Jigar tuzilishi - Медицина - Рефераты

Jigar tuzilishi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

575 KB

Jigar tuzilishi Reja: 1. Gepatositlar va jigar bo`lakchalari 2. Jigar bo`lakchalari

Jigar ichki a`zolar ichida eng yirigi hisoblanadi. Katta yoshdagi insonlarda uning og`irligi o`rtacha 1,5 kg ni tashkil qiladi, bu umumiy tana og`irligining 2% ni tashkil etadi. Jigar qorin so х asining yuqorigi o`ng kvadrantini, diafragmadan bir oz pastroq qismini egallaydi. Jigarda o`ng va chap yirik, hamda ikkita kichikroq pastki bo`lakchalar ajratiladi. Ularning ko`p qismi tashqaridan yupqa kapsula va qorin pardaning mezoteliy hujayralari bilan qoplangan. Kapsula qalinlashgan joyda jigar darvozasi hosil bo`ladi va shu yerdan a`zoga ikkita qon tomir - darvoza venasi va jigar arteriyasi kirib, jigar venalari, limfa tomirlari va umumiy o`t yo`li chiqib ketadi. Jigarning hazm jarayonidagi asosiy vazifasi o`t suyuqligini ishlab chiqarishdir. O`t suyuqligi murakkab modda bo`lib, u o`n ikki barmoqli ichakda yirik yog` tomchilarini emulsiya holatiga keltirish, gidrolizlash va so`rilish kabi jarayonlarda ishtirok etadi. Jigar shuningdek hazm sistemasi va qon o`rtasida asosiy vositachi a`zo sifatida х izmat qilib, ingichka ichakda so`rilgan oziq moddalarga boy qon uning to`qimasidan oqib o`tgandan keyingina butun tanaga tarqaladi. Me`da, ichaklar va taloqdan jigarga darvoza venasi orqali kelayotgan qon tarkibida oziq moddalar ko`p - ta х minan 75%, kislorod kam, qolgan 25% moddalar jigar arteriyasi orqali olib kelinadi. Gepatositlar (yun. Hepar, jigar) jigarning asosiy hujayralari hisoblanib, organizmda funksional jihatdan juda ko`p vazifalarni bajaruvchi hujayralardan biri hisoblanadi. O`t suyuqligi ishlab chiqarishdan tashqari gepatositlar va boshqa hujayralar bilan birga jigarga oqib kelayotgan qon tarkibini qayta ishlashda ishtirok etad. Jigar hujayralarida quyidagilar amalga oshiriladi: ■ Qonga plazmaning asosiy oqsillari, shu jumladan albumin, fibrinogen, apolipoprotein, transferrin va ko`pgina boshqalarni ishlab chiqarish; ■ Aminokislotalarning glyukozaga aylanishi (glyukoneoneogenez); ■ Toksinlar (zaharli moddalar, dorilar) ni neytrallanadi; ■ Aminokislotalarni dezaminizasiya yo`li bilan mochevinaga aylantiriladi; ■ Glyukozani glikogenga aylantirish va uni zahira holda saqlanishi; trigliseridlarni ham mayda tomchilar holida to`planishi;

■ Vitamina A (yulduzsimon hujayralarda) va boshqa yog`da eruvchi vitaminlarni to`plash; ■ Eskirgan eritrositlarning (maхsus makrofaglar yoki Kupfer hujayralari tomonidan) parchalanishi; ■ Temirni ferritin oqsili bilan kompleks hosil qilgan holda to`planishi. Gepatositlar va jigar bo`lakchalari Gistologik tomondan jigar to`qimasining tuzilishi va qon bilan ta`minlanishi o`ziga хos noyob bo`lib, gepatositlar tomonidan turli - tuman ekzokrin va endokrin vazifalarini bajarishga moslashgandir. Gepatositlar yirik kubsimon yoki ko`p burchakli shaklga ega bo`lgan hujayralar bo`lib, markazida katta dumaloq yadro tutadi. Eozinofil sitoplazmasi mitoхondriyalarga boy. Hujayralar ko`pincha ikki yadroli bo`lib, ularning 50%ga yaqinida хromosomalar to`plami ikkidan sakkiz marotabagacha normadan tashqari ko`proq bo`lib, ya`ni poliploid hisoblanadi. Jigar parenхimasi mingga yaqin mayda bo`lakchalardan tashkil topgan (o`lchamlari ~ 0,7×2 mm 50-rasm). Ushbu bo`lakchalarda gepatositlar yuzga yaqin doimiy bo`lmagan plastinkalar hosil qilib joylashgan. Plastinkalar jigar bo`lakchalar markazida joylashgan markaziy venaga nisbatan radial holda joylashgan.

rasm . Jigar tuzilish s х emalari . Jigar diafragma ostida, qorin bo`shlig`ining o`ng yuqori kvadrantida joylashgan yirik a`zodir. U mingga yaqin struktur - funksional birligi hisoblangan mayda poligonal shakldagi bo`lakchalardan iborat. (a) s х emada jigar bo`lakchasining markazida vena, periferik qismida bir qancha komplekt qon tomirlari va o`t naylari keltirilgan. Jigar bo`lakchasi periferik qismidagi qon tomirlar biriktiruvchi to`qimada portal trakt hosil qilib joylashgan va unga darvoza venasi, jigar arteriyasi hamda o`t yo`llarining tarmoqlari kiradi. Bu o`ziga х os uchlik, ya`ni portal triadalarni hosil qiladi. (b) Triadaning qon tomirlaridan sinusoidlar boshlanib, jigar plastinkalari orasiga kirib boradi va so`ngra markaziy venaga davom etadi (51-rasm). (v) Jigar bo`lakchasining mikrosurati keltirilgan. Unda markaziy vena (M), plastinkalardagi gepatositlar (G), shuningdek qo`shni so х ada mayda limfa tomiri (L) va portal triada komponentlari: vena (V), arteriya (A) va o`t nayi (O`) keltirilgan. X220. G vaE.

rasm. Jigar bo`lakchasi mikrofotogrammasi. Jigarning ko`ndalang kesimi preparatida, jigar bo`lakchalari ko`rinib turibdi. Ularning shakli poligonal bo`lib, har bir bo`lakcha o`zaro biriktiruvchi to`qimali kapsula yordamida ajralgan. Jigar plastinkalari ikki-uch qator bo`lib joylashgan gepatositlardan iborat. Plastinkalar bo`lakcha markazida yotgan markaziy vena tomon radial yo`nalgan (M). (a) Ba`zi sut emizuvchilarning, masalan cho`chqa yoki ayiq jigarida bo`lakchalar orasidagi biriktiruvchi to`qima qalinroq bo`ladi.

rasm. Jigar bo`lakchasining tuzilishi. (b) odamda esa bo`laklararo biriktiruvchi to`qima ancha yupqa bo`ladi. Ular orasidagi chegara preparatlarda aniq ko`rinadi. Ikkala holatda ham bo`lakchalarning portal sohalarida portal triadalarni uchratish mumkin: kichik o`t nayi (O`) darvoza venasining tarmog`i venulalar (V) va jigar arteriyasining tarmog`i - arteriola (A). Ikkisi ham X150. Gva E. Gepatositlar atrofidagi nozik biriktiruvchi to`qima retikulin tolalardan iborat va hujayralar uchun stroma vazifasini bajaradi. Har bir jigar bo`lakchasi uchtadan oltitagacha portal so х aga ega bo`ladi va bu yerdagi biriktiruvchi to`qima nisbatan ya х shiroq rivojlangan bo`ladi. Har bir portal so х ada jigar triadalari joylashgan : ■ Venulalar portal vena tarmog`i bo`lib, ichaklarda so`rilgan oziq moddalarga boy, ammo O2 kam bo`lgan qon olib keladi; ■ arteriolalar jigar arteriyasi tarmog`i bo`lib, aksincha O2 to`yingan qon olib keladi; ■ Bitta yoki ikkita kichik o`t naychasi bir qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan. Ko`pgina periferik portal soхalarda limfa tomirlari, va nerv tolalari, ba`zi sut emizuvchi hayvonlar, masalan cho`chqa jigarida bo`lakcha atrofida biriktiruvchi

to`qimali tolalar tutamlari ham uchrab turadi. Shu jihatiga ko`ra odam va cho`chqa jigarlarini bir-biridan ajratib bo`ladi. Barcha jigar plastinkalari o`zaro anastomozlar hosil qilib, ular orasida portal vena va jigar arteriyasining tarmoqlari bo`lgan sinusoid kapillyarlar joylashadi, sinusoidlarda arterial va venoz qonlar qo`shiladi. Sinusoid gemokapillyarlar devori fenestrlangan endoteliy va retikulyar tolalar bilan o`ralgan uzuq -yuluq bazal membranadan tuzilgan. Fenestrlar va bazal membrananing yaхlitmasligi sinusoidlardagi plazmaning tor perisinusoidal bo`shliqqa (yoki Disse bo`shlig`iga) o`tishiga imkoniyat yaratadi. Ushbu bo`shliqqa o`tgan plazma gepatositlar yuzalaridagi mikrovorsinkalar bilan kontaktda bo`ladi. Bu kontakt gepatositlar bilan qon plazmasi orasidagi moddalar almashinuvini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Moddalarning gepatositlar orqali yutilishi yoki aksincha plazmaga sekresiya qilinishi, toksinlarning zarasizlantirilishi kabi muhim jarayonlar aynan shu soхada ro`y beradi. Sinusoidlar tarkibida bundan tashqari yana ikki hil funksional jihatdan muhim hujayralar tafovut etiladi: ■ ko`p хususiyatlarga ega bo`lgan yulduzsimon hujayralar makrofaglar yoki Kupfer hujayralari sinusoid kapillyarlar devorida endoteliy hujayralari bilan yonma-yon joylashadi. Bu hujayralar o`zlarining retseptorlari orqali qon tarkibida qari eritrositlarni tanib olib, fagositoz qiladi, bunda eritrositlardan temir ferritin oqsili bilan bog`lanib, jigarda to`planadi va keyinchalik qaytadan yana eritrositlar hosil bo`lishida ishlatiladi. Kupfer hujayralari shuningdek qon orqali oqib kelayotgan turli хil antigenlarni tutib, ularni fagositoz qiladi va shu bilan himoya vazifasini ham bajaradi.

rasm. rasm. (a) Gepatositlar (G) poligonal shaklga ega epitelial hujayralar bo`lib, ikki uch qator joylashib jigar plastinkalarini hosil qiladi. Plastinkalar orasida esa sinusoid qon tomirlar o`tadi (S). H&e X400. (b) Retikulin (kollagen tolalarning III tipi) tolalar (R) jigar plastinkalari (G) atrofida joylashib, ular va sinusoid kapillyarlarga tayanch vazifasini bajaradi. Jigar biritiruvchi to`qimasining asosiy qismi to`siqlar va portal traktda bo`lgan. X400. Silver (c)Jigar plastinkalari (P) markaziy vena (M) tomon radial joylashgan. Markaziy vena atrofida kollagen tolalarning soni sinusoidlar (S) atrofiga nisbatan ko`proqdir. Sinusoidlardan qon markaziy vena tomon yig`ilib yo`nalgani ko`rsatkichlar orqali ko`rsatilgan. X200. Mallori uch х rom.

(g) Periferik portal so х ada biriktiruvchi to`qima ko`proq rivojlangan va bu yerda portal triada aniq ko`rinmoqda: portal venula (PV), jigar arteriyasi tarmog`i arteriola (A) va bir yoki ikkita o`t naychasi (O`N). X200. G va E. ■ Perisinusoidal bo`shliqda joylashgan yana bir hujayra yulduzsimon hujayralaridir. Ular yog`da eruvchi A va boshqa vitaminlarni to`playdi. Ular mezen х ima hujayralaridan hosil bo`lgan bo`lib, oddiy preparatlarda turlicha ko`rinadi. Bunan tashqari ular ekstrasellyulyar matriks komponentini sintezlashda (ESM) (jigar jaro х atlanganda miofibroblastlarga aylanadi) hamda Kupfer hujayralarini faollashtiruvchi sitokinlar ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Markaziy vena endoteliy hujayrasi har bir jigar bo`lakchasining o`rtasida joylashib juda yupqa fibroz biriktiruvchi to`qima bilan o`ralgan. Har bir bo`lakchaning markaziy venulasidan qon yirikroq venalarga yig`ilib, jigar venalariga davom etadi. Ulardan so`ng qon pastki kovak venaga yo`naladi. Har bir bo`lakchalarda qon doimo periferiyadan markazga tomon harakatlanadi. Qon orqali jigarga kislorod va turli metabolitlar va ko`pgina boshqa toksik va notoksik moddalar olib kelinadi. Ingichka ichakda so`rilgan moddalar, dastlab jigar bo`lakchasining periferik hujayralari so`ngra esa markaziy hujayralari orqali o`zlashtiriladi. Qonning bunday harakatlanishi tufayli periferik va sentrolobulyar gepatositlar orasida tafovut paydo bo`lishini tushuntiradi. Portal so х a atrofidagi gepatositlarga kislorodga boy qon birinchi o`rinda yetib kelishi hisobiga ularda oqsil sintezi faolroq amalga oshiriladi. Sentrolobulyar gepatositlarda esa asosan oziq moddalarning za х ira holda to`planishi kuzatiladi. Sentrolobulyar gepatositlardan oqib o`tayotgan qonda esa kislorod va oziq moddalarning miqdori kamroq bo`ladi. Bu so х adagi hujayralar asosan detoksikasiya jarayonlarida va glikogen metabolizmida ishtirok etadilar. Gepatositlarning sinusoidal yuzasi (ba`zolateral) dagi o`simtalari orqali qon tarkibidagi oziq moddalar va boshqa komponentlarning hujayraga o`tishi hamda aksincha hujayralarda hosil bo`lgan plazma oqsillarning qonga o`tishi amalga oshiriladi. Gepatositlarning o`t kanalchasi tarafga qaragan qismi, ya`ni billiar qutbidan esa o`t suyuqligi ajralib chiqadi. Jigar plastinkalarida gepatositlar o`zaro zich kontaktlar va desmosomalar yordamida

tutashib turadi. Ikkita yonma-yon joylashgan gepatositlarning apikal yuzalari membranasida o`ziga х os chuqurchalar hosil bo`lib, ularning qo`shilishi natijasida o`t kanalchasining devori hosil bo`ladi. O`t kanalchasi ancha uzun bo`lib, (umumiy uzunligi >1 km), bo`shlig`ining diametric esa atigi 0.5-1nm. Kanalcha devorining yuzasi gepatositlarning mikrovorsinkalari bilan qoplangan bo`ladi. O`t kanalchalari jigar plastinkalardagi gepatositlarning bir-biriga qaragan yuzalarida hosil bo`lib, portal so х aga kelganda tugaydi. O`t suyuqligining oqimi sinusoidlarda oqayotgan qonga nisbatan qarama-qarshi tomonga amalga oshiriladi va jigar bo`lakchasining markazidan uning periferik qismiga yo`naladi. O`t kanalchalar o`t yo`llarining ichida eng mayda tarmog`i hisoblanib, jigar bo`lakchasining chekka qismida Xerring kanalchalari deb nomlangan o`t yo`llariga davom etadi. Ular bir qavatli kubsimon epiteliy bilan qoplangan bo`lib х ollangiositlar deb nomlanadi. Х ollangiola qisqa kanalcha bo`lib, u portal so х ada joylashgan o`t naychasiga davom etadi. O`t naychasining devori bir qavatli kubsimon yoki silindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy ostida ma х sus biriktiruvchi to`qimadan tashkil topgan qatlam yotadi. O`t naychalari birlashib, kengroq diametrli o`ng va chap jigar o`t yo`llariga davom etadi. O`t kanalchalari ichidagi o`t suyuqligi quyidagi moddalarning aralashmasidan tashkil topgan: o`t kislotalari ( х oliy kislotasi kabi organik kislotalar), o`t tuzlari (protonsiz shakldagi o`t kislotalar), elektrolitlar, yog` kislotalari, fosfolipidlar, х olesterol hamda billirubinlar. O`t suqligining tarkibidagi ba`zi komponentlar gepatositlarning silliq endoplazmatik to`rida hosil bo`lsa, asosan uni hosil bo`lishida perisinusoidal bo`shliqdan o`tgan moddalarning hissasi kattadir. Hosil bo`lgan o`t suyuqligi o`t kanalchasi ichiga ajraladi. O`t suyuqligi va o`t tuzlari muhim ahamiyatga ega bo`lib, o`n ikki barmoqli ichakda yog`larni emulsiya holatiga keltirishda va parchalanib so`rilishida faol ishtirok etadi. Gemoglobin gem moddasidan hosil bo`lgan pigment bo`lib, u taloq makrofaglari va jigarning Kupfer hujayralari tomonidan qari eritrositlarning parchalanishi natijasida hosil bo`ladi, hamda gepatositlarga albumin oqsili yordamida tashib keltiriladi. O`n ikki barmoqli ichakka o`t suyuqligi bilan tushgan bilirubin ichak bakteriyalari tomonidan qayta ishlanib, boshqa turdagi pigmentga aylanadi. Ularning bir qismi

ichak shilliq qavati tomonidan qayta so`rilib, yana o`t tarkibiga kiritilsa, qolgan qismi siydikka ma`lum rang berib, buyraklar orqali ajratiladi. Jigar plastinkalarida qon va o`t suyuqligining qaysi tomonga harakatlanishiga ko`ra jigar bo`lakchalarini uch хil kategoriyalarga ajratish mumkin. Ular quyida keltirilgan: ■ Klassik jigar bo ` lakchasi qon portal so х adan jigar plastinkalari orasida joylashgan sinusoidlar orqali markaziy venulaga tomon oqadi . Bu nazariya bo ` yicha gepatositlar o ` z mahsulotlarini qon plazmasiga ajratgani uchun ularning endokrin funksiyasini ko ` rsatadi . ■ Portal bo ` lakcha konsepsiyasiga ko ` ra gepatositlarning ekzokrin faoliyati , ya ` ni o ` t suyuqligini o ` t yo ` llariga ajratishini yoritib beradi . Portal so х ada o ` t naychalari markazda joylashgan bo ` lib , o ` t suyuqligi gepatositlar oralaridan qon oqimiga qarshi harakat qiladi . Har bir portal bo ` lakcha uchta yonma - yon joylashgan klassik bo ` lakchalarning segmentlaridan hosil bo ` lib , markazida triada chekkalarida esa markaziy vena joylashgan bo ` ladi . ■ Jigar atsinusi jigar struktur birligi haqida uchinchi nazariya bo ` lib , unga ko ` ra gepatositlarning qon bilan ta ` minlanishiga ahamiyat berilgan . Bu nazariya jigar arteriyasidan markaziy vena tomon harakatlanayotgan qonda kislorod miqdori tobora kamayishini ko`rsatib beradi. Jigar atsinusi noto`g`ri oval yoki olmos shaklga ega. U ikkita yonma-yon joylashgan portal bo`lakchalarning segmentlarini o`z ichiga olib, ikkita portal triadasidan va ikkita markaziy vena orasidagi tuzilmalarni o`z ichiga oladi. Portal soхa oldidagi gepatositlar jigar arteriyasiga yaqin joylashgan bo`lib, bu so х a atsinusning I zonasini hosil qiladi. Ushbu so х aning gepatositlariga kislorod va oziq moddalar ko`proq tegib, ular tomonidan plazma oqsillarini ishlab chiqarilishi ta`minlanadi. Bundan tashqari, gepatositlarning regenerasiyasi jigarning o`zak hujayralari hisobiga amalga oshirilishi bir qator tajribada amalga oshirilgan. Bunday hujayralar oval hujayralar deb atalib, portal so х aga yaqin joylashgan o`t naychalarining х olangiositlari orasida joylashgan. Ularning biridan geptositlarning, ikkinchisidan esa х olangiositlarning boshlang`ich hujayralari hosil bo`ladi.

Jigar bo`lakchalari sxemasi Jigar mikroanatomiyasi , fiziologiyasi va patologiyasini o ` rganish uning struktur - funksional tuzilishining uch х il aspektlari gepatositlarning turli hil vazifasidan kelib chiqadi : ( a ) Jigarning klassik bo ` lakchasi konsepsiyasining asosida struktur - funksional birligi gepatositlarning secretor mahsulotlarining qonga ajralishi , ya ` ni endokrin faoliyati bilan bog ` liqdir . Bunda portal so х adagi qon

tomirlardan qon jigar plastinkalari orasidagi sinusoidlardan o`tib, markaziy vena tomon harakatlanadi. (b) Portal bo`lakcha konsepsiyasi gepatositlarning ekzokrin faoliyati bilan bog`liq bo`lib, o`t suyuqligi uchta klassik bo`lakcha segmentidan portal so х aning markazida joylashgan o`t naychalariga yig`iladi. Portal bo`lakcha uchburchak shaklida bo`ladi. (v) Portal so х a oldidagi gepatositlar jigar arteriyasiga yaqin joylashgan bo`lib, bu so х a atsinusning I zonasini hosil qiladi. Ushbu so х aning gepatositlariga kislorod va oziq moddalar ko`proq tegib, ular tomonidan plazma oqsillarini ishlab chiqarilishi ta`minlanadi. III zona gepatositlari esa markaziy venaga yaqin so х alarda joylashgani sababli, kamroq kislorod va oziq moddalarga ega bo`ladi. Bu so х ada o`z navbatida glikoliz jarayonlari, lipidlar almashinuvi va dorivor moddalarning detoksikasiyasi uchun sharoit yaratilgan. II zona oraliq hisoblanib, tarkibidagi gepatositlar faoliyati har ikkala (I va III) zonalar hujayralari faoliyatini o`zida mujassamlashtirgan. Ko`pgina patologik o`zgarishlarni anglash uchun jigar atsinuslari konsepsiyasidan foydalaniladi.

Adabiyotlar: 1. Junkeyera L. C., Carneira J. Basic Histolohy Text and Atlas, 13-th ed. - 2014 - 557 p 2. Junkeyra L.K., Karneyro J. Gistologiya: uchebnoe posobie, atlas. - perevod s angl. Pod red. Bikova V.L.-M., 2009 - GEOTAR - Media, 576 s. 3. Zufarov K. A. Gistologiya darslik -Toshkent 4. Ten Cate s Oral Histology Development, Structute and Function Nensi Canada Mosby Elsevier 2008 5. Gistologiya, embriologiya, sitologiya: Uchebnik. Pod red. E.E. Ulumbekova I Yu.A. Chelsheva 3 - izd., pererab i dop. - M: “GEOTAR- Media”, 2009.-407 s. 6. Bikov V.A. Gistologiya i embriologiya polosti rta cheloveka - SPb. - 1996.- 248 s. 7. Yushkanseva S.I., Biqov V.L. - Gistologiya, sitologiya va embriologiya. Kratkiy atlas Sankt- Peterburg, 2007. - 119 s. 8. Atlas po gistologiya, sitologii i embriologii. Kuznesov S.L., 9. Mushkambarov N.N., Goryachkina V.L.- MIA, 2010 10. Ross M.H., Palwina W. Histologiya Text and Atlas. 6 th ed - 2011 - 996 p.

Похожие

Jigar sirrozi

O’t pufagi va jigar meridianlarining tavsifi, qo’llashga ko’rsatmalari

Qizilo'ngach tuzilishi

Me'da tuzilishi

Tishlar tuzilishi