Tishlar tuzilishi - Медицина - Рефераты

Tishlar tuzilishi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

1112 KB

Tishlar tuzilishi Reja: 1) Dentin 2) Sement 3) Pulpa 4) Periodont

Anatomik ji х atdan tishlarda: koronka, bo`yin va ildiz qismlari farqlanadi. Gistologik jihatdan esa 4 ta qismdan iborat: emal, dentin, sement, pulpa. Tishlarning koronka yoki toj qismi emal bilan qoplangan, ildiz qismi esa sement bilan qoplangan, tishlar markazida pulpar bo`shliq bo`lib, u pulpa bilan to`lgan (10-11 rasmlar). Tish koronkasi - emal bilan qoplangan, chaynov bo`rtmalariga ega, anatomik va х irurgik koronka farqlanadi, yosh bolalarda va qari odamlarda mos kelmaydi. Tish ildizi -dentindan tashkil topgan, sement bilan qoplangan, konussimon shaklga ega, tish alveolasida joylashgan, uchlarida bir yoki bir nechta teshikchalari bo`lib, ularga qon tomirlari va nervlar kirib turadi. Tishlarning bo`yin qismi - emal bilan sement chegarasida joylashadi, bu yerda koronka ildizga o`tadi. Tishlarning tayanch apparati(periodont) - tishlarni tish alveolalariga bog`laydi. Uning tarkibiga: sement, periodont, tish alveolalarining devori, milk kiradi. Periodont bog`lamlari sementni tish alveolalari bilan bog`laydi, shuningdek milkka birikadi, milklarning epiteliysi tishlarning bo`yin sohasida tishlarning yuzalari bilan zich birikkan bo`ladi.

rasm. Tish tuzilishi, I - koronka; II - bo`yin; III - ildiz. 1 - emal prizmalari, 2 - emal tutamlari, 3 - emal plastinkalari, 4 - emalning o`sish chiziqlari, 5 - dentinning radial kollagen tolalari, 6 - emal duklari, 7 - interglobulyar dentin, 8 - dentinning tangensial kollagen tolalari, 9 - emal, 10 - dentinoblastning (odontoblastlar) dentin o`siqchalari bilan dentin naychasi, 11 - milk, 12 - tomirlar, 13 - tish pulpasi, 14 - dentinning asosiy moddasi, 15 - pulpa nerv tolalarining terminal sho х lari, 16 - dentinoblastlar, 17 - dentin, 18 - periodont, 19 - tish alveolasi devori, 20 - ildiz kanali, 21 - sementning tomir-nerv tutami, 22 - sementotsitlar, 23 - sement, 24 - sementning radial kollagen tolalari, 25 - periodontning sement-alveolyar tolalari, 26 -tomirlar, 27 - periodontdagi siyrak tolali biriktiruvchi to`qima qatlamlari, 28 - tish alveolasining plastinkasimon suyak to`qimasi.

rasm. Tish qismlari tuzilish s х emasi. Emal. 95-96 % mineral tuzlardan (gidroksiapatit, karbonatapatit, ftorapatit va boshq.), 1,2% - organik moddalardan, 3,8% - suvdan iborat. Hujayralar tutmaydi, qayta tiklanmaydi, lekin ularda ionlar almashinuvi sodir bo`ladi. Struktur- funksional birligi - emal prizmalari, prizmalar orasida - yelimlovchi prizmalararo modda; tashqaridan kutikula bilan qoplangan (rasm). Emal prizmalari - emal bo`ylab tutam bo`lib radial yo`nalgan bo`lib, S- simon qayrilgan. Prizmalar ko`ndalang kesmada oval, poligonal yoki qulfsimon bo`ladi, diametri 3-5 mkm. Organik matriksi ingichka fibrillyar to`r bo`lib, unda gidroksiapatit va kalsiyfosfat joylashgan. Kristallar orasida mikroskopik bo`shliqlar suv bilan to`lgan. Prizmalarda yorug` va to`q chiziqlar aniqlanadi, ular emalning sutkalik hosil bo`lishi davrlariga mos keladi.

rasm . Emal shlifining skanerlangan elektron mikroskopiyasi . a - emal prizmalari Prizmalararo modda - qalinligi 1 mkm dan kam , tuzilishiga ko ` ra prizmalarga o `х shash , lekin kam minerallashgan , kamroq mustahkam, gidroksiapatit kristallari prizmalar kristallariga to`g`ri burchak ostida joylashgan. Emal darz ketganda aynan shu prizmalararo modda bo`ylab yo`naladi. Dentin bilan chegaradosh emalning eng ichki qavati prizmalar tutmaydi. Tishning bo`ylama shlifida emalda uning yuzasiga perpendikulyar yo`nalgan och va to`q chiziqlarni ko`rish mumkin - Gunter-Shreger chiziqlari - emal prizmalari tutamlarining turli kesishishidan hosil bo`ladi.

Retsius chiziqlari - emal yuzasidan dentinga qaragan simmetrik yoylar. Ko`ndalang shliflarda - konsentrik halqalar (dara х tlardagi o`sish halqalariga o` х shash) emal ohaklanishining davriy jarayoniga mos keladi. Neonatal chiziqlar - sut tishlariga х os bo`lib, birinchi doimiy oziq tishda - emalni chegaralab turuvchi to`q chiziq, tug`ilguncha va tug`ilgandan keyin hosil bo`ladi. Emal plastinkalari - emal mineralizasiyasining ingichka bargsimon defektlari bo`lib, emal oqsillarini va og`iz bo`shlig`idan organik moddalarni tutadi. Emal duklari - kalta to`g`nog`ichsimon yoki dugsimon tuzilmalar bo`lib, emalning ichki uchdan bir qismida joylashgan, o`zaro perpendikulyar bo`lib, dentin-emal chegarasida joylashadi, kam minerallashgan. Ta х minan emal hosil qilishda ishtirok etmaydigan, lekin u bilan o`ralib qolib ketgan ameloblastlarning qoldiqlari deb qaraladi. Emal tutamlari - mayda konussimon tuzilmalar bo`lib, ularning uchlari dentin-emal chegarasiga perpendikulyar yotadi, kam ohaklangan emal va prizmalararo modda tutadi. Dentin-emal birikmalari - dentin yuzasidagi anastomozlar hosil qilib birlashgan tutamlar, emalga botib kirib turadi. Emal kutikulasi - emalni yupqa parda bo`lib qoplab turadi, unda 2 qavat farqlanadi: 1) birlamchi kutikula (Nasmit pardasi) – glikoproteinlarning gomogen qavati; 2) ikkilamchi kutikula - tashqi qavati, emal a`zosining reduksiyaga uchragan epiteliysidan iborat. Dentin - ohaklangan hujayralararo moddadan iborat bo`lib, unda dentin naychalari o`tadi, ularda odontoblastlarning o`siqchalari bo`ladi, hujayralarning tanalari pulpaning periferik qismida joylashadi. Naychalar orasida - intertubulyar dentin bo`ladi. Dentin suyak va sementdan qattiqroq, lekin emaldan yumshoqroqdir, u 70% anorganik, 20% organik va 10% suvdan tashkil topgan. Hujayralararo modda - kollagen tolalar (1 tip kollagen) va asosiy modda (asosan proteoglikanlar), gidroksiapatit kristallari (oltiburchakli prizmalar yoki plastinkalar - globulalar yoki kalkosferitlar).

Gipominerallashgan dentin zonalari (13-rasm): 1) interglobulyar dentin - emal chegarasida noto`g`ri shakldagi ohaklanmagan kollagen fibrillalar, ular ohaklangan dentin globulalari orasida joylashadi, bu yerda peritubulyar dentin bo`lmaydi; 2) donador Toms qavati - tish koronkasida sement chegarasida bo`lib, mayda sust ohaklangan uchastkalardan (donachalardan) tashkil topgan; 3) pulpa chegarasida - ohaklanmagan qavat - predentin, odontoblastlar qavatiga tegib turadi, I tipdagi kollagen, proteoglikanlar, glikozoaminoglikanlar, glikoproteinlar, fosfoproteinlar tutadi. Dentinning o`sish zonasi hisoblanadi. Dentinda 2 qavat farqlanadi: 1) pulpaoldi dentini - ichki qavat, dentin-emal chegarasiga tangensial, dentin naychalariga esa perpendikulyar yo`nalgan tolalarni ko`plab tutadi (Ebner tolalari); 2) yopqich dentin - tashqi qavat, asosan radial kollagen tolalardan iborat bo`lib, dentin naychalariga parallel yo`naladi (Korf tolalari). Pulpaoldi dentiniga nisbatan kam ohaklangan, kollagaen tolalari kam. Dentin naychalari - koronkada pulpadan dentin-emal chegarasiga qarab, ildizda sement-dentin chegarasiga qarab radial yo`nalgan ingichka tolalar, pulpaoldi dentinida to`g`ri, yopqich qavatida - tarmoqlanib, o`zaro

rasm. Tolalarning joylashishi va dentin kanalchalarining s х emasi. 1 - dentin kanalchalari, 2 va 4 - dentin asosiy moddasining tangensial tolalari (Ebner), 3 va 5 - radial tolalar (Korf), I, II, III - dentinning tashqi, o`rta va ichki zonalari. anastomozlar orqali birlashadi, doim yon tarmoqlar hosil qiladi (rasm). Naychalar ichida odontoblastlarning o`siqchalari, nerv tolalari, to`kima suyuqligi bilan o`ralgan intratubulyar kollagen fibrillalar joylashgan. Naychalar devori ichkaridan ingichka organik parda bilan qoplangan (Neyman membranasi). Odontoblastlar o`siqchalarida organellalar kam miqdorda bo`ladi (donador EPT, silliq EPT, mito х ondriyalar, poliribosomalar, lizosomalar, vakuolalar). Nerv

tolalari bir nechta naychalar ichida, asosan oziq tishlarning predentin va dentinida bo`lib, asosan bitta naychada bitta mielinsiz nerv tolasidan iborat. Peritubulyar dentin - dentin naychasining devorini hosil qiladi. Intertubulyar dentin - naychalararo bo`shliqlarni to`ldiradi. Peritubulyar dentinda intertubulyar dentinga nisbatan organik moddalar kam, mineral moddalar esa ko`p bo`ladi, u interglobulyar dentinda bo`lmaydi. Birlamchi dentin - tishlar shakllanishi va yorib chiqishi davrida hosil bo`ladi. Ikkilamchi dentin - tishlar yorib chiqqandan keyin hosil bo`ladi -pulpaoldi dentini, pulpar kamera shaklini o`zgartiradi. Uchlamchi (irregulyar ikkilamchi) dentin - ta`sirga javoban hosil bo`ladi, kam minerallashgan, dentin naychalari noto`g`ri yo`nalgan, tish pulpasida hosil bo`lishi mumkin (dentikllar). Sklerozga uchragan (tiniq) dentin - naychalarda peritubulyar dentinning cho`kishi, ularning torayishi va obliterasiyasi. Dentindagi o`lik yo`llar - dentin naychalari bo`ylab qoramtir chiziqlar, odontoblastlarning parchalanishi natijasida hosil bo`lgan qoldiq moddalar va gazsimon moddalar tutadi, pulpa o х irida irregulyar dentin cho`kishi natijasida obliterasiyaga uchragan.

rasm . Dentin kanalchalarining sho х lanishi. Dentin va sement chegarasi. Tish ildiz qismining fragmenti. 1 - sho х lanuvchi kanalchalar bilan dentin, 2 - sement, 3 - sementotsitlar, 4 - dentin-sement chegarasi rasm . Odam tishining bo`ylama kesimi (bo`yalmagan preparat) 1 - tish koronkasi, 2 - tish bo`yni, 3 - tish ildizi, 4 - emal: a - Retsius chiziqlari, b - Shreger yo`llari, 5 - dentin: v - dentin kanalchalari, 6 - sement: g - hujayrali, d - hujayrasiz, 7 - tish bo`shlig`i, 8 -tish ildizi kanali Preparatda tishning qattiq qismlari berilgan. Koronka qismida sariq rangda emal ko`ringan. Unda Retsius chiziqlarini va Shreger tasmalarini aniqlash mumkin. Emal ostida to`q kul rangda dentinni ko`rish mumkin. Unda radial joylashgan dentin kanalchalari aniqlanadi. Tishning ildiz qismida o`siqchali hujayralar (o`rgimchaksimon) - sementoblastlar tutgan sement joylashgan. Tish pulpasi shlifda saqlanmagan, faqatgina pulpar kamerani ko`rish mumkin. Preparatda yuqorida keltirilgan tish qismlarini topish, ularni chizib olish va shartli belgilarni belgilash kerak. Sement - ildiz va bo`yinni qoplaydi, tuzilishiga ko`ra suyak to`qimasiga o` х shaydi, lekin qon tomirlari tutmaydi va qayta qurilmaydi. Ildiz yuzasida butun hayot davomida hosil bo`lib turadi. Vazifalari -tayanch, ildiz dentinini himoyalash,

reparativ. 50-60% anorganik va 30-40% organik (asosan kollagen) moddalardan tashkil topgan. Hujayralari -sementositlar va sementoblastlar, hujayralararo moddasi - matriksi. Hujayrali (birlamchi) va hujayrasiz (ikkilamchi) sementga bo`linadi (16- rasm). Hujayrasiz sement - tish uchida eng qalin, hujayralar tutmaydi, ohaklangan hujayralararo moddadan iborat (kollagen tolalar va asosiy moda), periodont tolalari hisobiga ko`ndalang targ`illikka va qatlamlikka (o`sish chiziqlari) ega. Hujayrasiz sement - ildizning apikal qismida hujayrasiz sement yuzasida joylashgan. Sementositlar va sementoblastlardan va ohaklangan hujayralararo moddadan ( х ususiy kollagen tolalar, periodont tolalari va asosiy modda) iborat. Sementositlar - lakunalarda yotadi, yassi shaklda, kanalchalarda joylashgan tarmoqlangan o`siqchalardan tuzilgan. Sementoblastlar - sintetik apparati ya х shi rivojlangan, yuza joylashgan, ritmik ravishda sementning yangi qatlamlarini hosil qiluvchi hujayralar. Preparatda dentin kanalchalari bilan dentin va sement ko`rinadi, ularni sementositlarga qarab ajratish mumkin (o`rgimchaksimon). Dentinning tashqi yuzasida sement bilan chegarada Toms donador qavati aniqlanadi. Gipersementoz: 1) Local – tishning ildizlararo yuzasida yumaloq tugunchalar va tikanlarning (sementikllar) hosil bo`lishi; 2) diffuz - ildiz butun yuzasining sement bilan qoplanishi, asosan pastki jag` tishlarida; 3) keng tarqarqalgan - barcha tishlarning ko`p miqdordagi sement bilan qoplanishi. Pulpa - pulpar kamerani va ildiz kanallarini to`ldiradi, funksiyalari -trofik, plastik, sensor, himoya (17-18-19-20 rasmlar). Tuzilishi: asosi - siyrak biriktiruvchi to`qima (hujayra va hujayralararo modda).

Hujayralari: odontoblastlar, fibroblastlar, makrofaglar, dendritik hujayralar, limfositlar, plazmositlar, semiz hujayralar, eozinofillar, kam differensiallashgan hujayralar. rasm . Tish shlifining ko`ndalang kesmasi - sement. Odam tishi ildizi ko`ndalang shlifining qismi. 1 - hujayrali sement 2 - sementositlari 3 - dentin 4 - dentin kanalchalari 5 - predentin (Toms donador qavati) 6 - sement va dentin orasidagi chegara

rasm . Tishning pulpaoldi dentin va pulpasi. Gem. -eozin. 1 - dentin, a - dentin kanalchalari, 2 - predentin, 3 - tish pulpasi, b - odontoblastlar, s –qon tomirlari. Preparatda kichik kattalikda dentin va dentin kanalchalari, pulpa chegarasida esa tiniqroq predentin ko`rindi. Pulpa siyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat, unda kollagen tolalar, hujayra yadrolari, mikrosirkulyator qon tomirlari mavjud. Pulpaning periferik qismida odontoblastlar qavati joylashgan. Preparatda dentin, predentin, pulpa, odontoblastlarni topish, chizib olish va shartli belgilarni belgilash kerak.

rasm . Tish pulpasining qavatlari - koronka qismi. Bo`yalish: Gematoksilin - eozin. 1 - dentin, 2 - predentin, 3 - pulpaning odontoblastik qavati, 4 - kam hujayrali Veyl qavati, 5 - subodontoblastik qavat, 6 - pulpaning markaziy qavati, 7 - magistral qon tomirlari. 19-rasm. Tishning ildiz pulpasi. Bo`yalish: Gematoksilin - eozin. 1 - ildiz qini pulpasining biriktiruvchi to`qimasi, 2 - ildiz pulpasi qon tomirlari.

20-rasm . Dekaltsiylangan tishning ildiz qismi. 1 - dentin, 2 - sement, 3 - periodont kollagen tolalari, 4 - tish alveolasi suyagi. Odontoblastlar - tanasi - pulpaning periferik qismida, o`siqchalari -dentin kanalchalari ichida. Shakli prizmatik, noksimon, kubsimon, organellalari ya х shi rivojlangan, sekretor granulalari hujayralarning apikal qismida. Fibroblastlar - shakli o`siqchali, sintetik apparati ya х shi rivojlangan, funksiyalari - hujayralararo modda komponentlarining sintezi, ularni yutish va hazm qilish. Ba`zida desmosomalar va tirqishli birikmalar bilan qo`shilib, uch o`lchamli to`r hosil qiladilar. Makrofaglar - oval, duksimon shaklda bo`lib, ko`p miqdorda lizosomalar tutadi. Nobud bo`lgan hujayralarni yutib, hazm qiladilar, mikroorganizmlarni fagositoz qiladilar, immun reaksiyalarda ishtirok etadilar, asosan pulpaning markazida joylashgan. Dendritik hujayralar – antigen taqdim etuvchi hujayralar, ko`p miqdorda o`siqchalar, lizosomalar tutadi, yadrosi invaginasiyalar hosil qiladi, pinositoz pufakchalar asosan pulpaning periferik qismida joylashgan. Limfositlar - asosan kichik, T-limfositlar.

Semiz hujayralar - koronkada ko`p bo`ladi, yallig`lanish jarayonida ko`payadi. Kam differensiallashgan hujayralar - asosan subodontoblastik qatlamda joylashadi, organellalari kam, odontoblastlar yoki fibroblastlarga differensiallashadilar. Hujayralararo modda - kollagen, retikulyar tolalar va asosiy moddadan iborat. I va III tip kollagen. Koronka va ildiz pulpalarining tuzilishidagi farqlar - doimiy tishlarda yaqqol namoyon bo`ladi: ildiz qismi eng qalin, kollagen tolalari ko`p, kam qon va nerv tomirlari bilan ta`minlangan, hujayralari kamroq, odontoblastlar kubsimon yoki yassi, 1-2 qator joylashgan, oraliq to`qima aniq emas. Koronka qismida odontoblastlar silindrik yoki noksimon shaklda, bir necha qator bo`lib joylashgan. Pulpa ar х itektonikasi - 3 qavatli: 1) periferik (odontoblastlar -qalinligi - 1-8 hujayralar) 2) oraliq (subodontoblastik, faqat koronkada): a) tashqi zona - hujayrasiz, ichki zona hujayralarining o`siqchalarini tutadi, nerv tolalari to`ri, qon kapillyarlari, kollagen va retikulyar tolalardan iborat); b) ichki zona - ko`p miqdorda hujayralar, kapillyarlar, mielinli va mielinsiz nerv tolalaridan iborat; 3) markaziy qavat - siyrak biriktiruvchi to`qima, fibroblastlar, makrofaglar, qon va limfa tomirlari, nerv tolalari tutadi. Qon bilan ta`minlanishi - tomirlarning х ususiyatlari - yuzasiga nisbatan devori yupqa. I va II tip kapillyarlari. Pulpada ohaklangan uchastkalar (kalsifikatlar, petrifikatlar) va dentikllar (dentin hosil bo`lishi) uchraydi. Periodont - radial va gorizontal kollagen tolalari tutamlari bir tomondan sementga, ikkinchi tomondan alveolyar o`siqchaga birlashgan (sharpey tolalari) (21-rasm). Tutamlar orasida - siyrak biriktiruvchi to`qima, ingichka

tarmoqlanuvchi kollagen tolalar to`r hosil qiladilar. Bundan tashqari, oksitalan tolalar to`ri (yetilmagan elastik tolalar) mavjud, yetilgan elastik tolalar yo`q. Periodont hujayralari: fibroblastlar, kam differensialashgan hujayralar, osteoblastlar (alveolyar o`siqchalar yuzasida), sementoblastlar (sement yuzasida), osteoklastlar, odontoklastlar, makrofaglar, semiz hujayralar va leykositlar, Malasse epitelial o`siqchalari (gertvigov epitelial qin va tish plastinkasi epiteliysining qoldiqlari). Alveolyar o`siqcha - tishlar yorib chiqqandan so`ng paydo bo`ladi, tishlar joylashadigan tish alveolalarini hosil qiladi. Alveolyar o`siqchalarda 2 qism farqlanadi: 1) х ususiy alveolyar suyak (osteonlardan iborat plastinkasimon suyak, undan periodontning sharpey tolalari kesib o`tadi), 2) tayanch alveolyar suyak (kompakt suyak, alveolyar o`siqchalarning devorini hosil qiladi, va g`ovak suyak, alveolyar o`siqchalar devorlari va х ususiy alveolyar suyak orasidagi bo`shliqni to`ldirib turadi).

rasm. Periodontda joylashgan kollagen tolalar tutamlarining joylashishi s х emasi.

Adabiyotlar: 1. Junkeyera L. C., Carneira J. Basic Histolohy Text and Atlas, 13-th ed. - 2014 - 557 p 2. Junkeyra L.K., Karneyro J. Gistologiya: uchebnoe posobie, atlas. - perevod s angl. Pod red. Bikova V.L.-M., 2009 - GEOTAR - Media, 576 s. 3. Zufarov K. A. Gistologiya darslik -Toshkent 4. Ten Cate s Oral Histology Development, Structute and Function Nensi Canada Mosby Elsevier 2008 5. Gistologiya, embriologiya, sitologiya: Uchebnik. Pod red. E.E. Ulumbekova I Yu.A. Chelsheva 3 - izd., pererab i dop. - M: “GEOTAR- Media”, 2009.-407 s. 6. Bikov V.A. Gistologiya i embriologiya polosti rta cheloveka - SPb. - 1996.- 248 s. 7. Yushkanseva S.I., Biqov V.L. - Gistologiya, sitologiya va embriologiya. Kratkiy atlas Sankt- Peterburg, 2007. - 119 s. 8. Atlas po gistologiya, sitologii i embriologii. Kuznesov S.L., 9. Mushkambarov N.N., Goryachkina V.L.- MIA, 2010 10. Ross M.H., Palwina W. Histologiya Text and Atlas. 6 th ed - 2011 - 996 p.

Похожие

Jigar tuzilishi

Qizilo'ngach tuzilishi

Me'da tuzilishi

Tana tuzilishi. Qomat

Ingichka ichak tuzilishi