Tana tuzilishi. Qomat

Tana tuzilishi. Qomat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Tana tuzilishi . Qomat . Reja: 1. Tana tuzilishini aniqlovchi asosiy belgilar. 2. Bunak bo`yicha erkaklar tana tuzilishi tiplari. 3. Shkerli va Galant bo`yicha ayollar tana tuzilishi tipi. 4. Shtefko bo`yicha o`smirlar tana tuzilishi tiplari. 5 Qomat va uni tekshirish usullari .

1. Tana tuzilishini aniqlovchi asosiy belgilar. Odam tana tuzilishini aniqlovchi asosiy belgilar – yog` ajralishi darajasi, muskullarning rivojlanishi, ko`krak qafasining tuzilishi. Muskullarning rivojlanish darajasi besh turga ajraladi: 1. Kuchsiz; 2. O`rtacha; 3. Kuchli; va ikkita oraliq tip: 4. O`rtacha – kuchsiz; 5. O`rtacha – kuchli. Yog` ajralish darajasi. Yog` ajralish rivojlanishining darajasi quyidagicha bo`lishi mumkin: 1. Kuchsiz; 2. O`rtacha; 3. Haddan ziyod kuchli. Agar suyak relefi yelka kamarida, tizzadan va tovonda aniq ko`rinsa kuchsiz yog` ajralish hisoblanadi. O`rtacha yog` ajralishda suyak relefi aniq ko`rinmaydi. Haddan tashqari kuchli yog` ajralish suyak relefi silliqlangan va tananing hamma qonturlari yumaloqlangan bo`ladi.

Ayollarda tana teri osti yog` ajralishining yug`onligi erkaklarga qaraganda ko`proq bo`ladi. Ayollarda 2,4 mm., erkaklarda 1,2 mm. Yog` ajralish rivojlanishi va joylashishi odamlar yoshiga, jinsiga bog`liq. Katta yoshli odamlarda o`rtacha yog` ajralish 3-4 kg.dan 24-29 kg.gacha o`zgaradi. Ayollar yog` qatlami asosan ko`krak atrofida, yonbosh suyagi qirrasining chetga eng ko`p chiqib turgan joylarida, dumbaning eng baland joyida va yelkalarda joylashadi. Erkaklarda esa yog` odatda qorin tepasida, uning ustki qismida to`planadi. Yog` ajralishining va muskulaturaning o`zgarishi boshqa joylarning o`zgarishiga olib keladi: ko`krak qafasi va gavdaning tuzilishi hamda orqa tuzilishining o`zgarishi. Ko`krak qafasining tuzilishi. 1. Tsilindrik; 2. Yassi; 3. Qonussimon bo`lishi mumkin. Yassi ko`krak qafasi uzunasiga cho`zilgan va yon tomonidan bosilgan. Tsilindrik ko`krak qafasi tsilindr shaklidan iborat. Qonussimon ko`krak qafasi qonusning asosini pastga qaratib qo`yilgandagi formaga o`xshaydi. Qorin tuzilishi. 3 xil qorin tuzilishi mavjud: 1. Ichiga tortilgan; 2. Tekis;

3. Dumaloq, do`ppayib chiqib turgan. Andom tuzilishi. Quyidagilar kiradi: 1. Normal; 2. Bukchaygan; 3. To`g`ri. Normal umurtqa pog`onasining hamma bo`limlari to`lqinsimon. To`g`ri umurtqa pog`onasining hamma bo`limlari tekislangan. Bukchaygan umurtqa pog`onalari to`lqinsimon. Bu belgilarni o`zgartirib odamning tashqi ko`rinishini o`zgartirish mumkin. Shunga o`xshab har xil tana tuzilishining tiplarini aniqlash mumkin. 2. Bunak bo`yicha erkaklar tana tuzilishi tiplari. Erkaklarning tana tuzilishiga qarab 7 ta tip aniqlanadi. Bulardan 3 tasi asosiy: 1. Ko`krakdor tip; 2. Muskullari rivojlangan tip; 3. Qorindor tip. Ko`krakdor tip – unchalik semiz emas, muskullari ozgina rivojlangan, ko`krak qafasi yassi, qorni tortilgan, bukchaygan.

Muskullari rivojlangan tip terisida yog` qatlami o`rtacha, muskullari o`rtacha yoki juda rivojlangan, ko`krak qafasi tsilindrik shaklda, orqasi tekis. Qorindor tip – semiz, muskullari o`rtacha yoki kam rivojlangan, ko`krak qafasi qonussimon, qorin dum-dumaloq bo`lib chiqib turadi, bukchaygan yoki oddiygina. Qo`shimcha tana tuzilishi tiplarining ko`rinishi asosiy tiplarning birgaligi bilan aniqlanadi: Ko`krakdor – muskulli, qorindor – muskulli. 15-rasm.Erkaklar tana tuzilishi. a- ko’krakdor; b-mushakdor; d-qorindor.

3. Shkerli va Galant bo`yicha ayollar tana tuzilishi tipi. Ayollar gavda tuzilishining tiplari erkaklarnikiga nisbatan yomonroq ishlab chiqilgan. Tadqiqotchilar ayollar gavdasining tuzilishi tiplari va shu gavdaning ayrim joylarida yog` to`planishi sxemalarini turlicha tuzadilar. Bunda gavda tuzilishining boshqa bo`limlaridagi o`zgarishlari inobatga olinmagan. Masalan, Shkerlining gavda tuzilishi tiplari sxemasi. Shkerli 3 ta asosiy va 1 ta qo`shimcha gruppani ajratgan. 1-gruppa: yog` qatlami tekis taqsimlangan. Bunda yog` qatlami kuchsiz, kuchli va juda kuchli bo`lishi mumkin. Bu gruppalarda 3 xil tip uchraydi. 1. Lentozom; 2. Normal; 3. Rubentsov tiplari. 2-gruppa: yog` qatlami notekis taqsimlangan. Bu gruppada 2 xil tip bor: 1. Yog` qatlamining gavdaning yuqori qismida bo`lishi; 2. Yog` qatlamining gavdaning pastki qismida bo`lishi. 3-gruppa: yog` qatlamining tanada yoki qo`l-oyoqlarda ko`p bo`lishi. Bu gruppada 2 xil tip uchraydi: 1. Tanada yog` qatlamining ko`p bo`lishi; 2. Qo`l va oyoqlarda yog` qatlamining ko`p bo`lishi. 4-(qo`shimcha) gruppa: bu gruppada gavda tuzilishining qo`shimcha tiplari uchraydi. Yog` qatlamining ko`krak sohasida va sonlarda ko`p bo`lishi.

Buyo`q tadqiqotchi Galant taklif etgan sxema faqatgina yog` qatlamining darajasiga emas, balki boshqa bir qancha morfologik belgilarga, ya‘ni muskulaturaning rivojlanganligi darajasi va mutanosiblikka asoslangan. Galant har birida 2-3 tip uchraydigan gavda tuzilishining 3 turini taklif qiladi: 1. Leptozom – ensiz. Bunga: a) astenik; b) stenoplastik tiplari kiradi. 2. Mezozom – enli gruppa. Bunga: a) piknik; b) mezoplastik tiplari kiradi. 3. Megalozom. Bunga 3 ta tip kiradi: a) atletik; b) subatletik; v) euriplastik. 1-gruppa: a) Astenik tip – yog` qatlami va muskulatura kuchsiz; ko`krak qafasi uzun, ensiz, tekis; qorin botiq, sonlar ensiz. Bu tip ayollikning har qanday yumshatuvchi xususiyatlaridan holiligi bilan xarakterlanadi.

1-gruppa: b) Stenoplastik tip – bu tip ensiz gavdalarga xos, lekin juda kuchli yog` qatlamiga ega, bunda ayollik chizgilari yaqqol ko`rinib turadi. 2-gruppa: a) Piknik tip – muskulatura va yog` qatlami o`rtacha rivojlangan. Ko`krak qafasi tsilindrik, qorin to`g`ri, chanoq enli. Bu tip hamma boshqa tiplarga qaraganda ayol tanasining go`zalligi idealiga yakinroq. 2-gruppa: b) Mezoplastik tip – piknik tipiga yakin, lekin muskullarning ko`proq rivojlanganligi va yog` qatlamining kamligi bilan farq qiladi. 3-gruppa: a) Atletik tip – muskulatura o`rta rivojlangan, yog` qatlami kam darajada (erkaklar gavdasini eslatadi). 3-gruppa: b) Subatletik tip – muskulatura va yog` qatlami o`rta darajada rivojlangan. 3-gruppa: v) Euriplastik tip – (beso`naqay) muskulatura o`rta rivojlangan va yog` qatlami juda kuchli. Bu tiplarni sportsmenlar misolida tasavvur qilish mumkin. Megalozom gruppasi bo`lgan baquvvat, o`ta rivojlangan muskulli basketbolchi ayollarga xos. Leptozom gruppasi (stenoplastik tip) gimnastikachi ayollarga xos. Mezozom gruppasi (mezoplastik tip) o`rta yoki o`rtadan past bo`yli kelishgan, qorni va orqasi to`g`ri bo`lgan gimnastikachi ayollarga xos. 4. Shtefko bo`yicha o`smirlar tana tuzilishi tiplari. Bolalar va o`smirlar gavda tuzilishining tiplari yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Gavda tuzilishining eng ma‘qo`l sxemasi Shtefko sxemasi hisoblanadi. Bu sxemada gavda tuzilishining asosiy belgilari – muskulatura, yog`

qatlami, ko`krak qafasi, qorin va orqa shakli, bola organizmining o`sishining o`ziga xos xususiyatlari, shuningdek gavdaning mutanosibligi e‘tiborga olinadi. Shtefko o`smirlar gavda tuzilishining quyidagi tiplarini ajratgan: 1. Astenoid – muskullari va yog` qatlami kuchsiz rivojlangan, ko`krak qafasi tor, orqa bukchaygan, qo`l-oyoqlar uzun; 2. Torakal – muskullari va yog` qatlamining rivojlanish darajasi past, ko`krak qafasi uzun va tor, qorin to`g`ri, orqa odatdagidek; 3. Muskulli – muskullari va yog` qatlami o`rtacha rivojlangan, ko`krak qafasi tsilindrik, qorin to`g`ri, orqa odatdagidek; 4. Degistiv – muskullari va yog` qatlami rivojlangan, ko`krak qafasi tor, qorni do`ppayib chiqqan. 5 Qomat va uni tekshirish usullari. Qomat deganda gavdaning tabiiy holati, muskullarga alohida zo`r bermasdan tik turgandagi holat tushuniladi. Qomat boshqa morfologik belgilar kabi ma‘lum darajada kishi gavdasi tashqi shaklining xususiyatlarini belgilaydi, shuning uchun qomat antropolog va shifokor, shuningdek tikuvchilik ishlab chiqarish mutaxassislarining diqqat ob‘ektidir. Qomatga boshqa morfologik belgilar singari o`zgaruvchanlik xosdir. Qomatning o`zgaruvchanligiga asosan umurtqa shaklining o`ziga xos xususiyatlari, chanoqning oldga egilganlik darajasi ta‘sir ko`rsatadi. Og`irlik markazining holati odamning va gavda muvozanati shartlari.

Kishi gavdasining muvozanat holati va qomat og`irligi markazining holatiga bog`liq. Og`irlik markazi haqida gapirilganda odatda geometrik nuqta emas, balki shu markaz joylashgan soha tushuniladi, chunki organizmning hayot faoliyati davomida og`irlik markazining bir qancha siljishi ro`y beradi. Og`irlik markazining holati odamning yoshiga bog`liq. Yangi tug`ilgan chaqaloqning og`irlik markazi 5-6 ko`krak umurtqasiga, uning past balandligi darajasida joylashgan. 16-18 yoshga borib og`irlik markazining pastga siljishi ro`y beradi. Kattalarda og`irlik markazi holati past balandlik darajasining o`zgarishi 1-5 dumg`za umurtqasida bo`ladi. Og`irlik markazi holati gavda holatining qanchalik barqarorligini ko`rsatadi, ya‘ni qanchalik pastda bo`lsa, gavda shuncha barqaror bo`ladi. Gavda holatining tiplari. Kishilar orasida gavda qonfiguratsiyasining har xil individual xususiyatlari, ya‘ni har xil qomatlar uchraydi. Har qanday qomatda ham kishi gavdasi muvozanati bo`ladi. Bunga uning har xil qismlarining moslashish vositalari bo`yicha erishiladi. Har bir qomat umurtqa va tananing ma‘lum bir shakli, kalla va qo`l- oyoqning holati bilan xarakterlanadi. Qomatni xarakterlovchi asosiy belgilar umurtqa va tananing shakli hisoblanadi. Antropologiya va meditsinada qomatning har xil klassifikatsiyasi mavjud. Masalan: Nikolaev qomatning 5 tipini ajratadi: 1. Normal;

2. To`g`ri; 3. Bukchaygan; 4. Lordotik; 5. Kifotik. Normal umurtqaning bir tekis egilganligi bilan xarakterlanadi. To`g`ri umurtqa hamma bo`limlarining kuchsiz egilganligi bilan xarakterlanadi. Bu holda bo`yin oldiga egilgan va orqa dumaloq shaklda bo`ladi. Bu qarilarda ko`p uchraydi. Lordotik – bel lordozining kuchli va bo`yin lordozining kuchsiz rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Kifotik – ko`krak kifozining keskin kuchayib ketishi bilan xarakterlanadi. 17-rasm.Erkaklar qorin turlari. a- normal; b-to’g’ri; d-bukchaygan; e lordotik; f- kifotik. Valyanskiyning qomat klassifikatsiyasiga 3 tip kiradi: 1. Kifotik – ko`krak kifozining bel lordoziga nisbatan ko`p egilganligi bilan xarakterlanadi;

2. Muvozanatli – umurtqaning ko`krak va bel bo`limlarining bir xil ekanligi bilan xarakterlanadi; 3. Lordotik – katta bel lordozi va kichik ko`krak kifozi bilan xarakterlanadi. 11-17 yoshdagi bolalar va o`smirlar qomati uchun Valyanskiy sxemasining katta yoshdagi aholining qomatini xarakterlashda ham qo`llanishi mumkin. Ayollar qomatining klassifikatsiyasi. Qomat tiplari bo`yin chuqurligi (korpusning holati) va bel chuqurligi belgilarining birikmasi bo`yicha ajratilgan. Bu sxema xuddi erkaklar qomatining tiplari klassifikatsiyasi kabi tuzilgan. 18-rasm. Ayollar qomati. a- normal; b-bukchaygan. d-kekkaygan. Qomatni tekshirish usullari.

Hozirgacha qomatni tekshirishning bir necha usullari ishlab chiqarilgan. Bular tasviriy va o`lchash usullaridir. Tasviriy usulda umurtqaning egilgan shaklini chamalab aniqlanadi, o`lchash usulida chiziqli kattaliklarni va umurtqaning egilganligini proektsion o`lchovlarini aniqlashda turli asbob va instrumentlardan foydalaniladi. O`lchash usulida qomatni tekshirish qontaktli va qontaktsizga bo`linadi. Qontaktli usulda qomatni tekshirishda umurtqa chuqurligini o`lchash uchun qonturograf, antrometr ishlatiladi, chizgichlar va uchburchak lineykalar yigmasidan foydalaniladi. Egilish burchagini qontaktli usulda o`lchashda ganiometrdan foydalaniladi. Tekshirishning qontaktsiz usulida fotogametriya va steriofotogrammetriya usullari orqali o`tkaziladi. Qomatni o`lchash. Qomat korpusining holati va bel chuqurligiga bog`liq, qomatning yosh o`tishi bilan o`zgarishi korpus holatining va bel chuqurligining o`zgarishiga olib keladi. Qomatning shakllanishiga mehnat faoliyati va sport bilan shug`ullanish katta ta‘sir ko`rsatadi. Shuningdek, asosan ayollarning qomati poyafzaldan foydalanishga bog`liqdir. Korpusning holatiga qarab turli qomat tiplari ajratiladi:

Qomatning tipi Korpusning holati (Kx)ning kattaligi Ayollar uchun Erkaklar uchun Bukchaygan 8,2 – 1 10,1 – 1 Normal 6,2 – 1 8,1 – 1 Egilgan 4,2 – 1 6,1 – 1 Qomat shuninshdek, yelka qiyaligi, ya‘ni yelka balandligi bilan xarakterlanadi va 3 turi uchraydi: 1. Normal yelka; 2. Past yelka; 3. Baland yelka. Qomatning tipi Yelka balandligining kattaligi Ayollar uchun Erkaklar uchun Past yelkali 7,4 – 0,7 7,9 – 0,7 Normal yelkali 5,9 – 0,7 6,4 – 0,7 Baland yelkali 4,4 – 0,7 4,9 – 0,7 Ba‘zi morfologik anomaliyalar (o`zgarishlar).

Yuqorida qayd etilgan barcha odam tanasi shaklini aniqlovchi morfologik belgilar normal variatsiyalar shaklida ko`rib chiqiladi. Lekin u yoki bu belgilanish variatsiyalari borqi, ular normadan tashqariga chiqadi. Belgilarning bunday o`zgarishi odatda, organizmning noto`g`ri rivojlanishi bilan bog`liq bo`lib, anomal (ozgan) deb ataladi. Kiyim andozalashda aloqasi bo`lgan ba‘zi morfologik anomaliyalarni ko`rib chiqamiz (gavda uzunligi, umurtqa va ko`krak qafasi shaklining anomaliyalari). Gavda uzunligining anomaliyalari. Yevropa aholisining normal, individual variatsiyalari erkaklarda 140-190 doirasida va ayollarda 130-180 doirasida bo`lishi aytib o`tilgan. Ko`p hollarda gavda uzunligining erkaklarda 140 dan past bo`lishi, ayollarda 130 dan past bo`lishi; erkaklarda 190 dan, ayollarda 180 dan baland bo`lishi patalogiya bo`ladi. Bo`ylar ko`rsatilgan chegaradan past yoki yuqori bo`lganlar mos holda mitti – pakana yoki ulkan (gigant) odamlar deb ataladi. Pakanalarning bir necha tipi bor: haqiqiy pakanalar – liliputlar bo`lib, bu odamlar gavdasining hamma qismlarida ozmi-ko`pmi mutanosib bo`lib, faqat boshlari bir oz katta bo`ladi. Pakanalarning boshqa tipi mavjud. Ularning gavda tuzilishi to`qimalarning oziqlanishi ishdan chiqishi bilan shartlangandir. Natijada gavda keskin darajada kuchli buziladi. Pakanalarning bu tipida qo`l-oyoq kalta, tana uzun va kalla katta bo`ladi. Ulkan odamlar yoki gigantlarning har xil tiplari bor. Shunday baland bo`yli odamlar uchraydiki, ularning tashqi ko`rinishi, ayniqsa, yuzi yosh bolalarnikiga o`xshaydi. Shuningdek, baland bo`ylilar uchraydiki, ularga juda ham katta, uzun

gavdaning ayrim qismlarining (oyoq-qo`l panjalari) katta va yug`on bo`lishi xarakterlidir. Umurtqa qiyshiqligi. Ba‘zi hollarda umurtqaning egikligi chegaradan chiqib ketadi. Umurtqa ham egik bo`lganda orqaning shakli yumaloq bo`ladi. Buning sababi tug`ma raxitdir. Bunday umurtqa o`zgarishining tug`maligi va orqa muskullarining bo`shligi bilan tushuntiriladi. Umurtqa ko`krak qismining keskin egikligi bo`qrlikka olib keladi. Bo`qrlik ko`krak bo`limidagi bir qancha umurtqalarning siljishi natijasida kelib chiqqan og`ir xastalik natijasida sodir bo`ladi. Ko`krak bo`limi bilan qovurg`alar bog`liq, shuningdek uning uchun mos holda ko`krak qafasi ham o`zgaradi. Umurtqaning oldga yoki orqaga qattiq egilganligidan tashqari umurtqaning o`ngga yoki chapga qiyshayganligi uchrab turadi. Bunday o`zgarishlar skolioz deb ataladi. Normal ko`krak qafasidan ajralganlar orasida xo`roz ko`krak qafaslilar deb ataluvchilar uchraydi. Ko`krak qafasining yonlaridan qisilganligi qushlar ko`krak qafasini eslatib, oldga qattiq turtib chiqqanligi bilan xarakterlanadi. Bu hol ham raxit alomatidir. Orqaga qattiq turtib chiqqan ko`kraklar shunday deyiladi. Ko`kraklarni ushlab turuvchi mushaklarning bo`shligi, bukchayganlik oqibatidir. Ko`pincha bundaylarning tana tuzilishini astenik bo`lgan kishilar ko`krak tuzilishida uchratish mumkin.

Adabiyotlar : 1.Дунаевская Г.Н., Коблякова В.Б. , Ивлева Г.С .Размерная типология населения с основами анатомии и морфологии , Москва, Легкая индустрия, 1975. 2. Синельников Р.Д. Учение о костях, суставах, связках и мыщцах. Атлас анатомии человека. , Москва, Госмедиздат, 1978 ;

3. Babayeva R . X “ Amaliy antropologiya asoslari va biomexaniqa ” fanidan darslik T . “ Voris - nashriyot ”2009

Похожие

Odamning tana mutanosibligi

Bolaning o`sishi va rivojlanishi. Qad-qomat va uning buzilishlari. Sog`liq guruhlari

Odam tanasining tashqi shaklini ta’riflovchi asosiy morfologik belgilar

Asab tizimining tuzilishi, funksiyasi

Dinamik antropometriya