Қисирлик. Акушер-гинекологик диспансерлаш

Қисирлик. Акушер-гинекологик диспансерлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Қисирлик. Акушер-гинекологик диспансерлашРежа: 1. Қисирликларнинг таснифи. 2. Қисир лик ларнинг сабаблари ва и қ тисодий зарари. 3. Қисир лик ларни даволаш ва профилактикаси. 4. Сигир ва ғуножинларда акушер-гинекологик диспансерлаш. 5. Андрологик диспансерлаш.

Ветеринария гинекологияси - (gune - грекча урғочи, logos - таълимот) фани урғочи ҳайвонлар жинсий аъзоларининг касалликлари ва турли бепуштлик ва қисирликларнинг сабаблари, аниқлаш, даволаш ва олдини олиш усулларини ўргатади. Масалан, бепуштликлар, вагинит, цервицит, метритлар. Ветеринария андрологияси (andros - грекча эркак, logos - таълимот) - экак ҳайвонлар жинсий аъзолари касалликларини (импотенция) ўргатадиган фандир. Ветеринария гинекологияси ва андрологияси фанларининг вазифалари бир- бирига жуда ўхшаш, чунки кўпайиш жараёнларида урғочи ва эркак ҳайвонлар қатнашади. Шунинг учун бу фанларнинг асосини ҳайвонларда кузатиладиган пуштсизликларни (қисирлик) бартараф этиш ва олдини олишга қаратилган тадбирлар ташкил этади. Пуштсизлик ( бесплодие, Steriakitas) - ҳайвонларда кўпайиш аъзолари функцияларининг вақтинчалик ёки бутунлай бузилиши бўлиб, катта ёшдаги урғочи ҳайвон туққандан сўнг турли сабабларга кўра, бир ой давомида, ёш ҳайвонлар физиологик жиҳатдан етилгандан кейин бир ой давомида уруғланмаса у лар бепушт деб ҳисобланади. Қисирлик (яловость) - эса иқтисодий кўрсаткич бўлиб, йил давомида ҳайвонларнинг кўтилган миқдордаги болани бермаслиги тушинилади. Бепуштликнинг белгилари ҳайвоннинг узоқ муддат давомида куйга келмаслиги, бир неча марта уруғлантиришдан кейин ҳам уруғланмаслик, жинсий цикл муддатларининг бузилишини ҳисобланади . Ҳайвонларнинг қисирлиги режадаги бола олинмаслиги, ҳайвонлар сут маҳсулдорлигининг камайиши, парваришлаш ва озиқлантириш учун харажатларни қопланмаслиги, қисир ҳайвонларни бир неча марта уруғлантириш ва уларни даволаш учун харажатлар ҳисобига халқ хўжалигига катта иқтисодий зарак етказади. Кўпинча зотдор қисир сигирларни барвақт подадан чиқаришга тўғри келади.

Кўпчилик мутахассислар пуштсизлик билан қисирликни бир нарса деб нотўғри ҳисоблашади. Пуштсизлик биологик хусусият, қисирлик эса иқтисодий кўрсаткич бўлиб, қуйидаги тўрт жиҳатлари билан бир биридан фарқ қилади: 1. Пуштсизлик - урғочи ва эркак ҳайвонларнинг ноқўлай шароитларда сақланиши туфайли насл бериш хусусиятларининг издан чиқиши; Қисирлик - урғочи ҳайвонларда ўтган йил давомида режалаштирилган болани олинмаслиги. 2. Пуштсиз ҳайвонлар деганда туққандан сўнг бир ой давомида уруғланмаган она ҳайвонлар, физиологик жиҳатдан етилгандан кейин бир ой ичида уруғланмаган ёш ҳайвонлар тушинилади; Қисир ҳайвонлар деганда хўжалик йилида бола бермаган (туғмаган) катта ёшдаги ва физиологик етилган (бола бериши режалаштирилган) ёш ҳайвонлар тушинилади. 3. Пуштсизлик - биологик хусусият бўлиб, ҳар бир ҳайвонни текшириш орқали хўжалик йилининг ҳар бир кунида ҳисобга олиниши мумкин; Қисирлик - эса иқтисодий кўрсаткич бўлиб, уни фақат хўжалик йили тугагандан кейин ҳисоб-китоблар ва инвентаризация натижаларига кўра анқлаш мумкин. 4. Пуштсизликни тугатиш билан ҳар бир она ҳайвондан бўғозлик ва бўғозликдан кейинги давр учун керакли муддатларда бола олишга эришилади; Қисирликни тугатиш билан ҳар 100 бош сигирдан 100 бош бузоқ олишга эришилади. Қисирликнинг сабаблари ва турлари. Қисирликнинг сабаблари хилма- хилдир. Қисирлик урғочи ёки эркак ҳайвонлардаги етишмовчиликлар ва организм билан ташқи муҳит ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг бузилишига боғлиқ. Урғочи ҳайвоннинг ҳаёти давомида ташқи муҳитнинг ноқулай таъсири уни вақтинча ёки бир умр қисир бўлиб қолишига сабаб бўлиши мумкин.

Профессор А.П.Студенцов таснифи бўйича сабабларига кўра, пуштсизликнинг 7 тури мавжуд: туғма, қарилик, симпотоматик, алиментар, эксплуатацион, иқлимий, сунъий. Аммо амалда бу сабаблар кўпроқ бўлиши ҳам мумкин. Ҳайвон пуштсизликка ҳаёти давомида йўлиқиши ва туғма бўлиши ҳам мумкин. Ҳаётда орттирилган сабабларга кўра, пуштсизлик қуйидаги турларга бўлинади: 1. Алиментар пуштсизлик (alimentum - озиқ-овқат) ҳайвонни нотўғри озиқлантириш туфайли келиб чиқади. Ҳайвонларни нотўғри озиқлантириш, уларни етарлича озиқлантирмаслик (ем-хашак етишмаслиги - оч қолиши), керагидан ортиқча озиқлантириш (семириб кетиши) ёки рационда жинсий тизим аъзоларининг фаолиятига таъсир этувчи муҳим компонентларнинг (оқсиллар, углеводлар, витаминлар ва минерал моддалар) етарлича бўлмаслиги қисирликка олиб келиши мумкин. Масалан, А гиповитаминозда бачадон шиллиқ пардаси эпителийсида ўзгаришлар кузатилади; В гиповитаминозда жинсий безлар дегенаритив ўзгаришларга учрайди, акобальтоз пайтида кўпайиш функцияси издан чиқади ва ҳ. Ҳайвон етарлича озиқлантирилмаганда организм заифлашади, бу жинсий жараёнларга таъсир этади (куйикиш ва овуляция бўлмайди). Ҳайвонлар оқсил, углевод ёки ёғларга бой бир хилдаги озиқалар билан узоқ муддат боқилганда тухумдонлар функцияси сусайиб, уларнинг махсус тўқимаси аста-секин ёғ клетчаткаси билан алмашинади. Семириб кетган ҳайвонларнинг тухумдони кичрайибгина қолмай, балки зичлашади ҳам, бунда урғочи ҳайвон аввалига қисқа муддатга куюкади, кейин эса бутунлай куюкмайди. Ҳайвон меъёрида озиқлантирилганда ҳам модда алмашинуви бузилишлари кузатилган (ошқозон-ичак ва бошқа аъзолар касалликларида) бўлса алиментар қисирликлар келиб чиқиши мумкин. 2. Ҳайвонларни нотўғри асраш ва фойдаланиш оқибатидаги пуштсизлик. Ҳайвонларни мунтазам яйратмаслик, намлик юқори, ҳавоси

яхши алмашмайдиган ҳамда ўта совуқ ёки иссиқ биноларда сақлаш озиқанинг яхши ҳазмланмаслиги ва организмда моддалар алмашинувини сусайишига сабаб бўлади. Буларнинг ҳаммаси жинсий аъзолар функциясини сусайтиради, бу эса жинсий циклнинг меъёрида кечмаслиги ёки йўқолишига сабабчи бўлади. Урғочи отларни ҳаддан ташқари кўп ишлатиш, жумладан йўрға ва чопқир бия зотларини тўхтовсиз аравага қўшиш кўпинча жинсий аъзолар функциясининг сусайиб қолиши ва қисирликка сабаб бўлади. 3. Урғочи ҳайвонларни нотўғри уруғлантириш. Урғочи ҳайвонларни қисир-бўғоз лигини ўз вақтида текширмаслик оқибатида келиб чиқадиган, шунингдек, эркак ҳайвондаги функционал етишмовчиликларга алоқадор касаллик. Ҳайвонлар уруқлантирилганлиги ҳисобга олиб борилмаса, эркак наслдор ҳайвон ортиқча зўриқиб, жинсий заифлашиши мумкин. Ҳайвоннинг куйикканлигини ўз вақтида аниқламаслик ва жинсий циклни ўтказиб юбориш қисирликка сабаб бўлади. Урғочи ҳайвонлар вояга етгандан кейин ўз вақтида уруғлантирилмаса, бачадонда атрофик жараёнлар юзага келиб, тухумдонлар функциясининг бузилишига олиб келади. Вақтида куюкиб турадиган ҳайвонларнинг узоқ муддат уруғлантирилмай қолиши овуляция ва куйикишнинг бир умр ёки узоқ муддатга тўхташига сабаб бўлади. Ҳайвонларнинг қисир-бўғозлиги уруғлантиришдан 45-60 кун кейин мунтазам равишда текшириб турилмаса бўғоз бўлмай қолган ҳайвонларни аниқлашнинг иложи бўлмайди. Урғочи ҳайвоннинг қисирлиги эркак ҳайвондаги камчиликларга ҳам боғлиқ бўлиши мумкин, шунинг учун эркак наслдор ҳайвонни режали равишда текшириб туриш керак. Эркак ҳайвонларда сперманинг сифатини ёмонлашиши ёки бутунлай сперма ҳосил бўлишини тўхташига сабаб бўладиган жинсий аъзолар касалликлари кўп учрайди.

Эркак ҳайвонларни нотўғри озиқлантириш, парваришлаш ва уларни нотўғри ишлатиш натижасида ҳам сперма сифати ёмонлашади ёки уруғ олиш учун бутунлай яроқсиз бўлиб қолади. 4. Жинсий аъзоларнинг (гинекологик) касалликларига алоқадор пуштсизлик. Урғочи ва эркак ҳайвонларнинг кўпчилик касалликлари оқибатида қисирлик кузатилиши мумкин. 5. Иқлимга алоқадор пуштсизлик ҳайвонлар иқлими жиҳатидан кескин фарқ қиладиган бир жойдан иккинчи жойга кўчирилганида юзага келади, бунда ҳайвонлар янги яшаш шароитларига мослаша олмайди. 6. Яқин қон-қариндош уруғлантириш оқибатидаги пуштсизлик. 7. Қариликка (климактерик) алоқадор пуштсизлик. Б унда овуляция тўхтайди ва ҳайвон куюкмайдиган бўлиб қолади. Климактерик давр сигирларда 15-20 ёшда, қўй ва эчкиларда 8-9 ёшда, чўчқаларда 6-8 ёшда, бияларда эса 20-25 ёшда бошланади. 8. Пуштсизликнинг иммунологик сабаблари. У рғочи ҳайвоннинг қони ва жин сий йўлларида доимо оз миқдорда сперматоксинлар мавжуд. Улар миқдори яллиғланиш натижасида кескин кўпаяди. Бу токсинлар сифати бўйича ҳар хил бўлиши мумкин: аутосперматоксинлар, изосперматоксинлар (турига қарашли спермийларни ўлдирадиган), гитероспермотоксинлар (бошқа турга қарашли спермийларни ўлдирадиган), лизинлар (спермийларни эритиш) каби хусусиятга эга бўлади, ҳамда юборилган спермага маҳаллий аллергик реакция билан жавоб қайтаради. Жинсий йўлларнинг яллиғланиши, бачадон инволюцияси тўлиқ бўлмаслиги, гиповитаминозлар ҳам шиллиқ пардаларнинг иммун ҳимоясини пасайтириб, спермиоантителалар миқдорини кўпайтириши мумкин. Бу эса уруғланишга тусқинлик қилади, зигота ривожланишини бузади ёки абортга сабаб бўлади. Юқорида айтиб ўтилганидек, қисирлик туғма бўлиши ҳам мумкин. Туғма қисирлик: инфантилизм, гермафродитизм, фримартинизм ва бошқа шаклларда намоён бўлади.

1. Инфантилизм деб , урғочи ва эркак ҳайвон жинсий аъзоларнинг тўлиқетилмай қолиши ёки ҳайвон қочириш ёшига етганида жинсий циклнинг бўлмаслигига айтилади. 2. Гермафродитизм (хунаса) деб битта индивиднинг ўзида урғочи ва эркаклик жинсий аъзоларининг бўлишига айтилади. Бундай ҳолатда жинсий аъзолар одатда ривожланмай қолади. Ҳақиқий гермафродитизм жуда камдан- кам учрайди. 3. Фримартинизм пайтида урғочи ҳайвоннинг баъзи жинсий аъзолари ривожланмай қолгани ҳолда клитор ҳаддан ташқари ривожланиб, шаклан эркаклик жинсий аъзосига ўхшаб қолади. Бу патология асосан, сигирлар ҳар хил жинсли эгизак туққанида урғочи бузоқда кузатилади. Жинсий аъзоларнинг бошқа аномалиялари бачадон бўйни ёки каналининг бўлмаслиги, қиннинг қисман ёки бутунлай битиб қолиши ва бошқа турларда бўлади. Ту ғ ма насилсизлик лар нинг олдини олиш учун ну қ сон билан ту ғ илган ҳайвонлар дан репродуктив мақсадларда фйдаланмаслик , ё ш у рғочи ва эркак ҳайвонларни жинсий етилишигача алоҳида сақлаш, эркак ва у рғочи ҳайвонларни бошқа - бошқа шароитларида тарбиялаш, суньий уруғлантиришни режалаштириш, х ў жаликлараро наслдор ҳайвонларни алмаштириб туриш ва қ ариндош урчитишга йўл қўймаслик керак. Симптоматик пушт сизлик га юқумсиз, юқумли ва инвазион касалликлар сабаб бўлиши мумкин. Булар орасида акушер-гинекологик касалликлар (тухумдон, тухум йўллари, бачадон, қин, елин касалликлари) катта салмоққа эга ва насилсиз ҳайвонларнинг 15 - 35 фоизини ташкил этади. Натижада, тухумдон вазифаси бузилади, бачадон қисқармайди, ундаги мухит ўзгаради ва сперматозоидларнинг яшаши ҳамда ҳаракати учун шароит бўлмайди. Насилсизликни юзага келтирувчи сабаблар жинсий циклнинг бузилиши, нимфония, тухум хужайраси ва зиготанинг ўлиши, тухум йўлининг торайиши ёки ёпилиб қолиши натижасида зиготанинг бачадонга тушмаслиги ва бошқалар бўлиши мумкин.

Урғочи ҳайвонларнинг пуштсизлиги - жинсий аъзоларда ва умуман, бутун организмда вужудга келган турли касалликларнинг симптомидир. Қисирлик кўпинча бирор сабабга боғлиқ бўлмай, балки биргаликда таъсир кўрсатадиган бир қанча сабабларга боғлиқ. Пуштсизлик ошқозонда, ичак, буйрак, гипофиз, қалқонсимон без ва бошқа аъзоларнинг турли касалликлари туфайли келиб чиқиши мумкин. Пуштсизлик кўпинча ҳайвон организмига турли паразитларнинг (бактериялар, гижжалар, бир хужайралилар) тушиши оқибатида юзага келади. Пуштсизликка сабаб бўладиган гинекологик касалликлар орасида жинсий аъзолардаги яллиғланиш жараёнлари катта салмоққа эга. Бу касалликлар кўпинча сурункали кечади ва жинсий аъзоларнинг морфологик ўзгаришлари ҳамда функционал камчиликлари билан бирга давом этиб, ҳайвонни вақтинча ёки умрбод туғмайдиган қилиб қўяди, организмнинг умумий аҳволига таъсир этади ва айрим ҳолларда ўлимига сабаб бўлади. Урғочи ҳайвоннинг жинсий аъзоларидаги яллиғланиш жараёнини, яллиғланишларнинг бошқа турлари сингари, организмнинг касаллик туғдирувчи турли сабаблар таъсирига нисбатан ҳимоя-мослашиш реакцияси деб қараш керак. Ҳайвонлар ноқулай шароитда боқилган, асралган ва ишлатилганда организмнинг ҳимоя реакцияси пасайиб, кўпинча жинсий аъзоларда яллиғланиш авж олади. Гинекологик касалликларнинг олдини олиш, уларни даволаш учун аввало ҳайвонларга парҳез озиқлар бериб, тўйимли озиқлантириш, тўғри асраш, бўғозлик, туғиш ва туғишдан кейинги даврда уларга нормал зоогигиеник шароит яратиб бериш лозим. Касалликларга вақтида диагноз қўйиш, ҳайвон учун оптимал шароит яратиш ва даволаш тартибини белгилаш ҳамда самарали даволашни ташкил этиш шифокор фаолиятида энг муҳим вазифаларлардан биридир.

Гинекологик текшириш усуллари. Гинекологик текшириш касал ҳайвон тўғрисидаги дастлабки маълумотлар анамнез маълумотлари ва клиник текшириш натижаларидан ташкил топади. Анамнез. Ҳайвон тўғрисидаги дастлабки маълумотларни тўплашда нима учун ветеринария ёрдами керак бўлганлиги, кейинги туғуруқнинг вақти ва характери, ҳайвоннинг куюкиб туриши, куйикишнинг кечиши ва жадаллиги, молни неча марта ва қачон урғулантирилганлиги, кечирган касалликлари, асраш ва парваришлаш шароитлари аниқланади. Урғочи ҳайвонларнинг қисирлиги кўпинча эркак ҳайвонга алоқадор бўлгани учун подадаги эркак ҳайвонларнинг сони, уларнинг умумий аҳволи ва хўжаликда юқумли касалликлар бор-йўқлигига анамнезни тўплашда эътибор берилади. Бундан ташқари, ҳайвоннинг неча марта сийишини ва ичи неча марта келишини аниқлаш керак; ҳайвоннинг тез-тез сийиши ва тез-тез ичи келиб туриши тос аъзоларида яллиғланиш жараёнлари борлигидан дарак беради (қовуқ, қин, тўғри ичак ва бошқаларда). Клиник текшириш . Патологик жараён организмда айрим аъзоларнинг бирор функцияси бузилишига сабаб бўлиши ва морфологик структурасининг ўзгаришига олиб келиши мумкин. Клиник текшириш билан аъзоларда аниқланган функционал ва морфологик ўзгаришларни ва шунинг оқибатида юзага келган касаллик жараёнининг кўринишлари симптомлар (белгилар) деб аталади. Касаллик белгиларини синчиклаб ўрганиш ҳайвон организмининг умумий аҳволи ҳамда айрим аъзоларини клиник текширишнинг асосий вазифаларидир. Белгиларга баҳо беришда ҳайвонларнинг ёшига ёки куйикиши, бўғозлик ва ҳоказо сингари физиологик ҳолатига алоқадор баъзи функционал ўзгаришлар соғлом ҳайвонларда ҳам учраши мумкинлигини ҳисобга олиш муҳим. Бундай ўзгаришларни потология деб бўлмайди.

Ҳайвонларда учрайдиган деярли ҳамма касалликларнинг ўзига хос белгилари ёки белгилар йиғиндиси бор, лекин касалликни аниқлаб олишда симптомокомплексдан асосийларини ажрата билиш муҳим. Бу текшириш методикасида маълум малака бўлишини, шунингдек, жараённинг ўтишидаги турли даврларда кўриладиган касаллик белгиларини билишни талаб этади. Қанчалик чуқур таҳлил қилинса, мутахассис қанча билимли ва тажрибали бўлса текшириш натижалари шунча ишончли бўлади ва шу қадар тез олинади. Клиник текширишлар: 1) умумий ташқи текшириш; 2) ички текшириш; 3) лабораторияда текширишдан (материал олиш ва уни лабораторияга юбориш ёки ўша жойнинг ўзида текшириш) иборат бўлади. Умумий текшириш. Бунда ҳайвон организмининг яхлитлигини ҳамиша эсда тутиш ва ҳайвоннинг жинсий аъзоларини текшириш билангина чекланмасдан, балки умумий клиник текширув ҳам ўтказиш керак. Айни вақтда ҳайвоннинг қорни (шаклига, пайпаслаб кўрганда, оғриқ сезишига), сағриси (шакли, ҳолати, боғич аппаратининг аҳволига) ва ташқи жинсий аъзоларига (яллиғланиш белгилари, суюқлик келаётганлиги ва унинг характери ва бошқаларга) эътибор берилади. Ҳаракатларнинг уйғунлиги, оқсоқланиш, артрит, бурсит (бруцеллёзга гумон туғдиради) сингари белгиларнинг бор-йўқлиги, ҳайвоннинг оғирлигини бир оёқдан иккинчи оёғига солиб туриши, тез-тез сийдик ажратиш ва тезаклаш, думини ликиллатиши ва бошқа белгилар бор-йўқлиги (трихомонозга гумон туғдиради) ҳам ташқи текшириш орқали аниқланади. Ички текшириш. Текширишнинг бу усули вагинал (қин орқали) ва ректал (тўғри ичак орқали) текширишдан иборат бўлиб, жинсий аъзоларда патологик жараён ёки аномалиялар оқибатида вужудга келган анатомик ўзгаришларни кўздан кечириш ва пайпаслаб кўриш билан аниқлашга имкон беради.

Қин орқали текшириш . Олдин қўл билан жинсий лаблар очилиб, қин даҳлизининг шиллиқ пардаси ва клитор кўздан кечирилади. Кейин, қин тешиги пайпаслаб кўриш ёрдами билан қин ва бачадон бўйни текширилади. Кўздан кечириш вақтида табиий ёки сунъий ёруғликдан (рефлектор, электр фонарча) фойдаланилади. Қин шиллиқ пардаси нормал ҳолатда оч қизил ёки қизил рангда ва ўртача намликда бўлади. Шиллиқ пардада патологик ўзгаришлар кузатилганда, қизариш, шишган жойлар, катта-кичик қон қуйилишлар, шилимшиқли, йирингли экссудат ва ёрилишлар, тугунлар, пуфакчалар, эрозиялар ва ҳоказолар пайдо бўлади. Бундан ташқари, қин орқали текширишда ўсма, чандиқ, жароҳат, яра ва бошқаларни аниқласа бўлади. Пайпаслаб кўрилганда, қин шиллиқ пардасининг ғадир-будурлиги сезилади. Патологик жараён ҳам дифференциал диагностикада рол ўйнайди. Масалан, тугунларнинг клитор юзасида ғуж-ғуж бўлиб жойлашиши ва нурга ўхшаб тарқалган қаторлар шаклида қин даҳлизининг ёнида жойлашиши сигирларда учрайдиган юқумли вагинит (вестибулит) касаллигига гумон туғдиради. Бачадон бўйнини кўздан кечиришда унинг жойлашиши, шакли, катта- кичиклиги ва бачадон бўйни канали ташқи тешигининг қанчалик очиқ турганлигига аҳамият берилади. Ҳайвонларда бачадон бўйни, одатда, ўртасида тешиги бўлган цилиндрик дўмбоқ кўринишида қин бўшлиғига ботиб туради (бияларда 5 см гача, сигирларда 2-3 см гача). Бачадон бўйни, кўпинча бирор томонга, пастга ёки юқорига силжиган бўлади, бу ҳамма вақт ҳам патологик жараён борлигини кўрсатмайди. Бачадон бўйнининг канали (қорамолларда) фақат туғуруқ вақтида, туғуруқдан кейин бир оз вақт ва куйикиш пайтида очиқ туради. Ҳайвон куйикмаган пайтда бачадон бўйни каналининг очиқ туриши патология ҳисобланади. Бачадон бўйни каналидан суюқлик келаётган бўлса унинг сабаби аниқланади. Тўғри ичак орқали текшириш. Ректал текшириш билан барча ички жинсий аъзоларнинг ҳолатини аниқлаш мумкин. Сигирларда қўл тўғри ичакка

киритилгандан кейин аввал бачадон бўйни топилади. Агар у катталашган ва пайпаслаб кўрилганда хамирсимон ёки жуда қаттиқ бўлса бу патологиядан дарак беради. Кейин, қўлни бачадон бўйнидан олдинга суриб, бачадон танаси ва шохлари пайпаслаб топилади. Айни вақтда бачадон шохларининг шакли, катта-кичиклиги, консистенцияси ва симметриклигига эътибор берилади. Бундан ташқари, бачадон деворларининг юзаси ва ичидаги моддаларнинг сифати аниқланади. Пайпаслаб кўрилганда, бачадоннинг бироз катталашганлиги (яъни, флуктуацияси) сезилса, мазкур ҳайвоннинг бўғоз ёки бўғоз эмаслигини аниқлаш керак. Шунга қараб, ҳайвон даволанади ёки касалланмаган деган хулосага келинади. Шундан кейин тухумдонлар пайпаслаб топилади (тухумдонлар бачадон шохларининг учида жойлашган бўлади). Шунда уларнинг катта-кичиклигига, шакли, консистенсияси, сезувчанлиги ва юзасининг ҳолатига эътибор берилади. Тухумдонларнинг консистенсияси ва катта-кичиклиги фолликулаларнинг етилаётганига ёки сариқ тана ҳосил бўлганига қараб ўзгаради. Ана шундай физиологик ўзгаришлар патологияни аниқлашда ҳисобга олинади. Нормал ҳолдаги тухум йўлларини тўғри ичак орқали пайпаслаб топиб бўлмайди. Тухум йўллари тугун-тугун, зич ёки қалқийдиган тизимчага ўхшаган бўлса бу тухумдон найларининг ўзгаришларга учраганлигини билдиради. Диагноз қўйиш учун кўпинча анамнез, ташқи ва ички клиник текшириш аниқ маълумот бермайди. Бундай ҳолларда диагноз қўйиш ёки уни тасдиқлаш учун лаборатор текшириш усулидан фойдаланилади. Лаборатор текширишлар. Лаборатор текшириш маълумотлари бирор касалликка диагноз қўйиш учун ёрдам берибгина қолмасдан, балки баъзан касалликнинг кечиши тўғрисида маълумотга эга бўлиш, даволаш режасини тузиш ва мақсадга мувофиқ усулларни танлашга ёрдам беради.

Гинекология амалиётида ҳам касаллик сабабини аниқлаш мақсадида қиндаги суюқлик ҳолатини, бачадон ва қиндаги микроорганизмларни аниқлашга тўғри келади. Лаборатория текшириши учун намуналар олишдан олдин жинсий аъзолар ювилмайди, сийдик йўлидан ва қиндан олинадиган суюқликни текшириш зарур бўлганда эса қовиқни бўшатиш ҳам ярамайди, чунки суюқликлар сийдик ва дезинфекцияловчи моддалар билан ювиб ташланадиган бўлса олинган намунада микроорганизмлар бўлмаслиги мумкин. Қисирликни олдини олиш. Қисир қолишнинг олдини олиш учун ҳар бир хўжаликда қуйидаги умумий хўжалик - зооветеринария чора-тадбирларни ўтказиш лозим: Ҳайвонларни тўғри озиқлантириш. Ҳайвонларни тўйимли озиқлар билан озиқлантирмаслик қисир қолишнинг асосий сабабларидан бири (алиментар қисирлик) ҳисобланади. Тўлақимматли озиқлантирмаслик, айниқса, бўғозликнинг охирги икки ойида салбий таъсир этади. Шуни эслатиб ўтиш керакки, қиш ва баҳорда тўлиқ озиқлантирилмаган сигирларнинг 50 фоизида ёзги пайтда ҳам моддалар алмашинуви даражаси тикланмайди. Шунинг учун ҳар бир хўжаликда етарли ем-хашак базасини яратиб, ҳайвонларнинг ёши, тана вазни, физиологик ҳолати ва маҳсулдорлигига қараб, меъёрдаги ем-хашак билан таъминлаш зарур. Хўжаликда кўпроқ қанд лавлаги экилиши ва сутдан чиқарилган сигирлар рационига киритилиши мақсадга мувофиқдир. Моддалар алмашинуви даражасини назорат қилиш ва озиқлантиришни тартибга солиш мақсадида вақти-вақти билан (айниқса, қиш ва баҳор) сигир ва ғунажинлар қонидаги кальций, фосфор, каротин, оқсил ва заҳира ишқорийлик даражасини текшириб туриш лозим. Агарда рационда витаминлар етишмаса, уларнинг препаратлари рационга киритилади. Витаминларнинг препаратлари бўғоз сигирларга ҳар 3-5 кунда бир марта, жами 5 марта қуйидаги миқдорда мускул орасига инъекция қилинади: А витамини -200 минг ХБ, Д витамини -5 минг ХБ, Е витамини -10

мг. Уларнинг комплекс препаратлари (тривит, тетравит, тетрамаг) бир бошга 5-10 мл қўлланиши ҳам мумкин. Агар рационда йод етишмовчилиги аниқланса, куз, қиш ва баҳор ойларида бўғоз сигирларга ҳар куни ем билан 2-3 таблетка кайод препаратидан бериш яхши натижа беради. Кайод препаратини соғиладиган сигирлар ва буқаларга берилганда уларнинг маҳсулдорлигини ошиши кузатилган. Моддалар алмашинувини яхшиланиш, йўлдошни ушланиб қолиши ва бузоқларда диспепсия касаллигининг олдини олиш учун бўғоз сигирларнинг туғишига 25 кун қолганда рациондан силос, сенаж каби озиқаларни чиқариш ва ўрнига 8-10 кг ярим қанд лавлаги киритиш лозим. Бўғоз сигирлар рационида 100 г оқсилга 80-150 г углевод келишини таъминлаш лозим. Сигирларнинг яшаш шароитини яхшилаш. Ҳар бир хўжаликда яхши жиҳозланган молхона ва сайр майдонлари бўлиши керак. Сигирларни қоидага асосан, сақлаш ва туғишига 50-60 кун қолганда, соғишни тўхтатишга катта эътибор берилади. Бўғоз ва соғишдан озод қилинган сигирларни алоҳида-алоҳида гуруҳларга ажратиш мақсадга мувофиқдир. Ғунажин ва сигирларни, айниқса, туққанидан кейин, 3-4 кун ўтгач, ҳар куни сайр қилдириш зарур. Бунинг учун уларни ферма атрофини айлантириб, кунига 1-2 марта 2-3 км масофага ҳайдаб туриш лозим. Юқоридаги шартларга асосан, айниқса, бузоқ ва ғунажинларни ўстиришга ихтисослаштирилган хўжаликлар зарур. Об-ҳаво (ёруғлик, юқори ҳарорат, аммиак, намлик) натижасида қисир қолишнинг олдини олиш учун фермадаги санитария ҳолатини яхшилаш лозим. Бунинг учун молхонадаги ёруғликни меъёрга келтириш, ҳаво алмашинишини тартибга солиш, ферма атрофида яхши микроиқлим яратиш, сигир ва буқаларни чўмилтириш учун душлар қуриш мақсадга мувофиқдир. Фермада туғуруқхоналар ва янги туғилган бузоқлар учун профилакторийлар ташкил қилиш лозим. Туғишига 10 кун қолган сигирлар яхшилаб тозаланганидан кейин туғуруқхонага ўтказилади, ветеринария-санитария

қоидаларига қаттиқ амал қилинади, туғадиган сигирга ва бузоқчаларга биринчи ёрдам бериш учун навбатчилик йўлга қўйилади. Сигирнинг туғиши яхши ўтиши учун туғуруқхоналарда алоҳида жойлар (бокслар) ташкил қилинади. Боксларга сигир туғишидан 2-3 кун илгари ўтказилади. Сигир туққанидан кейин дарҳол бузоғини ялашга имкон бериш шарт. Бузоқ камида 5-7 кун онасини эмиши керак. Лекин бунда бузоқ эмишидан илгари, сигир елинлари иссиқ сув билан яхшилаб ювилиб артилиши зарур. Юқоридаги чора-тадбирларнинг ўтказилиши йўлдош ажралишини тезлаштиради, елин касалликларининг олдини олади, сигирлар жинсий даврини тезда тиклайди ва бузоқларни сақлаб қолиш таъминланади. Сунъий уруғлантириш самарадорлигини ошириш. Бунинг учун сунъий уруғлантириш ташкилотлари ишини яхшилаш ва уларни малакали мутахассислар билан таъминлаш зарур. Уларда ветврач-гинекологларнинг ишлаши мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳар бир фермада стандарт асосда қўрилган ва яхши жиҳозланган сунъий уруғлантириш пунктлари бўлиши керак. Сунъий уруғлантириш пунктларида ишлаш учун мутахассис- осеменаторларни танлаш, уларнинг малакасини оширишга катта эътибор берилади. Осеменаторлар сигирларни сунъий уруғлантиришдан ташқари, уларнинг бўғозлигини аниқлашни ҳам билишлари шарт. Уруғлантириш ёшидаги ғунажин ва сигирларни ветеринария-санитария қоидаларига риоя қилган ҳолда сунъий уруғлантириш, сунъий уруғлантириш пайтида хонада шовқин бўлмаслиги ва ҳайвонлар билан юмшоқ муомалада бўлиш керак. Уруғлантириш олдидан сперма сифати текширилади. Агарда хўжаликда буқалар бўлса уларнинг спермаси ойига бир марта назорат қилинади. Сунъий уруғлантириш учун янги олинган сперма 8 балл, музлатилгани 4 баллга эга бўлиши керак.

Сунъий уруғлантиришга тааллуқли ҳамма ҳужжатларни осеменатор олиб борганлиги учун у наслчилик бўйича зоотехник билан биргаликда фермадаги ҳамма ҳайвонларни инвентаризациядан ўтказади. Сигирларнинг куйга келганлигини аниқ билиш учун сунъий уруғлантириш календари, бўғоз сигирлар учун картотека, сигирлар тартиб сони ёзилган тахтачаларга жетонлар осиш каби тадбирларни ўтказиш лозим. Сигирларда жинсий мойиллик рефлекси аниқлангандан кейингина икки марта (ораси 12 соат) қочирилади. Агарда сигирда куйикиш аломатлари узоқ давом этса, иккинчи уруғлантиришдан 12 соат ўтказиб, учинчи марта қочирилади. Сигирларнинг куйга келганлиги ҳақида соғувчилар, молбоқарлар, бригадирлар ёки ферма мудирлари осеменаторга хабар берадилар. Агарда хўжалик ҳайвонларининг жинсий аъзоларида учрайдиган юқумли касалликлардан (трихомоноз, вибриоз, бруцеллёз) ҳоли бўлса сигирларнинг куйга келганлигини аниқлаш учун вазектомия қилинган буқалардан эрталаб ва кечқурун 1-1,5 соат фойдаланилса бўлади. 70% ҳолларда сигирларнинг куйга келиши кечқурун ва кечаси кузатилади. Сигирларнинг куйикиши суткасига 2 марта аниқланса 60%, уч мартада 80-90% ва кеча-кундуз аниқланса 98-100% тўғри натижага эришиш мумкин. Бизнинг шароитимизда куйикишни эрталаб, кундузи ва кечқурун соғиш пайтида, ҳайвонларга қараш ва сайрга чиқаришда аниқлаш яхши натижа беради. Уруғлантириш натижасини аниқлаш учун куйкиш муддати яқинлашган сигирларнинг сағринига эрталаб бўр билан белги қўйилади. Сайрдан кейин, суртилган бўр белгилари учирилган ва жунлари ҳурпайган бўлса сигир куйга келганлигидан далолат беради ва улар ажратилиб сунъий уруғлантирилади. Сигирларни биринчи куйикишда уруғлантириш бир йилда ҳар бир сигирдан биттадан бузоқ олишнинг омилидир. Биринчи куйикишда 30% сигирлар, иккинчисида 72% ва учинчисида 74% сигирлар уруғланади. Уруғлантириш вақти ҳам катта аҳамиятга эга. Куйикиш бошланганда қочирилса, 44%,

ўртасида - 82%, охирида эса - 75% сигирлар уруғланади. Шунинг учун сигирларни жинсий майлликнинг ўртасида, соғишдан олдин уруғлантириш мақсадга мувофиқдир. Сунъий қочирилган сигирлар бир неча дақиқа станокда туриши ва куйикиш охиригача молхонада боғланган ҳолатда сақланиши лозим. Ветеринария хизмати. Қисирликнинг олдини олиш ва туққандан кейинги даврда ҳар бир хўжаликда сигирларни акушерлик ва гинекологик текширишдан (диспансерлаш) ўтказишни ташкил қилиш керак. Бу ишни сигирлар туққандан 7-14 кун ўтгач, ўтказиш лозим. Сигирлар туққандан кейин уч гуруҳга бўлинади: Биринчи гуруҳга - нормал туққан, иккинчи гуруҳга йўлдоши кечикиб ажралган сигирлар, учинчи гуруҳга туққандан кейин йўлдоши тушмаган ва бачадонида ҳомила нотўғри жойлашган пайтда акушерлик ёрдами берилган сигирлар ажратилади. Иккинчи гуруҳдаги сигирлар туққанидан кейин бачадони яллиғланмаслиги учун ҳар 100 кг тирик вазнига 8-10 ТБ питуитрин ва окситоцин, 1%-ли синестрол эритмасидан 5 мл ва 4 соат ўтгач, 0,5%-ли прозерин эритмасидан 2 мл ёки ҳар 1 кг тирик вазнига 1%-ли бревиколлин эритмасидан 0,6 мл тери остига юборилади. Бу дориларни 12-24 соатдан кейин такрор ишлатиш мумкин. Бундай даволашни кечқурун қўлласа, фойдаси қўпроқ бўлади, чунки туғиш йўлларидаги қолдиқларнинг (лохий) чиқиши осонлашади. Учинчи гуруҳдаги сигирларга биёхинол препаратидан ҳар 100 кг тирик вазнига 3 мл дан ҳароратини 40°С га етказиб ва яхшилаб чайқаб, мускул орасига юбориш лозим. Даволаш уч кундан кейин яна такрорланади. Ундан ташқари, тери остига питуитрин, окситоцин, синестрол, бачадон ичига эса фуразолидон таёқчалари, септиметрин, экзутер, трибриссен препаратларини қўллаш лозим. Сигирлар туққач 30 кун ўтгандан кейин ва таналар вояга етгач, 1 ойдан кейин, куюкмаса ёки уруғланмаса, улар диспенсер кўригидан ўтказилади.

Гинекологик кўрикдан ўтказишда қон зардобида оқсил, кальций, фосфор, каротин ва резерв ишқорлик даражасини текшириш катта аҳамиятга эга. Юқорида кўрсатилган амалий ишлар бажарилганда сигирларнинг уруғлантириш индеки, қисирлик кунлари ҳамда сервис даврлари қисқаради. Контрол сигирларга нисбатан тажрибадаги сигирлардан 80-100 кг сут ва ҳар 100 бош сигирдан 8-10 бош кўп бузоқ олишга эришилади. Тавсия этилган агро-зооветеринария қоидаларига риоя қилиб, ташкилий ва хўжалик ишларини мунтазам тўғри йўлга қўйган тақдирда ҳар бир хўжаликда гинекологик касалликларнинг олдини олиш ва қисирликни йўқотиш ҳамда ҳар 100 бош сигир ва ғунажиндан 100 та бузоқ олишга эришиш мумкин. А кушер-гинекологик диспансерлаш. Хўжаликда режали равишда акушерлик- гинекологик ва андрологик диспансерлаш ўтказиб турилиши лозим. Акушерлик-гинекологик ва андрологик диспансерлаш тартиби қорамолчиликда батафсил ишлаб чиқилган. Акушерлик диспансерлаш - ҳайвонларнинг бўғозлиги, туғиш, туғишдан кейинги даврнинг нормал ўтиши ва туқилган бузоқлар ҳаётини сақлашга қаратилган комплекс диагностик, даволаш ва профилактик тадбирлардан иборатдир. Сигирлар цехлар системасида сақлаганда диспансерлаш икки марта сутдан чиқарилган ва туққан сигирлар цехларида ўтка зилади. Биринчисида сигирларни сутдан чиқариш муд датини бузмаслик эътиборга олинади. Бу ҳайвонларга ширали ва кон центрат озиалар бериш камайтириб, сифатли пичанлар кўпайтирилади. Сигирлар бўғозлик муддатларини ҳисобга олган ҳолда сутдан чиқарилган сигирлар цехига ўтказилиб, ҳар секцияда 30 бошдан сақланади. Бу цехда ветврач сигир ва гунажинларни клиник кўрик дан ўтказиб биокимёвий текшириш учун улардан қон олади. Яширин мастит лар ни ани қ лаш учун ойи г а бир марта елиндан сут олиб текширилади. Қон ва озиқаларни текшириш натижалари ва бўғозлик муддатини ҳисобга олган ҳолда рацион ўзгартирилади ва сигирларга мацион берилиши таъминланади.

Туғишга икки ҳафта қолганда рациондаги ширали озиқалар 50% га камайтирилиб, пичан ҳоҳлаганича ва углеводли озиқалар қўшимча равишда берилади. Туғиш белгилари намоён бўлганда улар туғиш цехларига ўткази лади. Ғуножинлар елинни массаж қилиш йўли билан соғишга ўргатилади. Туғруқхонада сигилар иккинчи марта диспансерлаш дан ўтказилади. Бундан ташқари, шу бинонинг ўзида сигирларга даволаш ёрдами кўрсатиш , ветеринария дорихонаси ва навбатчилар хонаси бўлиши керак. Тажрибали, туғишга ёрдам бериш ва янги туғилган бузоқларга қараш қоидаларини биладиган молбоқарлардан кечаю-кундуз навбатчи тайинланади. Бу цехда сигирлар 22-25 кун сақланиб, улар алоҳида-алоҳида озиқлантирилади, Туғиш олди секция сида ҳайвонлар 8-10 кун сақланади ва туғиш белгилари намоён бўлганда сигирлар туғрук секциясига ўтказилади. Бу секция катталиги 3x3,5 м ва баландлиги 1,2 м келадиган бир нечта босқичлардан иборат. Боксларда сигирларпи боғламасдан сақлайдилар ва барча шароитлар яратилади. Агар ҳомила олди сувларига эхтиеж пайдо бўлса туғаётган сигирларнинг бола атрофидаги пардаларни тешиб, сув идишга йигиб олинади. Тугилган боланинг соғлом ўсиш учун барча чоралари курилади, ажралган йўлдошни боксдан чиқарилиб ташлаб, ердаги тушамани алмаштиради. Сигирларга туз қўшилган сув ё ки 3-5 л ҳомила олди сувидан берилади. Бузоқ онаси билан боксда 3 сут ка сақланади. Елиннинг ҳолатини аниқлаш учун сигирни соғиб кўриш лозим. Иккинчи диспансерлаш . Туғишдан кейинги давр секциясида туғишдан кейинги даврда келиб чиқиши мумкин бўлган оғир касалликларнинг олдини олиш ва жинсий аъзолар фаолиятидаги ўзгаришларни аниқлаш мақсадида ўтказилади. Туғишнинг кечишига қараб сигирлар 3 гуруҳга бўлинади. Биринчи гуру ҳ га Туғиш нормал ўтган сигирлар киради ва уларга 3-4 кундан кейин мацион берилади. Иккинчи гуру ҳ га т уғиши бир оз о ғ ирро қ ўтган, йўлдоши 6-8 соат тушмаган ва кейинчалик , ў зи ажралган сигирлар киради. Бундай ҳайвонларнинг тери остига питиутрин, окси тоцин, прозерин, карбохолин

юборилади. Бачадон тўғри ичак орқали ҳар куни 5-10 дақиқа массаж қилинади ва 3-4 кундан бошлаб мацион берилади. Туғиш вақтида акушерлик ёрдами кўрсатилган, туғиш ва туққандан кейиинги даврлари оғир кечадигаи сигирлар 3- гуруҳга киради. Бу ҳайвонларга бачадон ичига қўйиладиган препаратлар, яъни экзутер, септиметрин, фуразолидон таёқчалари, трибрессин ва б. ишлатилади, венасига 1 кг тана вазнига 1 мл дан 0,5 л новокаин эритмаси (48 соатдан сўнг такрорланади), мускул орасига ҳар 48 соатда 20-25 мл дан янги соғиб олинган оғиз сути 2-3 марта 10-15 мл тривит ёки тетравит ораси 48 соат 3 марта юборилади, 3-4 кунда кейин мацион берилади. Ҳар бир сигир учун диспансерлаш карточкаси юргизилади ва унда диспансерлаш, даволаш ва профилактика ишларининг натижа лари кўрсатилади. Гинекологик диспансерлаш. Бу насилсизлик сабабларини аниқлаш, серпуштлик ва юқори сут маҳсулдорлигини тиклашга йўналтирилган комплекс тадбир- чораларидир. Гинекологик диспансерлаш сигирлар учун туққандан сўнг 30-45 кун ғуножинлар учун бир ёшга тўлганда ўтказилади. Диспансерлаш қўйидаги тартибда ўтказилади: анамнез йиғилади; озиқлантириш ва сақлаш шароитлари ўганилади, қоннинг биокимевий ва озиқанинг кимёвий анализи натижасига асосан рационнинг таркиби ва туйиимлилиги аниқланади, насилсиз ҳайвонлар клиник кўрикдан ўтказилади ва бунда охирги марта туққани ва туғишдан кейинги даврнинг қандай кечгани ҳисобга олинади, яъни, жинсий аъзоларни қин ва тўғри ичак орқали текшириш натидасида қин, бачадон буйинчаси, бачадон тухум йўллари ва тухумдонларнинг ҳолати аниқланади. Тухум йўлларининг торайганлигини аниқлашда пертубация усулидан фойдаланилади. Бачадоннинг патологик ҳолатни аниқлаш учун И.Н.Афанасьев, Ғ.К.Кононовлар биотоми ёдамида эндометрий биопсия қилина ди ва жинсий аъзолардан олинган суюқликлар бактериологик текширишдан ўтказилади. Олинган маълумотлар сигир ва гуножинларнинг акушер- гинекологик диспансерлаш журналига ёзилади.

Андрологик диспансерлаш - бу наслли эркак ҳайвонларни маълум режа асосида текшириб, уларда импотенция (жинсий ожизлик)нинг турли кўринишларини аниқлаш, оқибати нима билан якунланишини мумкинлигини, ҳамда олдини олиш ва даволаш тадбирларини ишлаб чиқишга қаратилган. Наслли ҳайвонлар рўйхатга олингандан кейин, анамнез маълумотлари йиғилиб, хўжаликда ҳайвонларнинг сақланиш муддати, озиқа рациони, улардан фойдаланиш режими, уруғнинг миқдор ва сифатий баҳоси, она ҳайвонларнинг уруғланиши ва улардан бола олиш кўрсаткичи, жинсий аъзолар фаолиятининг бузилиш вақти, унинг кўриниши ва жинсий рефлексларнинг бузилиш даражаси, қўлланилган даволаш усуллари ва унинг самарадорлиги, хўжаликда юқумли ва инвазион касалликларнинг учраш даражаси, ветеринария ишловларининг ўтказилганлиги аниқланади. Наслли ҳайвонлар умумий текширишлардан ўтказилиб, конституцияси, семизлик даражаси, ҳаракатчанлиги, иккиламчи жинсий белгиларининг намоён бўлиши аниқланади. Ҳазм, нафас, юрак қон-томир ва асаб тизимларининг ҳолати умумий текшириш усуллари ёрдамида аниқланади. Бунда бўғинлар, туёқ ва мускуллар ҳолатига алоҳида эътибор берилади. Жинсий аъзолар текширилганда уруғдон, уруғдон ортиғи, уруғ йўллари, уруғдон ва препуция халтаси ва жинсий аъзо ҳолатига алоҳида эътибор қаратилади. Керак бўлганда тўғри ичак орқали қўшимча жинсий безлар ҳамда уруғ йўлининг ампуласи пайпасланиб кўрилади. Наслли эркак ҳайвонларни, айниқса буқа ва айғирларни текширган пайтда жуда эҳтиёт бўлиш ва нейролептиклардан фойдаланиш (2-6%-ли аминазин ва бошқалар) мақсадга мувофиқдир. Наслли эркак ҳайвонлардан сунъий қинга уруғ олиш пайтида жинсий рефлексларнинг пайдо бўлишига эътибор берилади. Олинган сперма лаборатор текширишидан ўтказилиб, унинг ҳажми, ранги, ҳиди ва консистенсияси аниқланади. Микроскопик текширишлар билан уруғнинг

консентрацияси ва сперматозоидларнинг фаоллиги, тирик, ўликлиги, шунингдек, уларнинг патологик шакллари аниқланади. Биокимёвий текширишлар билан сперма таркибидаги фруктоза ва ферментларнинг миқдори ҳамда фруктолиз ва фруктолитик жараёнлар аниқланади. Андрологик диспансерлаш ўтказишда, қонни биокимёвий текшириш ҳам кўзда тутилади, бунда умумий оқсил ва кальций, анорганик фосфор, каротин ва қоннинг ишқорий заҳираси, сийдикнинг зичлиги, ундаги оқсил, қанд ва кетон таначаларининг миқдори аниқланади. Бактериологик текширишлар ўтказилганда сперма, препуция халтасидан ювиб олинган суюқлик таҳлил қилиниб, уларни микроорганизмлар билан ифлосланганлик даражаси аниқланади. Буқаларда диспансерлаш натижалари индивидуал ветеринария карточкаларига ёзилади, кейин бу маълумотлар наслдор ҳайвоннинг ветеринария паспортига ўтказилади. Клиник текширишлар натижалари ва уруғнинг сифатини баҳолашдаги кўрсатгичларга ҳамда сигирларни оталантириш даражасига кўра, наслли буқалар 4 та гуруҳга бўлинади: 1. Уруғлантириш даражаси юқори бўлган буқалар - уларнинг уруғи билан бир маротаба қочирилганда 75% дан кўпроқ бузоқ олиш мумкин. Буқаларда жинсий рефлекслар яққол кўзга ташланади ва тезда уруғ ажралади. Уруғнинг ҳажми 5 мл дан кам эмас, консестрацияси 1 млард дан ошиқ, спермаларнинг фаоллиги 8 баллдан юқори, сперма таркибидаги тирик сперматозоидлар миқдори 80-95%, ҳаётчанлиги 70-110 соат атрофида, сперматозоидларнинг патологик шакллари 3% дан ошмайди. Бундай буқалар спермаси таркибида фруктоза 460-680 мг% гача бўлади. 2. Уруғланиш даражаси нормал наслли буқалар-бундай уруғ билан бир марта қочирилган сигир ва таналардан 70% гача бузоқ олиш мумкин. Бундай буқаларда жинсий рефлеклар яққол намоён бўлади ва улардан тезда уруғ ажралади. Эякулят ҳажми 3-4 мл, концентрацияси 0,4-0,8 млрд,

сперматозоидларнинг фаоллиги 7-9 балл, уруғда тирик сперматозоидларнинг сони 70% дан кам эмас, ҳаётчанлиги 50-80 соат, сперматозоидларнинг патологик шакллари 5% дан ошмайди. Бундай буқаларнинг уруғида фруктоза миқдори 300-500 мг% ни ташкил этади. 3. Уруғланиш даражаси паст буқалар - сигирларни қайта уруғлантириш фоизи юқори, кўпинча сунъий қинга уруғ беришдан бош тортиши ёки сифасиз уруғ бериши билан характерланади. Эякулят ҳажми 2 мл дан ошмайди, сперманинг концентрацияси 0,2-0,5 млрд/мл бўлади. Уруғнинг фаоллиги 6 баллдан ошмайди. Уларнинг ҳаётчанлиги 30 соатга тенг. Айрим ҳолларда спермадаги патологик сперматозоидлар 20% га етади ва фруктоза миқдори оз бўлади. 4. Наслсиз буқалар - булар жуда оз уруғ ажратади, ундаги спермалар концентрацияси, фаоллиги, чидамлилиги ва ҳаётчанлик даражаси жуда паст бўлади. Уруғда фруктоза миқдори кам, патологик шаклдаги сперматозоидлар сони эса кўп бўлади. Айрим наслсиз буқалар уруғ бермайди. Бу гуруҳ буқаларнинг наслсизлиги улардан уруғнинг ажралмаслиги ёки сифатининг ёмонлиги олигоспермия, аспермия ва тератосперия кўринишларида бўлади. Бундай ўзгаришларнинг намоён бўлиши ҳар қайси буқада турли даражада бўлади. Биринчи ва иккинчи гуруҳларга мансуб буқалар наслчилик хўжаликларида ишлатилади, учинчи ва тўртинчи гуруҳдаги буқаларда даволаш муолажалари ўтказилади.

Похожие

Ветакушерлик фани ҳақида

Бемор ва шикастланган кишиларни парвариш килиш ва унинг ахамияти

Турли касалликларда жисмоний реабилитацияни қўлланилиши

Бўғозликни аниқлаш усуллари

Правовые основы деятельности врача