҳомила бошини худди йирик ҳайвонларники сингари тўғриланади. Бунинг иложи бўлмаса, у ҳолда сим илмоқлари қўлланилади. Улар ҳомиланинг кўз косасига ёки эшитиш йўлларига илинтирилиб, ҳомила эҳтиётлик билан ташқарига тортиб олинади.

Бачадонни буралиб қолиши ( Torsio uteri ). Бачадоннинг ўз ўқи атрофида буралиб қолиши ёки бачадон бир шохининг буралиб қолиши бўлиб, кўпинча сигир, қўй, эчки ва гўштхўр ҳайвонларда кузатилади. Бачадоннинг буралиши унинг тутқичларини ўзига хос анатомо-топографик тузилиши туфайли кузатилади. Сигирларда бўғозликнинг давом этиши билан бачадон пастга ва олдинга силжийди; унинг бачадон шохларидан бошланувчи кенг тутқичлари юқорига ва орқага шилжийди ва натижада бачадоннинг краниал қисми эркин ҳолатда туриб қолади, унинг тутқичлари эса буйинча ёнида ёки каудал қисмида бўлиб қолади. Тутқичларнинг бундай жойлашиши оқибатида бачадон танаси, буйни ва қиннинг краниал қисми ўнг ёки чап томонга буралиб қолиши мумкин. Чўчқа ва гўштхўр ҳайвонларда қорин бўшлиғида жойлашган бачадоннинг бир шохи ва баъзан унинг бир қисми бор бўйига буралиб қолиши мумкин. Бачадонни буралиб қолишининг аниқ сабаби бўғоз ҳайвоннинг кескин ва тез ҳаракат қилиши, бутун гавдасини ўз ўқи атрофида айланиши (тимпания, санчиқ касалликлари, цирк ҳайвонларини сакратиш пайтида) ҳисобланади. Бачадонни буралиб қолиши бўғозлик даврида ва туғиш пайтида ҳам кузатилиши мумкин. Белгилари. Бўғозлик пайтидаги бачадон буралишида спецефик белгилар кузатилмайди ва кўпинча санчиқ, гастроэнтерит ёки бошқа касаллик деб ҳисобланади. Касал ҳайвонда безовталаниш, иштаҳанинг йўқолиши кузатилиб, тана ҳарорати кўтарилмайди. Агар бачадон спиралсимон буралган бўлса вагинал текширилганда қинда бурғисимон бурмалар унинг юзасини ёпиб турганлиги аниқланади. Фгар бачадон қиндан олдинда буралган бўлса қин орқали текшириш ҳеч қандай натижа бермайди. Бунда ректал текшириш билан бачадон бурмалари, тутқичларидан бирининг таранг тортилиб туриши аниқланади. Бу тутқичлардаги артериал қон томирларида пульс кучли ва зўриққан булади. Жараён узоқ давом этганда бачадон деворига қон қуюлиши ва шиши ҳисобига унинг девори қалинлашиб, хамирсимон ёки қаттиқлашган консистенцияда бўлади.

Туғиш пайтида бачадон буралиши кузатилганда туғиш жараёни тухтайди. Қин орқали текшириш билан қинда, бачадон буйни ёки танасида ёпилиб қолган жой борлиги аниқланади. Прогноз буралиш даражаси ва бўғозликнинг муддатига боғлиқ.Агар бачадон камроқ буралган ва қон томирлари унчалик қисилмаган бўлса бўғозлик меъёрида кечиши мумкин. Бачадонни ўз ўқи атрофида 180 0 га буралиши қон томирлари айниқса вена қон томирларини кучли қисилиб қолиши ва оқибатда бачадон деворида кўп миқдордаги веноз қонни тўпланиб қолиши ва ҳатто гемостазлар кузатилиши мумкин. Агар бачадон 360 0 га буралган бўлса бачадон тутқичларидаги барча томирлар бутунлай ёпилиб қолади ва бачадон некрозга учрайди. Баъзан тутқичлар узилиб кетиши ва бачадон қинга осилиб қолиши мумкин. Туғиш пайтида бачадон буралиб қолиши ҳомиланинг ўлимига ва бачадонда ассептик муҳит бўлганлиги туфайли унинг мумификацияси ва мацерациясига сабаб бўлиши мумкин. Даволаш ёрдами бачадонни ўз ҳолатига келтириш ва қон айланишини тиклашга қаратилган бўлиши керак. Туғиш пайтида ҳомилани бачадон буралган томонга тескари бураб тортиш билан бачадонни қисман буралишини тўғрилаш мумкин. Бунинг учун ҳайвон чалқанча ётган ҳолатда фиксация қилиниб, бачадонга кўп миқдорда мойларёки шилимшиқли суюқликлар юборилади. Ишлаб чиқаришда сигирларда бачадонни буралиб қолишини тўғрилаш учун дастлаб унинг қайси томонга буралганлиги аниқланади. Кейин ҳайвон қалин тушама устига авайлаб йиқитилиб, акушер қўлини тўғри ичак орқали тиқадива бачадонни буралган томонига тескари бараган ҳолда ушлаб туради. Ёрдамчи кишилар эса ҳайвонни тескари томонига ағдаради. Шунда бачадон ўз инерциясига кўра жойида туриши, ҳайвонни ағдарилиши ҳисобига бачадоннинг буралиши тўғриланади. Баъзида ҳайвонни бир неча марта ағнатишга тўғри келади.

Итлар, чўчқалар ва қуёнларда бачадон буралишини тўғрилашнинг ягона радикал усули лапоротомия ҳисобланади. Ҳомила йўлдошини ушланиб қолиши (Retentio plactentae, s. Retention secondinarum) Ҳомила пардаларини бачадонда муддатидан кўпроқ сақланиб қолишига йўлдошнинг ушланиб қолиш дейилади. Бу кўпинча кавшовчи ҳайвонларда ва асосан сигирларда, баъзан бияларда ва камдан- кам ҳолда гўштхўр ҳайвонларда учрайди. Йўлдошни агар ўзи табиий ҳолда тушмаса сигирларда ҳомила туғилгандан 24-28 соатдан кейин, бияларда 2 соатдан кейин, қўй ва эчкиларда 5, чўчқа, ит, мушук ва қуёнларда 3 соатдан кейин қўл билан ажратиб олинади. Йўлдошнинг ўз вақтида ажралмаслигига бачадонни етарли даражада қисқармаслиги, (бундай ҳол эгизак ҳомилада, айниқса сигирларда), ҳомила пардалари орасига ҳаддан ташқари кўп суюқликлар тўпланиши, ҳомилани жуда катта бўлиши туфайли бачадоннинг чўзилиб кетиши сабаб бўлади. Шунингдек, кучаниқ ва тўлғоқ кучсиз бўлганида ҳам йўлдош ажралмай қолади. Йўлдошнинг ажралмай қолиши ва ҳайвонларни етарлича озиқлантирмаслик, ёки аксинча, ҳайвонлар жуда семириб кетганида ҳам кузатилади. Бундан ташқари, озиқ рационида витамин ва минерал тузлар етишмаслиги ҳам йўлдошнинг ўз вақтида ажралмаслигига сабаб бўлади. Ҳайвонлар учун мацион етарли бўлмаганда бачадон бўшашиб қолади (атония) ва бу ҳолат йўлдошнинг ушланиб қолишига олиб келади. Йўлдошнинг ажралмаслигига ҳайвоннинг бўғозлик даврида бачадонида пайдо бўладиган яллиғланиш жараёнлари ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бунда шиллиқ парда шишади, натижада сўрғичлар корункулаларда тутилиб қолади ва кучаниқ, тўлғоқ зўрайганда ҳам улар ажралмайди. Йўлдош яллиғланганда ҳам хорион парда сўрғичлари шишиб кетади, бу эса уларнинг бачадон шиллиқ пардасига маҳкамроқ ёпишиб қолишига сабаб бўлади.

Баъзан бачадон бўйинчаси йўлининг вақтидан олдин ёпилиб қолиши ёки бўғозлик ривожланмаган бачадон шохи ҳаддан ташқари кучли қисқарганда, ҳомила пардаларининг шу шохда қисилиб қолиши туфайли ҳам йўлдош ажралмай қолади. Йўлдошнинг сақланиб қолишини аниқлаш қийин эмас, чунки у кўпинча ҳар хил узунликдаги кўринишида жинсий ёриқдан осилиб туради. Йўлдошнинг сақланиб қолиши уч хил: тўлиқ, нотўлиқ ва қисман бўлади. Йўлдошнинг осилиб турган қисми сакраш бўғинларигача баъзан ҳатто ергача тушиб турса, бу қисман ушланиб қолиши бўлади. Бунда хорион парда бачадонга бир неча карункулалар билан туташган бўлади. Йўлдошнинг ҳаммаси жинсий йўлларда турган бўлса (бу, камдан кам учрайди), хорион парда бачадоннинг ҳар иккала шохида карункулаларга туташган бўлса бу тўлиқ ушланиш дейилади, бундай пайтда диагноз анамнез ва ички текширишлар натижасида қўйилади. Агар йўлдош бачадоннинг битта шохида ушланиб қолса, унда нотўлиқ ушланиш дейилади. Сигирларда кўпинча йўлдошнинг нотўлиқ ва қисман ушланиб қолиши кузатилади. Бу вақтда ҳомила пардалари жинсий йўллардан осилиб туради. Йўлдош сақланиб қолганида, жинсий лаблар шишиб кетади, улар одатда кўкимтир қўнғир рангли шилимшиқ билан ифлосланади. Касал ҳайвон думини кўп ҳаракатлантириши оқибатида унинг ички томони, орқа оёқлар шилимшиқ суюқлик билан ифлосланади. Сигирларнинг йўлдоши 2 кундан ортиқ ажралмаса, у чирий бошлайди. Бундай йўлдош илвиллаб, кул ранг тусга киради ва нохуш ҳид чиқаради. Йўлдошни чиришидан ҳосил бўлган моддаларнинг қонга сўрилиши оқибатида организмнинг заҳарланиши туфайли ҳайвонда умумий ҳолсизланиш, иштаҳани йўқолиши, тана ҳароратини кўтарилиши, сут беришни камайиши кузатилади. Туғиш йўлларидан қўланса ҳидли қон ва шилимшиқ суюқлик, айрим пайтларда чириган ҳомила пардаларининг бўлаклари келади.

Йўлдош 7-9 кун давомида ажралмаса, сигирнинг умумий аҳволи оғирлашади. Иштаҳа ва кавш қайтариш йўқолиб, сут секрецияси бутунлай тўхтайди, тана ҳарорати кўтарилади. Жинсий йўллардан қўланса ҳидли суюқлик келиши кучаяди. Ички усул билан текширганда бачадон бўйинчаси канали ярим очилган ҳолатда бўлади. Чириган йўлдош ажралиб тушгандан кейин ҳайвоннинг умумий аҳволи яхшиланиб борса ҳам, жинсий йўлларида яллиғланиш борлигидан у узоқ муддат, баъзан эса умр бўйи қисир қолиши мумкин. Бачадондаги микроорганизмлар кўпинча лимфа ва қон томирларига ўтиб, сепсис ёки пиемия касаллигини келтириб чиқариши, натижада ҳайвон ҳалок бўлиши мумкин. Йўлдошнинг ажралмай қолиши, сут безлари функциясига ҳам кучли таъсир этиб, сут миқдорининг камайиши, кўпинча мастит ривожланишига сабаб бўлади. Бияларда йўлдош сақланиб қолганида, ҳайвон безовталаниб, тез-тез зўр бериб кучаниб туради, бундай кучанишлар натижасида кўпинча бачадон ташқарига чиқади. Ҳомила пардалари 12-24 соат давомида ажратилмаса, одатда тана ҳарорати кўтарилади, жинсий йўлларда келаётган тўқ жигарранг суюқликнинг ҳиди қўланса бўлади. Шундан кейин бошланаётган септицемиянинг бошқа белгилари ҳам юзага чиқиб, ҳайвоннинг нобуд бўлишига олиб келади. Майда кавшовчи ҳайвонларда касаллик сигирларники сингари кечади, лекин улар бу касалликка жуда сезгир бўлади, касаллик кўпинча қоқшол ва газли флегмона билан оғирлашади. Чўчқаларда йўлдошнинг сақланиб қолиши камдан-кам кузатилади. Йўлдошни ажратиш техникаси. Ҳайвонларда сақланиб қолган йўлдошни ажратиб олишдан олдин халатларининг устидан фартук (этак), бир қўлига махсус енгча, оёқларига резина этик кийилади. Касал ҳайвон жинсий лаблари, думининг асоси, чот қисми совунлаб, иссиқ сув билан тоза ювилади, кейин дезинфекцияловчи эритмалар билан (2%-ли лизол эритмаси

ёки 0,1%-ли калий перманганат эритмаси) артилади. Жунлари артиш пайтида халақит бермаслиги учун ҳайвоннинг думи бинт билан ўралиб, ён томонига тортилиб бўйнига боғланади. Қўлларни совунлаб иссиқ сув билан тоза ювиб йодланган спирт (1:1000) билан артилади. Шилинган, тирналган жойлари йонинг 5%-ли спиртли эритмаси билан артилади ва устидан коллоид эритма қўйилади. Йўлдошни ажратадиган қўлга (елка бўғинигача) стерилланган вазелин ва дезинфекцияловчи малҳам суртилиши лозим ёки акушерлик қўлқопи кийилади. Шундан кейин жинсий йўллардан осилиб чиққан ҳомила пардалари қўл билан буралиб секинлик билан тортилади. 2- қўл бачадонга йўлдош бўйлаб юборилиб, бачадон шиллиқ пардаларининг туташган жойи - биринчи карункула топилади, унинг бўйин қисмидан кўрсаткич ва ўрта бармоқлар билан ушланиб, катта бармоқ ёрдамида карункулалардан томирли парда сўрғичлари ажратилади. Кейин навбатдаги карункула топилиб, бу операция қайтарилади, шу тартибда йўлдош бачадон шохларидан ажратилади. Йўлдош ажратилгандан кейин карункулалар юзаси ғадир-будур (ажратилмасдан олдин силлиқ) бўлади. Айрим ҳолларда (ҳайвон безовталанганда, бачадон бўйинчаси канали қисқарганда) дум қисмида ўтказиладиган эпедурал анестезиядан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бачадонининг қисқаришини яхшилаш учун тери остига 30-40 ТБ миқдорида окситоцин ёки бошқа дорилар юбориш тавсия этилади. Йўлдош ажратиб олингандан кейин, тоза пол ёки фанер устига ёйиб, диққат билан текширилади. Бунда узилган томирли парда четлари бир-бирига тўғри келса, демак, йўлдош тўлиқ ажратилиб олинган ҳисобланади, аксинча, йўлдошнинг қисмлари бачадонда қолган бўлади. Бундай пайтда қўл яна бачадонга юборилиб, йўлдошнинг қолгани олинади. Кейин бачадонга микроорганизм фаолиятини тўхтатадиган дорилар юборилади. Шу билан бир вақтда организмнинг ҳимоя кучини оширишга қаратилган чоралар ҳам кўрилади. Ажратиб олинган йўлдошни куйдириш ёки ерга кўмиш керак.

Ишлаб чиқариш шароитида йўлдошни ажратиб олиш учун оператив усуллар билан бир қаторда консерватив усуллардан ҳам фойдаланилади. Консерватив усул сигир бачадон мускуллари тонусини ошириш ва микроорганизмлар ривожланишининг олдини олишга қаратилган. Бунда йўлдошнинг осилиб турган қисми, ташқи жинсий аъзолар, ҳайвоннинг думи дезинфекцияловчи эритмалар билан ҳар куни 2-3 марта ювилади. Микроорганизмларга қарши йўлдош билан бачадон орасига қин орқали вазелин ёки балиқ мойига (150-200 мл) антибиотиклар, сулфаниламидлар ва бошқа воситалар керакли миқдорда қўйилади. Бачадон мускуллари тонусини оширадиган моддалар сифатида тери остига окситоцин, питиутрин, амницирон, прегнантол (5-10 мл), 1%-ли синенстролдан 2-5 мл юборилади, 500 г қанд сувга эритилиб ичирилади. Н. А. Флегматов йўлдош ажралмай қолганда миотоник таъсир этувчи (бачадон мускул қаватини қисқартирадиган) ҳомила олди суюқлигидан фойдаланишни тавсия этади. Бунинг учун қоғоноқ ёрилиб, ҳомила бачадондан чиқарилаётган вақтда ҳомила олди сувлари тоза идишларга олинади ва 3 0 С ҳароратда кўпи билан 2-3 сутка сақланади. Бу суюқлик йўлдоши сақланиб қолган сигирларга 3 л дан 5-6 соат оралатиб, 3-4 марта берилиши мумкин. Бачадонни чиқиб қолиши. (Prolapsus uteri, inversio uteri). Бундай ҳол туғуруқдан кейин учрайди ва икки хил кўринишда намоён бўлади. Бачадон шохининг қин бўшлиғига ағдарилиб чиқиши ёки кириб қолиши чала ағдариш бўлса бачадоннинг жинсий йўллардан бутунлай ташқарига чиқиб қолиши - тўла ағдарилиб чиқиш дейилади. Касаллик кўпинча сигир ва эчкиларда, бия ва чўчқаларда эса камроқ учрайди. Бачадоннинг ағдарилиб чиқиши ва тушиши туғишдан кейинги 6 соат ичида, бачадон ҳали қисқариб улгурмасдан бачадон бўйинчаси канали бачадон танаси ёки шохи сиғадиган даражада очиқ турган пайтда рўй беради.

Бачадон чала тушганида ҳайвон безовталаниб, тез-тез кучанади, қорин пресси (мускуллари) қисқаради, ҳайвон орқасини эгиб, думини кўтариб туради, кучаниқ тутган пайтда оз-оздан тезак ва сийдик ажралади. Айрим ҳайвонларнинг дармонсизланиши кузатилади, иштаҳа ва кавш қайтариш йўқолади. Бияларда бундай пайтда санчиқлар пайдо бўлади. Бачадоннинг чала тушиши ички текшириш усули билан аниқланади. Бунда қўл билан пайпаслаб бачадоннинг ағдарилиб чиққан қисми топилади. Бачадоннинг тўла тушиши кўп учрайди. Бундай пайтларда жинсий ёриқдан сакраш бўғимларигача осилиб тушади. Ташқарига чиққан бачадоннинг кўпинча йўлдош қолдиқлари билан қопланган шиллиқ пардаси карункулалари билан ташқарига чиқиб туради. Кавшовчи ҳайвонларда тушган бачадонни ундаги карункулаларига қараб осонгина аниқласа бўлади. Бия бачадони тушганда капиллар қон оқиши кузатилади. Чўчқаларнинг тушган бачадони узун ичак кўринишида бўлади. Диққат билан қаралса, шиллиқ пардасида бир талай кўндаланг бурмалар борлигини кўриш мумкин. Ағдарилиб тушган бачадон сернам, нисбатан юмшоқ, оч қизил рангда бўлади. Қоннинг тўхтаб қолиши ва шишиши туфайли у қаттиқ ва тўқ қизил бўлиб қолади. Бир неча соатдан кейин ағдарилиб чиққан бачадоннинг юзи қуриб, ёриқлар билан қопланади ва қорамтир кулранг ёки жигарранг тусга киради. Кейинчалик, некроз ва сепсис ривожланиши мумкин. Ҳайвон кўпинча ётган бўлади, шунинг учун ағдарилиб чиққан бачадон остига клеёнка ёки чойшаб солиш керак. Кейин думғаза қисмида эпидурал анестезия ўтказилиб, бачадоннинг бир қанча жойига 0,5-1 см чуқурликда (сигирларга 60 ТБ, майда ҳайвонларга 5-20 ТБ миқдорида) окситоцин юборилади. Бачадон ваготил (2%-ли), аччиқтош (3%-ли), калий перманганат (1:5000), фурациллин (1:5000) эритмалари билан ювилади, бачадондаги жароҳатларга чок қўйилади, ёрилган ёки тирналган жойларга, ҳамда бутун бачадон шиллиқ пардасига Вишневский малҳами суртилади

ёки бошқа микроорганизмларга қарши қўлланадиган бошқа малҳам суртилади. Окситоцин инъекия қилинганидан кейин 5 дақиқа ўтгач, бачадон 30% қисқаради, қаттиқлашади ва енгил тўғриланадиган бўлади. Ағдарилиб чиққан бачадон кучли шишган бўлса у стерилланган 3%-ли аччиқтош ёки 2%-ли ваготил эритмаси шимдирилган кенг бинтлар билан маҳкам боғланади. Бинтлаш ағдарилган бачадон шохларидан бошланиб, жинсий лаблар томон борилади. Бачадонни тўғрилаб, ўрнига қўйишдан олдин бинтнинг бир қисми очилади, бачадонни икки қўл билан ушлаб, жинсий лабларга яқин қисми кўтарилади ва аста-секин тос бўшлиғига юборилади. Кейин бошқа қисми ушланиб, бинти очилиб секинлик билан у ҳам тос бўшлиғи томон юборилади. Бунда айниқса ёрдамчи бачадонни тоза чойшаб билан жинсий лаблар баландлигида сақлаб туриши жуда муҳимдир. Бачадон ўрнига солингандан кейин унинг бўшлиғига балиқ мойи билан трициллин, 1-2 та экзутер ва бошқа антисептик дорилар юборилади. Бачадоннинг қайта ағдарилиб чиқиш хавфи бўлса думғаза қисмида эпидурал анестезия ўтказилади. Қинга валиксимон ёки халтачали чоклар ўрнатилади. Шишган ва жароҳатланган қисми кўп бўлса бачадон ампутация қилинади. Бачадон ампутацияси. Операция ҳайвоннинг ётган ёки турган ҳолатида ўтказилади. Ампутациядан олдин 0,5-1%-ли новокаин эритмаси билан инфильтрацион анестезия қилинади. Эритмани лигатура қўйиладиган (боғланадиган) бачадон тўқималаридан бироз юқори, бачадон бўйинчасига яқинроқ жойга юборилади. Инфильтрацион анестезия билан дум қисмида эпидурал анестезия ҳам ўтказилиши мумкин. Бачадон 0,1%-ли калий перманганат, 2%-ли аччиқтош эритмалари билан яхшилаб ювилади. Шундан кейин бачадон бўйинчасидан 10-15 см узоқликда, ҳайвонларни бичишда қўлланадиган ип айлантирилиб, илмоқ тортилади. Илмоқ қилинган ипларни тортиб боғлашдан олдин, кесиладиган жойнинг пастроғидан бачадон девори узунасига кесилиб, бачадон бўшлиғи текширилади. Агар у ерда бурмалари ёки сийдик пуфагининг борлиги

аниқланса, уларни қорин бўшлиғи томон тўғрилаб юбориш керак. Кейин иплар 3-4 марта ҳар 5-6 дақиқа давомида тўлиқ гемостаз ҳосил бўлгунича тортиб боғланади. Ипларни куч билан тортиш мақсадида учларига таёқча ўрнатилади. Иплар тортилиб боғлангандан кейин, 3-4 см пастроқдан бачадон кесиб олиб ташланади, кесилган жойига йоднинг 5%-ли спиртли эритмаси суртилади. Кесилган жойга ҳар куни антисептик моддалар билан ишлов берилади. 10- 12 кундан кейин боғланган ип тушиб кетади. Туғруқдан кейинги фалаж (туғруқдан кейинги гипокальциемия , Paresis puerperalis ) ўткир кечувчи касаллик бўлиб, мускулларнинг ярим фалажи, томоқ, тил, ичакларнинг фалажи, қондаги кальций миқдорининг кескин камайиши ҳисобига кома ҳолати билан ҳарактерланади. Асосан учинчи- бешинчи туғишида юқори махсулдор сигирлар туққандан кейин бир ҳафта ичида касалланади, айрим ҳолларда касаллик сигирларнинг туғишига 1-2 кун қолганда қайд этилади. Баъзан эчки, қутос, туя ва қўйлар ҳам касалланади. Сабаблари. Полиэтиологик касаллик бўлиб, асосий сабаблари ортиқча энергияли, оқсилли ва кальцийли озиқлантириш, лактациянинг пасайган ва сутдан чиқарилган даврида ўта энергияли озиқлантириш, организмда Д витаминининг етишмовчилиги ҳисобланади. Илгари гипокальциемиянинг сабаблари рационда кальцийнинг етишмовчилиги деган тушунча мавжуд эди, лекин бу тушунча ўз тасдиғини топмади. Балки сутдан чиқарилган сигирлар рационида кальцийнинг ортиқча бўлиши гипокальциемияга сабаб бўлиши тажрибаларда аниқланди. Рационда кальцийнинг ортиқча бўлиши ўта энергетик ва оқсилли озиқлантириш пайтида ёмон таъсир кўрсатади, касалликнинг юзага келишида ирсий мойиллик яққол намоён бўлади. Ривожланиши. Туғруқдан кейинги гипокальциемиянинг ривожланиши жуда мураккаб ва тўлиқ ўрганилмаган. Қонда ва тўқималарда кальций миқдорининг тезлик билан камайиши нерв-мускул бузилишлари: қалтироқ ва фалажларга сабаб бўлади, чунки кальций ионлари иштирокида мускуллар оқсили ҳисобланган актин ва миозинларнинг бирикиши ва

парчаланиши жараёнлари амалга ошади. Шунинг ҳисобига мускулларнинг қисқариш хусусиятлари таъминланиб туради. Қонда ва тўқималарда кальций миқдорининг камайиши асосий икки омилга кўра: а) паратгармон синтезининг камайиши ва организмда Д витаминининг фаол шаклларининг етишмовчилиги туфайли кальцийнинг ичаклар орқали сурилишининг ёмонлашиши; б) увиз сути ҳосил бўлиши учун кальцийга бўлган талабнинг ортиши оқибатида кузатилади. Сигирларда туғруқдан кейинги гипокальциемия қонда паратгармон ва Д витаминининг гормонал шаклининг камайиши билан бир вақтда кузатилади. Паратгармон ва фаол шаклдаги Д витамини кальцийга бириккан оқсиллар синтезида қатнашади, кальций ва фосфорни ичаклардан қонга мембраналараро ташилиши таъминланади. Паратгармон суяк тўқимасидаги кальций - цитрат комплекси ҳосил бўлишини тезлаштиради, бу комплекс қонга ўтгач, ундан кальций ионлари ажралиб чиқади. Парагармон кальцийнинг буйрак каналчаларида реабсорбциясини кучайтириб, фосфорни сийдик орқали чиқарилишини камайтиради. Кальцийнинг бир сутка давомида увуз сути билан ажралиши 100 граммдан кўпроқни ташкил этади. Меъёрда сигирларнинг сутдан чиқарилган даврдан лактация дарига ўтиши билан кальцийга бўлган талаб унинг ичаклардан сўрилиши ҳисобига қопланиб туради. Маҳсулдорлик ирсий потенциали юқори бўлган ҳайвонларда сарфланаётган ва организмга тушаётган кальций миқдорлари орасидаги мутаносибликнинг ва кальций алмашинувини бошқарувчи нейроэндокрин механизмларининг бузилиши оқибатида қондаги кальцийнинг миқдори кескин камайиб кетади. Оқибатда тўқималарда, айниқса мускуллардаги кальцийнинг бир қисми қонга ўтади, нерв-мускул қузғалувчанлик жараёнларининг бузилиши, тана ва силлиқ мускуллар тонусининг пасайиши ва уларнинг фалажи кузатилади. Ҳазм канали ҳаракатининг пасайиши оқибатида кальций ва бошқа моддаларнинг сурилиши ёмонлашади.

Белгилари касалликнинг босқичи ва кечиш даражасига боғлиқ бўлади. Одатда сигирнинг туғиши меъёрида кечади. Касал ҳайвонда иштаҳанинг пасайиши, паст товушда манграш, безовталаниш қайд этилиб, кейинчалик, ҳолсизланиш, ташқи таъсуротларга бефарқлик, мускуллар тонусининг пасайиши, ётиб қолиш, қисқа вақт ичида коматоз ҳолати, оёқларни узатиб, бошини ёнига қилиб ётиш, буйиннинг S ҳарфига ўхшаш ҳолатда қийшайиши, тери, мускуллар ва пайлар, куз қорачиғи, анал тешиги ва қинда сезувчанликнинг йўқолиши характерли бўлади. Халқумнинг фалажи ёки ярим фалажи оқибатида ютиниш акти йўқолади, оғиздан сулак оқиши кучайиб, тил осилиб чиқиб туради. Ошқонзон олди бўлимлари ва ичаклар ҳаракати сезилмайди. Сфинктрининг фалажаланиши туфайли сийдик ажратилиши кузатилмайди. Пульс частотаси 1 дақиқада 130 мартагача бўлиб, тонлар буғиқ эшитилади, нафас аввалига тезлашиб, кейинчалик сийраклашади ва юзаки бўлади. Тана ҳарорати 35 0 С гача пасаяди, касалликнинг атипик кечишида меъёрлар чегарасида бўлиши мумкин. Касаллик камдан-кам ҳолларда туғишдан олдин, ҳомиланинг жинсий йўлларидан чиқиш вақтида, айрим ҳолларда эса туққандан 4 кун ва ундан ҳам кўпроқ вақт ўтгандан кейин пайдо бўлади. Кечиши. Асосан ўткир тарзда кечади. Ўз вақтида самарали даволаш ишлари олиб борилганда 1-2 суткага тўлиқ соғайиш кузатилади. Оғир ҳолларда нафас марказининг фалажланиши туфайли тасодифан ўлим кузатилиши мумкин. Касалликнинг асосрати сифатида аспирацион бронхопневмония, қиннинг чиқиши, мускуллар некрози, эндометрит кабилар ривожланиши мумкин. Диагноз. Касалликнинг харктерли белгилари ташхис учун тўлиқ асос бўлади. Туғруқдан кейинги парезни туғишдан кейинги ётиб қолиш, кетоз ва яйлов тетаниясидан фарқлаш лозим. Тўғишдан кейинги ётиб қолишда (остеодистрофия, гипофосфатемия) суяклардаги минерал моддаларнинг камайиши билан боғлиқ бўлиб, рефлекслар, тери сезувчанлиги сақланиб қолади ва касаллик секинлик билан ривожланади.

Даволаш. Асосан қондаги кальций ва магний етишмовчилигини йўқотиш, уларнинг қондаги концентрациясини меъёрлаштиришга қаратилади. Бунинг учун организмга парентерал йўллар билан кальций, магний тузлар ва Д витаминлари препаратлари юборилади. Биз томонимиздан тавсия этилаётган усулда вена қон томирига 10%-ли кальций хлорид эритмаси 300-500 мл, 20 %-ли глюкоза эритмаси 300-400 мл, 20 %-ли кофеин натрий бензоат эритмаси 20 мл, мускул орасига 25%-ли магний сульфат эритмаси 40 мл ва Д 2 витамини 2,5 млн ҲБ дозада юборилади. Кальций хлоридни ўрнига 10%-ли кальций глюконат эритмаси қўлланилганда ҳайвонлар томонидан яхши қабул қилинади. Эритмалар юборилгандан 10-20 дақиқа ўтгач, ҳайвон ўрнидан турмаса, 6-8 соатдан кейин эритмалар худи шу дозаларда қайта инъекция қилинади. Вена қон томирига таркиби кальций ва магний тузларидан иборат бўлган камагсол препаратидан 0,5 мл/кг дозада, таркиби глюкоза ва кальцийдан иборат глюкал препаратидан 270-750 мл юбориш мумкин. Касал сигирнинг елинига ҳавога юбориш усули кейинги вақтларда кам қулланилмоқда, чунки касаллик маълум вақдан кейин яна қайталаши ёки мастит ривожланиши мумкин. Ютиниш актлари пайдо бўлгач, оғиз орқали 200-300 г натрий ёки магний сульфат тузи, 10-15 г ихтиол ва 10-15 мл чемерица настойкаси 2-3 л сувга аралаштирилиб ичирилади. Ҳайвон тўлиқ соғайиб кетгунча қондан кальцийнинг увиз таркибига ўтишини камайтириш мақсадида сигирни тез-тез, лекин кам миқдорда соғиш тавсия этилади. Касалликни даволашда энг оддий усуллардан бири елинга Эверс ёки Беляев ва Ореховларнинг аппаратлари билан ҳаво юборишдир. Сигир елка ва ён томонига ётқизилиб, елиндаги сути соғилади, кейин сўрғичлари спирт шимдирилган тампон билан артилади. Кейин уларнинг тўрталасига стерил катетерлар юборилиб, елин териси қатлари ёзилиб, тимпаник товуш пайдо бўлгунча аста-секин ҳаво берилади. Шундан кейин ҳаво чиқиб кетмаслиги

учун сўрғичлар 20-25 дақиқагача дока ёки бинт билан боғланади. Ҳайвон тузалмаса, елинга ҳаво юбориш яна 8 соатдан кейин қайтарилади. З.С.Кириллов елинга ҳаво ўрнига шприц Жане орқали 500-2000 мл миқдорида соғлом сигирлардан соғиб олинган сут юборишни тавсия этади. Ҳаво ва сут юборилгандан кейин касал ҳайвоннинг сағриси, бели ва орқа оёқлари яхшилаб уқаланади, кейин иссиқ ўраб қўйилади. Профилактикаси. Сигирларни сутдан чиқарилган даврда тўла қимматли рационда боқиш (сифатли пичан-30-35 %, сенаж ва силос 25-35, омихта емлар 25-30, илдиз мевалилар 5-6 %), қанд оқсил нисбатини 0,8:1,2 атрофида, рациондаги клетчатка миқдорини қуруқ модданинг 25-30 % ташкил этишини таъминлаш лозим. Йўлдошни еб қўйиш. Ҳамма ҳайвонларда ўз йўлдошларини еб қўйишга мойиллик бор. Бияларда эса бу ҳол камдан кам учрайди. Сигирлар ҳомила пардаларини ҳуш кўриб ейди, шундан кейин уларда ошқозон-ичак касалликлари рўй беради. Қўй ва эчкиларда ҳомила пардаларини ейишга мойиллик суст ифодаланган. Чўчқалар эса йўлдошини иштаҳа билан ейди. Бу уларда ошқозон-ичак касалликларини келтириб чиқармайди, аммо болаларини еб қўйишига мойиллик пайдо қилади. Гўштхўр ҳайвонлар ҳам йўлдошларини еб қўяди, бу нарса уларнинг соғлигига таъсир этмайди. Ҳайвонлар йўлдошини ейишига асосий сабаб уларда минерал моддалар ва витаминозларнинг етишмаслигидир. Йўлдошини еб қўйган ҳайвонда қуйидаги ўзгаришлар пайдо бўлади; гастроэнтерит касаллигининг белгилари, кавшовчиларда - тимпания, юрак уриши ва нафас сонини тезлашиши, айрим ҳолларда тана ҳароратини кўтарилиши, отларда санчиқлар кузатилади. Тезаги қўланса ҳидли бўлади, баъзан ичи кетади. Биялар ва кавшовчи ҳайвонларни даволаш мақсадида парҳез қилинади. Сурги дориларидан (глаубер, натрий сульфат, магний сулфат тузлари, канакунжут мойи)

фойдаланилади, шунингдек, табиий ва сунъий ошқозон ширасини қўллаш ҳам мумкин. Касалликнинг олдини олиш учун ҳайвонни туғиш вақтида албатта навбатчилик ташкил этилади. Улар калта боғланиши ва ажралиб тушган йўлдош дарҳол йиғиштириб олиниши керак. Хўжаликда турли касалликлар тарқалмаслиги учун ажратиб олинган ва тушган йўлдошлар куйдирилиб йўқотилиши ёки ерга кўмилиши зарур. Ҳайвонларнинг ўз болаларини еб қўйиш касаллиги чўчқаларда, кемирувчиларда ва гўштхўр ҳайвонларда учрайди. Айниқса, бу ҳол кўпинча чўчқа ва қуёнларда рўй беради. Чўчқалар туққандан кейин, айниқса, биринчи марта туққандан кейин, жуда камдан-кам ҳолларда эмиза бошлагандан кейин ўз болаларини еб қўйиши мумкин. Касалликни пайдо қилувчи асосий сабаблардан бири бўғозлик даврида нотўғри боқиш (минерал моддалар етишмаслиги, гўшт ёки ҳайвон маҳсулотлари бериб боқилиши) натижасида рўй беради. Бунга яна чўчқа болалари ўткир тишлари билан онасининг сўрғичларини жароҳатлаши, елин ва жинсий аъзо касалликлари ҳам сабаб бўлади. Озиқ рационида минерал моддалар етишмаса, катакларида тоза сув бўлмаса, урғочи қуёнлар ҳам ўз болаларини еб қўйишлари мумкин. Биринчи навбатда улар ўлик туғилган болаларини ейди, кейинчалик, эса тирик болаларини ҳам ейиш пайига тушади. Касалликнинг олдини олиш учун чўчқаларни бўғозлик даврида тўғри боқиш, биринчи марта туғаётган чўчқаларнинг елинини туғишидан олдин массаж қилиш лозим. Шунда чўчқа болалари сўрғичларни оғзига олганида, уларда безовталаниш ҳоллари рўй бермайди. Туғиш вақтида кузатиб туриш ва йўлдошни дарҳол йиғиштириб олиш керак. Чўчқа ўз болаларини ейиш пайига тушгудек бўлса унинг тумшуғига бурундиқ тутиб қўйиш лозим. Чўчқа болаларини ҳаётининг биринчи кунлариданоқ яшикда алоҳида асраш ва эмизиш учунгина она чўчқа ёнига қўйиб, эмиб бўлгунча қараб туриш керак. Биринчи боласини еб қўйган она чўчқаларга қайд қилдирувчи

дориларнинг (верантин, қўстирувчи тош) берилиши бошқа болаларини еб қўйишининг олдини олади. Қуёнларда бундай ҳолнинг олдини олиш учун ўлик туғилган ва нобуд бўлган қуён болаларини дарҳол катаклардан олиб ташлаш керак. Боласини еб қўядиган қуёнлар яроқсиз ҳисобланади. Туғишдан кейинги инфекциялар (Туғруқ исмтмаси) . Туғишдан кейин жинсий йўлларга турли микроорганизмлар кириб, жинсий аъзоларда оғир касалликлар пайдо қилади. Микроорганизмлар жинсий аъзоларга 2 йўл билан: экзоген ва эндоген йўл билан кириши мумкин. Микроорганизмлар жинсий аъзоларга экзоген йўл билан туғишга ёрдам берган акушернинг қўллари, асбоблар, ифлос тўшама ва бошқа буюмлар орқали тушади. Микроорганизмлар жинсий аъзоларга эндоген йўл билан туғишдан анча олдин тушади. Улар бачадон ёки қинга кириб қолган сапрофит ҳисобланган, организмнинг ҳимоя воситалари касалланганда касаллик чақиришга мойил бўлган микроорганизмлардир. Касаллик қўзғатувчиларнинг организмга кириши ва ривожланиши учун туғиш вақтида ва ундан кейинги даврда жуда қулай шароитлар вужудга келади. Чунки жинсий йўлларнинг ҳамма жойларида бир талай жароҳатлар пайдо бўлади. Бундан ташқари, бачадондаги лоҳиялар микроорганизмларнинг ўсиши учун жуда яхши озиқ муҳити ҳисобланади. Ҳар бир туғиш организмнинг ҳимоя кучларини сусайтириб қўйиши сабабли, касаллик қўзғатувчилар бемалол ривожланади. Жинсий аъзоларнинг туғишдан кейинги касалликлари турли микроорганизмларнинг таъсири туфайли содир бўлади. Жинсий аъзоларда пайдо бўладиган яллиғланиш жараёнлари жойлашишига кўра улар қуйидагича бўлади: 1) туғишдан кейинги вулвит; 2) туғишдан кейинги вестибулит; 3) туғишдан кейинги вагинит. Бу касалликларнинг асосий сабаби туғиш пайтидаги жинсий йўллар жароҳати ва уларга ташқаридан қўл, асбоб-ускуналар билан микроорганизмларнинг тушишидир. Касаллик

бошланганда ҳайвон безовталанади, белини кучли букади, думини кўтаради. Сийдик чиқариш кучли оғриқ билан ўтади. Ташқи жинсий лаблар шишади. Пайпаслаганда кучли оғриқ сезилади. Жинсий лабларга тегилган пайтда ҳайвоннинг ётиши ёки йиқилиши кузатилади. Жинсий ёриқдан суюқлик оқади, у ҳайвон думи ва сағрисига ёпишиб, қуриб пўстлоқ ҳосил қилади. Қиннинг шиллиқ пардаларида кўпинча кучли қизариш, яра, эрозия, қон қуйилганлиги кўринади. Бу маҳаллий ўзгаришларга организмнинг умумий ўзгаришлари ҳам қўшилади. Даволаш мақсадида, биринчи навбатда, ташқи жинсий аъзолар ва дум тоза ювилиши керак. Жинсий лабларни қитиқламаслиги учун думни бинт билан ўраб, ён томонга тортиб қўйиш керак. Қин даҳлизи бўшлиғи тозаланиб, дезинфекцияловчи (калий перманганат, лизол, креолин, биялар учун сулема) эритмалар билан ювилади. Бундай пайтда 1-2%-ли туз-содали (аа), ёки ош тузининг гипертоник (2-5%-ли) эритмалари яхши самара беради. Шуни ёдда тутиш керакки, қин даҳлизини ювиш айрим ҳолларда тескари натижа беради. Шундай бўлмаслиги учун қин даҳлизи дезинфекцияловчи эритмалар билан ювилганда жинсий лаблар очиқ бўлиши ва юборилган эритмаларнинг қайтиб чиқиши учун шароит туғдириш керак. Дезинфекцияловчи эритмалар жинсий йўлларга босим билан юборилиши керак эмас. Жинсий аъзо шиллиқ пардалари ювилгандан кейин Вишневский линименти, стрептоцид эмулсияси, йодоформли, ксероформли, креолинли, ихтиолли малҳамлар суртилиши керак. Кучли оғриқ пайтида оддий малҳамларга 1-2% дикаин ёки новокаин қўшиш тавсия этилади. Яра ва эрозиялар тозалангандан кейин ляпис ёки 5%-ли йод эритмаси билан куйдирилади. Худди шундай мақсад билан ихтиолли тампонлар ҳам қўлланади. Тампонларни 12-24 соатдан кейин қайта қўйиш мумкин. Лекин туғишдан кейинги инфекцияни маҳаллий жараён деб бўлмайди, чунки бунда бутун организмда патологик жараён ривожланади.

Организм ҳимоя кучининг сусайиши ва идора этувчи ҳамда мослаштирувчи имкониятларнинг издан чиқиши умумий касалликни пайдо қилади. Бундай ҳолларда учта умумий касаллик: септицемия, пиемия ва септикопиемия касаллиги юзага келади. Септицемия - маҳаллий яллиғланиш жараёнининг асорати бўлиб, қонда микроорганизмлар ва уларнинг токсинлари борлиги билан намоён бўлади. Бунда касал ҳайвоннинг аҳволи оғирлаша боради. Пиемия - маҳаллий яллиғланиш жараёнининг асорати бўлиб, қон томирларида тромблар вужудга келади. Кейин шу тромбларнинг йиринглаши, турли аъзо ва тўқималарда эмболиялардан келиб чиқадиган метостатик абсцесслар юзага келиши билан ўтади. Септикопиемия - маҳаллий яллиғланиш жараёнининг септицемия ҳам пиемияга хос белгилари билан ўтадиган асоратидир.

Похожие

Туғиш Физиологияси

Қисирлик. Акушер-гинекологик диспансерлаш

Ҳомиладорлик пайтида бачадон бўйни патологияси

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси