Sitologiya - Медицина - Рефераты

Sitologiya

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Sitologiya Reja: 1. Hujayra struktur komponentlari Hujayra membranasi. 2. Plazmatik membrana (plazmolemma) 3. Hujayra yuzasining maxsus tuzilmalari. 4. Qo`shni hujayralar yon yuzasidagi maxsus tuzilmalar 5. Bazal plazmatik membrananing maxsus tuzilmalari 6. Mitoxondriya 7. Agranulyar yoki silliq endoplazmatik to`r

Sitologiya – hujayralarning tuzilishi, funksiyasi va takomillashishi haqidagi fan. 1839 yilda hujayra tuzilishi to`g`risidagi hamma to`plangan ilmiy ma’lumotlar umumlashtirilib, tahlil qilinib hujayra nazariyasi yaratildi (Shvann va Shleyden). XIXasr oxirlarida ko`pgina hujayra organoidlari aniqlandi. Hujayra sitoplazma va yadrodan tashkil topgan sistema bo`lib, o`simlik va hayvon organizmining takomillashishi, tuzilishi va yashash jarayonlarining asosi hisoblanadi. Butun hayot davomida modda almashinishida ishtirok etishi, yangi hujayra hosil qilishi va doimo yangilanib turishi hujayralarning o`ziga xos xususiyatidir. Hayvon va odam organizmida hujayralardan tashqari, simplast, sinsitial tuzilmalar va hujayralararo modda bor. Simplast – hujayralarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`lib, sitoplazmada bir necha yadrosi bo`lgan strukturadir. Bunga ko`ndalang-targ`il mushak tolasi, yo`ldosh epiteliysining trofoblast qavati va boshqalar misol bo`la oladi. Sinsitiy – bir-biriga chalkashib ketgan va to`la bo`linmagan hujayralar to`plami, o`siqlari bir-biriga qo`shilib, to`r hosil qiladigan hujayralardan tashkil topgan to`qima tuzilishining bir shakli. Hujayralararo modda – hujayralar orasida joylashgan bo`lib, suyuqlik holida (qon, plazma) yoki dirildoq yoki zich konsistensiyaga ega bo`lgan asosiy modda va turli tolalardan tashkil topgan (siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qima, tog`ay va suyak to`qimasi hujayralararo moddasi). Odam va hayvon organizmida hujayralar kattaligi, shakli va tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bajaradigan funksiyasiga ko`ra hujayralar har xil shaklga ega emas. Suyuq muhitda hujayralar ko`pincha o`zgaruvchan bo`lib, psevdopodiyalar hosil qiladi. Bularga qon (neytrofillar) va biriktiruvchi to`qimalarning (makrofaglar) hujayralari kiradi. Bir-biriga yaqin yotgan hujayralar esa ma’lum formagan ega, masalan, plast hosil qiluvchi epiteliy hujayralari yassi, kubsimon, silindrsimon va poligonal shaklda bo`ladi. Qisqaruvchan mushak hujayralari uzun duksimon shaklga ega. Impuls o`tkazuvchi nerv hujayralari esa uzun-uzun o`simtalarga ega bo`ladi. Erkaklar jinsiy hujayrasi – spermatozoidda harakat qiladigan xivchinlari bor va hokazo. Odam va ko`pgina sut emizuvchi hayvonlarning hujayralari 5-7 mkm (limfotsitlar) dan 200 mkm (tuxum hujayralari)

gacha bo`ladi. Ko`rinishi va kattaligi bilan hujayralar bir-biridan farq qilsada, ular ko`pincha hujayra tuzilishining asosiy belgilarini saqlab qoladi: har bir hujayra o`z hujayra qobig`i orqali boshqa hujayralar va oraliq moddadan ajralib tursa, hujayra ichida yadro, yadro qobig`i orqali sitoplazmadan alohidalanadi. Hujayraning bo`linish orqali o`zini-o`zi tiklash qobiliyati uning muhim xususiyatlaridan biridir. Har bir hujayrani atrof muhitdan hujayra membranasi (plazmolemma) ajratib turadi va hujayra ikkita asosiy tarkibiy qismdan: sitoplazma va yadrodan iborat. Sitoplazma: organellalar, kiritmalar va gialoplazmadan; yadro: yadrocha, xromatin, yadro shirasi va yadro qobig`idan iborat. Yorug`lik va elektron mikroskop orqali olingan ma’lumotlarga asoslanib, hujayralarning quyidagi qismlari farqlanadi: Protoplazma deyilganda yadro va sitoplazma strukturasini tashkil qiluvchi moddalar tushuniladi. Odam tanasining 96% 4 - elementdan uglerod, vodorod, kislorod va azotdan tashkil topgandir. Kalsiy, fosfor, kaliy va oltingugurt esa odam tanasining 3 foizini tashkil qiladi. Oz miqdorda natriy, xlor, yod, temir, magniy bo`ladi. Mis, marganets, kobalt, rux va boshqa mikroelementlar esa ulardan ham kam bo`ladi. Sanab o`tilgan elementlar hujayra tuzilishi va hujayralararo strukturani hosil qiluvchi kimyoviy moddalar (oqsil, yog`, uglevod, fermentlar va boshqalar) tarkibiga kiradi.

Hujayra struktur komponentlari Hujayra membranasi. Ko`pgina hujayra tuzilmalari membranadan iborat. Barcha hujayra membranalari yagona tuzilish prinsipiga asoslangan: qalinligi o`rtacha 80-100 angstrem. Elektron mikroskop orqali qaralganda 3 qavatni farqlash mumkin: 2ta tashqi elektron to`q va ular orasidagi elektron och zona. Membrananing bu qavatlari qalinligi o`rtacha 25 angstrem. Kimyoviy tahlillarga ko`ra turli hujayra membranalari tarkibida 60% oqsil, 40% gacha yog` va 1-5% uglevod bo`ladi. Membrananing asosini ikki qator joylashgan lipid molekulalari tashkil etadi. Lipid molekulalarining suvda erimaydigan gidrofob qismlari membrananing ichki tomonida bir-biriga qarama-qarshi, suvda eriydigan gidrofil qismlari esa membrananing ikki tashqi tomonida joylashgan. Bunday tuzilish o`z-o`zidan membranada bilipid qavatni hosil qiladi. Lipidlar turlicha bo`lib, ularga fosfolipidlar, sfingomielinlar, xolesterin kiradi. Oqsil molekulalari membranada har xil tartibda joylashadi. Ularning ba’zilari lipid qatlamlarining tashqi va ichki yuzalarida joylashadi, ayrimlari membranaga botib kirgan (yarimintegral oqsillar) bo`ladi. Bajaradigan funksiyasiga ko`ra oqsillar struktur, ferment, transport va retseptor oqsillarga bo`linadi. Membrananing tashqi yuzasidagi ayrimi integral oqsillar uglevodlar bilan kovalent bog` orqali glikoproteinlar, lipidlar bilan birikib glikolipidlar hosil qiladi. Membrananing uglevodli birikmasi (yoki tuzilmasi) glikokaliks deyiladi va u plazmolemmaning asosiy tarkibini hosil qiladi. Har xil oqsil molekulalari tinmasdan o`z joylarini o`zgartirib, membrananing suyuq lipid qatlamlarida suzib yuradi. Membrananing bunday tuzilishi “mozaika” modeli deyiladi. Plazmatik membrana (plazmolemma) Hujayra tashqi tarafdan qalinligi 10 nm bo`lgan plazmatik membrana bilan o`ralgan. Hujayraning ichki va tashqi muhiti tarkibi va ko`pgina moddalar konsentratsiyasi bilan farqlanadi. Bu farq hujayraning butun hayoti davomida

molekula va ionlarning hujayraga kirishi va chiqishini boshqaruvchi plazmatik membrana yordamida saqlab turiladi. Elektron mikroskop orqali tekshirish membrana dinamikasi haqida muhim xulosalarni keltirib chiqardi. Bu xulosalar plazmatik membranani fagotsitoz, pinotsitoz va sekretor jarayonda ishtirokini o`rganish oqibatida olindi. Fagotsitoz va pinotsitozda yutilayotgan modda hujayra membranasi bilan o`ralgan holda sitoplazma ichiga o`tadi. Moddalarni yutilishida qatnashayotgan membrana asosiy membranadan ajralib sitoplazma tomon botib kirib, undan ajraladi. Asosiy membrana butunligi ikki chetdagi membranani qo`shilishi bilan qayta tiklanadi. Fagotsitoz – bu, yirik zarrachalarni, bakteriyalarni, hujayra fragmentlarini qamrab olinishi va ularni hujayra ichiga o`tishidir. Pinotsitoz – bu cuyuqlangan makromolekulyar moddalarni qamrab olinishi va ularni hujayra ichiga o`tishidir. Sekretor jarayonda esa buning aksi kuzatiladi. Masalan, me’da osti bezi hujayralari zimogen granulalarni ajralishida, ushbu granulalarni o`rab turuvchi membrana plazmatik membranaga qo`shilib ketadi. Hujayradan tashqariga membrana ajralmaydi, balki u hujayra membranasi bilan qo`shilib ketadi va uning ichidagi fermentlargina tashqariga sekretsiya qilinadi (ekzotsitoz). Plazmatik membrana hujayrada kechuvchi moddalar almashinuvida ham asosiy o`rinni egallaydi. Unda ko`plab fermentlarning yuqori aktivligi aniqlangan. Jumladan, ishqoriy fosfotazalar, adenozintrifosfotazalar, 5-nukleotidazalar, adenilatsiklazalar, RNK-azalarning yuqori aktivligi aniqlangan. Ba’zi fermentlar glikokaliksda ham joylashgan (masalan, ichakning jiyakli hujayrlari). Hujayra yuzasining maxsus tuzilmalari. Elektron mikroskopik o`rganishlar plazmatik membranani murakkab tuzilishga ega ekanini ko`rsatib berdi. Hujayra qobig`ining maxsus strukturalari turli xil bo`lgani uchun hujayraning qaysi qismida joylashganiga qarab 3 ta asosiy turga bo`linadi. Bular: 1) hujayra ustki yuzasida; 2) yon yuzasida; 3) bazal qismida joylashgandir.

Hujayrani erkin yuzasining maxsus tuzilmalari. Ko`pgina hujayralar erkin yuzasida – apikal plazmatik membrananing mayda o`simtalari bo`lgan mikrovorsinkalar ko`rinadi. Ko`pincha mikrovorsinkalar betartib joylashadi. Ingichka ichak hujayrasining apikal qismidagi mikrovorsinkalar tartibli joylashgan. Kiprikchalar – uzunligi 5-10 mkm bo`lgan hujayra usiqlari bo`lib, aksonemasi 9 juft periferik va 1 juft markaziy mikronaychadan iborat. Aksonema tarkibida ATF-aza aktivligiga ega oqsil dinein mavjud. Kiprikcha asosida yotuvchi bazal tanacha va kiprikchilar aksonemasi uzviy bog`liq bo`lib, ular bir-biriga davom etuvchi tuzilmani hosil qiladi. Bazal tanacha ko`ndalang kesimi 9 ta tripletdan hosil bo`lgan halqadan iborat. Bazal tanachaning har bir tripletidagi ichki ikki naycha distal qismiga tubulin oqsili kelib birikishi natijasida aksonemani o`sishi ta’minlanadi. Bu ichki juft naychalar dubletlar deyiladi. Qo`shni hujayralar yon yuzasidagi maxsus tuzilmalar Har xil hujayralar yon qismlarida moddalarni diffuziya qilishga to`sqinlik beruvchi maxsus tuzilmalar joylashadi. Ikki qo`shni hujayraning apikal yuzasidan boshlanib, yon yuzasiga davom etuvchi, biriktiruvchi kompleks hosil qiluvchi turli ixtisoslashgan hosilalar joylashgan. Zich birikish. Bevosita hujayralar apikal qirg`og`i sohasida hujayra membranasi tashqi qavatlarini bir-biri bilan nuqtaviy qo`shilishlari mavjud. Hujayralar bir-biri bilan «kavsharlangan» holatda bo`ladi. Bu o`z navbatida epiteliyni tanlab o`tkazuvchanlik hossasini namoyon bo`lishiga sababchi bo`ladi. Bu sohada, 200 Å kenlikdagi, past zichlikka ega bo`lgan amorf modda bilan to`lgan hujayralararo oraliq mavjud. Ikkala hujayraning membranalari bir-biriga qat’iy parallel yo`nalgan va bu membrana sohasi bilan tutashuvchi sitoplazma zichlashgan. Bunday hujayralararo a’loqa bez va ichak epiteliysi hujayralariga xosdir. Desmosomalar - ikki qo`shni hujayralar orasida diametri ~ 0,5 mkm bo`lgan, belbog` ko`rinishidagi, hujayralararo oraliq (15-20 nm) saqlovchi sohadir. Bu

sohada plazmolemmaning sitoplazma tarafida disk shaklidagi, birikuvchi plastinka deyiluvchi, elektron zich hosilalar joylashadi. Sitoplazma ichidagi tonofibrillalar shu plastinkaga yopishadi. Bir hujayradagi tonofibrillalar ikkinchi hujayraga o`tishi kuzatilmaydi. Bu sohadagi plazmatik membrana 3 qavatli tuzilmaga ega bo`lib qoladi. Birlashtiruvchi plastinka va plazmatik membranalar orasi, shu bilan birga birlashtiruvchi plastinkalar ichki yuzasi mukopolisaxarid tabiatli modda bilan to`lgan. Desmosoma hujayralararo mexanik bog`lanishni ta’minlaydi. Bunday birikish ichak epiteliysi, buyrak kanalchalari, kardiomiotsitlar, silliq mushak hujayralari va boshqalar uchun xos. Oddiy birikish. Bunday birikish hujayralarni hamma tarafdan o`rab turadi va o`ziga xos belbog`ni hosil qiladi. Plazmatik membranalar bir-biriga parallel yotib, ular orasidagi kenglik 15- 20 nm. Glikokaliks makromolekulalar hisobiga hujayralar orasida bog`lanish vujudga keladi. Bu bog`lanish mexanik kuchsiz bo`lib, hujayralararo modda tashilishida ishtirok etmaydi. Oddiy birikishning turli shakllarini uchratish mumkin. Masalan, hujayra yon yuzasidagi interdigitatsiyalar tez o`zgaruvchan tuzilma bo`lib, bunda bir hujayraning barmoqsimon sitoplazmatik o`siqchalari qo`shni hujayraning xuddi shunday o`siqchalari orasiga kirib birlashadi. Bunday birikish hujayralararo mustahkam bog`lanishni vujudga keltiradi. Bunday birikishga kardiomiotsit hujayralarning birlashuvini misol qilib olish mumkin. Tirqishli tutatish yoki neksuslar. Bu tutashishda ikki qo`shni hujayralar plazmatik membranalari orasida 2-3 nm kenglikdagi tirqish qoladi. Hujayralar orasidagi masofa 0,5-3,0 mkm. Ikki qo`shni hujayra plazmatik membranalari konnekson deb nomlanuvchi oqsillar orqali a’loqada bo`ladi. Bu oqsil hujayralar o`rtasida ion va makromolekulalar almashinuvini ta’minlovchi kanallar hosil qiladi. Bunday o`zaro bog`lanishga ega bo`lgan hujayralarga kardiomiotsitlar va gepatotsitlarni misol qilib keltirish mumkin. Sinapslar – bu bog`lanish nerv hujayralari uchun xos. Sinaps ikki nerv hujayrasi orasida – neyronlararo sinaps yoki nerv va nerv bo`lmagan tuzilmalar (nerv-muskul sinapsi) orasida bo`lishi mumkin. Bunday birikish orqali bir

hujayradan ikkinchi hujayraga qo`zg`atuvchi yoki tormozlovchi impulslar o`tkaziladi. Bazal plazmatik membrananing maxsus tuzilmalari Ko`pchilik epiteliy hujayralarning bazal plazmatik membranasi tekis. Lekin suv va ionlarning transportida ishtirok etuvchi hujayralarning bazal plazmatik membranalari tekis bo`lmay, ko`pgina burmalar hosil qiladi. Burmalarning kattaligi bir-biridan farq qiladi. Masalan, buyrak kanalchalarining proksimal qismidagi epiteliy hujayralari, ko`zning oldingi kamerasi hujayralari, miyaning xoriodal chigali hujayralaridagi burmalar son jihatidan, kam va yuza joylashgan bo`ladi. Lekin buyrak neyronining distal qismlaridagi hujayralar bazal plazmatik membrana burmasi kuchli rivojlangan. Bazal plazmatik membrana burmasi orasida yirik mitoxondriyalar bor. Bu erdagi bqori aktivlikka ega bo`lgan adenozintrifosfotaza ionlarining aktiv transportida ishtirok etadi. Sitoplazma va hujayra organellalari Organellalar hujayra sitoplazmasining tarkibiy qismidir. Hujayra organellari – hujayraning doimiy tarkibiy qismi bo`lib, ma’lum tuzilishga ega va maxsus vazifalarni bajaradi. Organellalar umumiy organellarga va ba’zi hujayra va to`qimalarda uchraydigan xususiy organellalarga bo`linadi (masalan, tonofibrillalar, neyrofibrillar). Tuzilishiga qarab, membranali va membranasi bo`lmagan hujayra organellari farqlanadi. Membranali hujayra organellariga mitoxondriya, endoplazmatik to`r, plastinkasimon kompleks (Golji apparati), lizosoma va peroksisomalar kiradi. Membranasiz hujayra organellalariga ribosoma va polisoma, mikronaycha, sentrosoma va kiprikcha, xivchin va fibrillyar tuzilmalar kiradi. Membranali organoidlarning umumiy xususiyati bu ularning tuzilishida elementar biologik membrana ishtirok etishidir. Ularning tarkibiy qismlari donador endoplazmatik to`rda sintezlanadi va Golji kompleksida ixtisoslashadi. Hujayra

plazmolemmasi va organoid membranalari bir-biri bilan doimiy a’loqada bo`lib, bir-birini to`ldirib turadi. Mitoxondriya Har bir hayvon va o`simlik hujayralarida uchraydigan organelladir (eritrotsitning etuk shaklidan tashqari). Sitoplazmada bir tekis joylashadi, lekin ba’zan ular qayerda energiya ko`proq kerak bo`lsa, o`sha erda to`planadi. Hujayralardagi mitoxondriyalarning sonini aniq aytish qiyin. Ularning miqdori hujayra tipiga va funksional holatiga bog`liq bo`lib, bitta buyrak hujayrasida ularning soni 1000 taga etadi. Mitoxondriya ikki qobiq bilan o`ralgan. Gialoplazmadan ajratib turuvchi tashqi membranasining qalinligi taxminan 60 Å bo`lib, shu organellaning o`tkazuvchanlik xususiyatini belgilasa kerak. Tashqi membrana endoplazmatik to`r bilan bog`langan bo`ladi. Ichki tarafda yotuvchi ichki mitoxondrial membrana tashqi membranadan farqli ravishda, tekis bo`lmay krista deb ataluvchi, matriksga botib kiruvchi o`simtalar hosil qiladi. Bu membrananing ham qalinligi taxminan 60 Å ni tashkil qiladi. Ichki membranalar orasidagi bo`shliq mayda donador moddalar bilan to`lgan bo`lib, matriks deb ataladi. Mitoxondriya matriksida elektron zich donador tuzilma (ribosoma) va nozik ipchalar (DNK) mavjud. Mitoxondriya ichki membranasida ATF sintezi jarayoni ketadi. Mitoxondriya matriksida o`ziga xos oqsil sintez jarayoni ham yuz beradi. Bu erda RNK, DNK molekulalari, ribosomasi va mitoxondriya ichki oqsillari aniqlangan. Lekin bu oqsil sintezi mahsulotlari mitoxondriya funksiya bajarishi uchun etarli emas. Golji kompleksi 1898 yilda Kamillo Golji kumush tuzi bilan bo`yash usulini ishlatib, hujayra sitoplazmasida to`rsimon tuzilmani aniqladi, keyinchalik bu tuzilma “Golji kompleksi” deb ataldi. Golji kompleksi uch qismdan iborat: 1. YAssi sisternalar sistemasi – silliq membranalar bilan chegaralangan.

YAssi sisternalar ko`pincha 5-10 ta bo`lib, bir-biriga yaqin yotadi. Sisterna membranalari markazda bir-biriga yaqin, periferik qismida esa ampulasimon kengaygan bo`ladi. YAqin sisternalar orasidagi masofa 140-150 Å. 2. Mayda mikropufakchalar – sisternalar oxirida joylashadi. Mikropufakchalarning diametri 300-500 Å bo`lib, zich granulalar shaklidadir. 3. Yirik vakuolalar ham sisternalar va mikropufakchalar singari membranalar bilan o`ralgan. Vakuolalar kattaligi 0,2-0,3 mkm va ko`pincha ular yassi sisterna bog`lamlarining o`rta qismida, sisternalar orasida va tashqarisida yotadi. Golji kompleksi membranalari oddiy biologik membranadan iborat va har xil qismlari bir-biridan hosil bo`lishi mumkin. Mikropufakchalar yassi sisternalarning oxirgi qismlaridan, yirik vakuolalar esa sisternalar kengayishidan hosil bo`ladi. Ba’zi ma’lumotlarda keltirilishi bo`yicha mayda pufakchalar endoplazmatik to`rga o`tish qismlaridan hosil bo`ladi. Funksional faolligiga ko`ra hujayra Golji kompleksining taraqqiy etganlik darajasi turli hujayralarda turlichadir. Golji kompleksi ko`pincha ishlamayotgan, ixtisoslashmagan hujayralarda kuchsiz rivojlangan. U yadro atrofida yoki hujayra markazi atrofida joylashadi. Endoplazmatik to`rda sintezlangan moddalar Golji apparati bo`shlig`iga o`tadi. U joyda konsentratsiyalanib, ma’lum shaklga kirib tashqariga chiqarish uchun tayyorlanadi yoki hujayraning o`zida sarflanadi. Golji kompleksi, shuningdek lizosomalar va hujayra membranalarini hosil qilishda qatnashadi. Endoplazmatik to`r va ribosoma Birinchi marta Porter tomonidan aniqlangan (1945 yil). Endoplazmatik to`r (EPT) membranasida ribosomalar bo`lishiga qarab donador va silliq endoplazmatik to`r farq qilinadi. EPT hujayra ichi kanalchalar sistemasidan, vakuolalar va sisternalardan tashkil topgan bo`lib, devori elementar biologik membrana bilan o`ralgan. Ular o`zaro birlashib, murakkab to`r sistemasini hosil qiladi. EPT bo`shlig`i gomogen kam edektron zichlikdagi modda tutadi. EPT etilgan eritrotsitlardan tashqari

hamma hayvon hujayralarida topilgan. EPT ning tuzidishi takomil darajasi turlicha bo`lgan hujayralarda har xil bo`ladi. Donador EPT membranasining tashqi qismida ribosomalar (ribonukleoproteid donachalar) bo`ladi. Ribonukleoproteid donachalari membrana yuzasida rozetka yoki spiral shaklida to`planmalar hosil qiladi. Sitoplazmada ribosomalar alohida to`plangan polisomalar holatida ham bo`lishi mumkin. Polisomalarda asosan hujayraning o`z faoliyatida sarflanadigan oqsillar, EPT bilan bog`liq ribosomalarda esa hujayraning o`z faoliyatida sarflanadigan oqsillar sintezlanadi. Donador EPT oqsilga boy sekret ishlab chiqaruvchi hujayralarda yaxshi rivojlangan, masalan, me’da osti bezi atsinar hujayralari, plazmatik hujayralar, jigar, nerv hujayralari va boshqalar. Spermatozoid, buyrak kanalchalari hujayralarida, leykotsit, ichak kriptasi epiteliy hujayralarida donador EPT kuchsiz rivojlangan. Donador EPT da sintezlangan oqsillar uglevod birikmalari bilan qo`shilib modifikatsiyaga uchrashi mumkin. SHu bilan birga sintezlangan oqsillar konsentratsiyalanib, yirik sekretor donachalar shakllanishi mumkin (masalan, me’da osti bezida). Donador EPT hujayra membranasi shakllanishida va barcha membrana oqsillari sintezida ishtirok etadi. Lipoproteid to`plamlarini hosil qiladi. EPR membranasida fosfolipid sintezida qatnashuvchi fermentlar joylashgan. Agranulyar yoki silliq endoplazmatik to`r Mayda vakuola va kanalchalardan iborat bo`lgan va bir-biriga o`tib turuvchi membranalar tizimidan tashkil topgan tuzilmadir. Vakuola va kanalchalar diametri 50-100 nm. Odatda silliq EPT hujayrada alohida zona yoki tutam holatida joylashadi. Ba’zan silliq va donador EPT ning bir-biriga o`tish sohalarini ko`rish mumkin. Silliq EPT donador EPT dan yoki plazmatik membranadan hosil bo`ladi deb hisoblanadi. Lekin bunga qaramasdan silliq va donador EPT ning vazifalari turlichadir. Silliq EPT lipidlar, polisaxaridlar va steroidlar metabolizmida ishtirok etadi. Jigar, buyrak usti bezi va urug`donning interstitsial hujayralarida ko`p miqdorda uchraydi. Jigar hujayralaridagi silliq EPT turli tashqi ekzogen kimyoviy moddalar metabolizmida, dori moddalarning detoksikatsiya jarayonlarida ishtirok

etadi. Ko`ndalang-targ`il mushak hujayralaridagi silliq EPT muskullar qisqarishini ta’minlovchi Sa +2 ionlarini yotkazib berad va miofibrillalar atrofini o`rab turadi. Lizosomalar Lizosomalar birinchi marotaba belgiyalik biokimyogar De Dyuv tomonidan 1955 yilda aniqlangan. Lizosomalar bir hujayrali organizmlar va barcha sutemizuvchi hayvonlar buyrak hujayralarida aniqlangan va o`rganilgan. Lizosoma zarrachalari kattaligi o`rtacha 0,2-0,4 mkm bo`lib, dumaloq shaklga ega. Bu tanachalar bir qavatli qalinligi 80 Å bo`lgan membrana bilan o`ralgan. Lizosomalar odatda yuqori elektron zichlikka ega. Lizosomalar oqsil, nuklein kislota, polisaxarid va lipidlarni parchalovchi kislotali sharoitda ta’sir etuvchi gidrolitik fermentlarga boy. Lizosoma fermentlari ichidagi kislotali fosfataza muhim ahamiyatga ega. Lizosomalarning asosiy fiziologik faoliyati uning hujayra ichida moddalarni pinotsitoz va fagotsitoz yo`li orqali hazm qilinishdir. Masalan, qalqonsimon bez hujayralaridagi lizosoma tireoid gormonni hosil qilishda, urug`lanishda tuxum hujayraga spermatozoidni kirishi uchun tuxum hujayra qobig`ini eritishda ishtirok etadi. Birlamchi, ikkilamchi va qoldiq tanachalar yoki telolizosomalar farqlanadi. Birlamchi lizosomalarga Golji kompleksi atrofida joylashuvchi va kislotali gidrolazalarga mo`l mayda vezikulalar (100 nm) kiradi. Keyinchalik ular fagotsitoz va pinotsitoz jarayonida hujayraga tushgan moddalar bilan birikib, ikkilamchi lizosomalarni hosil qiladi. Ikkilamchi lizosomalarga sitolizosomalar va autofagasomalar ham kiradi. Autofagasomalar birlamchi lizosomalarni nobud bo`layotgan mitoxondriya, ribosoma, endoplazmatik to`r komponentlarini va ba’zi boshqa tuzilmalarni qamrab olishi hisobiga hosil bo`ladi. Agar moddalar oxirigacha parchalanmasa, lizosoma ichida yig`ilib qoldiq tanachalarni hosil qiladi. Qoldiq tanachalar qavatli tuzilma bo`lib, ichida lipofussin pigmenti to`planadi. Bu tanachalar hujayradan chiqarib yuborilishi yoki butun hayoti davomida saqlanishi mumkin. Lizosomalarning hosil bo`lishi Golji kompleksi va pinotsitoz, hazm vakuolalarini hosil qiluvchi plazmatik membrana bilan bog`liq. Har xil patologik

jarayonlarda lizosoma fermentlari sintezining buzilishi, birlamchi lizosomalar rivojlanishining kuchayishi yoki susayishi ular membranasining erishi va gidrolazalarning sitoplazmaga chiqishi kuzatiladi. Organizmning vitamin va gormonal balansining buzilishi lizosoma aktivligi o`zgarishiga olib keladi. Peroksisomalar Peroksisomalar bir qavatli membrana bilan o`ralgan strukturalar bo`lib, kattaligi 0,3-1,5 mkm dir. Struktura markazida nukleoid joylashgan. Nukleoid sohasida kristallsimon fibrilla va naychalardan tashkil topgan tuzilmadir. Peroksisomaning muhim fermentlari katalaza, oksidaza, uratoksidaza va boshqalar. Katalaza fermenti zaharli modda bo`lgan N2O2 ni parchalaydi. Peroksisoma lizosoma kabi endogen va ekzogen hujayra substratlarni parchalab muhim himoya vazifasini bajaradi, yog` va uglevod parchalanish reaksilarida ishtirok etadi. Membranasiz organellalar Hujayra markazi Hozirgi vaqtda hujayra markazi deb nomlanuvchi tuzilmani 1875 – yili Gertvig ochgan. Hujayra markazi hamma hayvon hujayralarida topilgan bo`lib, faqatgina tuxum hujayrasida etilish davrida yo`qoladi. Hujayra markazi 2 ta sentriola va sentrosferadan iborat. Sentriola silindrsimon tanacha bo`lib, uzunligi 0,3-0,6 mkm, diametri 0,1-0,15 mkm. Sentriola devori 9 ta triplet mikronaychalaridan tashkil topgan. Triplet 3 ta A, V, S mikronaychadan iborat. A- mikronaycha 13 globulyar subbirlikdan, V va S mikronaychalar 11 globulyar subbirlikdan tashkil topgan. Sentriolada mikronaychalardan tashqari mikronaychalararo markazga boruvchi yon o`siqchalar ham bo`ladi. Sentriolalar juft bo`lib, qiz sentriola ona sentriolaga perpendikulyar joylashadi. Hujayra bo`linish davrida sentriola bo`linmaydi, balki soni ortadi. Hujayra markazi mitotik apparatni, shu jumladan dukchani va yulduzchani hosil qilishda ishtirok etadi. Fibrilla, kiprikcha va mikronaychalar hujayra markazidan hosil bo`ladi. Ribosomalar Ribosomalarda aktiv aminokislotalar kondensatsiyasi, hamda ularning polipeptid bog`ga terilib oqsil sintezi ro`y beradi. Ribosoma RNK va oqsildan tashkil topgan. Ribosoma tarkibiga aktiv bo`lmagan ribonukleaza, latent holatdagi

dezoksirubnukleaza, aktivlashgan leysinaminopeptidaza, β- galaktozidaza va boshqa fermentlar kiradi. Ribosoma o`zida ko`p miqdorda magniy va sezilarli oz miqdorda kalsiy tutadi. Ribosomalar mayda subbirliklardan iborat har bir subbirlik bitta yuqori polimer ribosomal RNK molekulasini va oqsilni tutuvchi ribonukleotid moddadir. Ular yadrochada sintezlanadi. Subbirliklar orasida yoriq ko`rinadi. Ribosoma subbirliklarining birlashishi sitoplazmada ro`y beradi. Fibrillyar tuzilmalar – ipsimon strukturalardir. Hujayrada turli filamentlar uchraydi: 1. Aktinli – tropomiozin va troponin oqsillari bilan bog`liq aktin oqsilidan tashkil topadi. 2. Miozinli – miozin oqsilidan iborat, aktinli filamentlarning zich birikishidan hosil bo`ladi. 3. Oraliq filamentlar – ba’zan tutamlar – fibrillalar hosil bo`ladi. Masalan: ko`ndalang – targ`il mushaklarda aktin va miozin mikrofilamentlar birgalikda miofibrillalarni hosil qiladi. Ular muskul qisqarishini ta’minlaydi. Nerv hujayralari filamentlar tutami neyrofibrilla, epiteliy hujayrasi filamentlar tutami tonofibrillar deb ataladi. Mikrofilamentlar sitoplazmaning chetki yuzalarida tutamlar hosil qilib joylashadi. Ayniqsa, sitoplazmaning periferik qismlarida va membrana ostida ko`p miqdorda bo`ladi. Ba’zi hujayra membranasi integral oqsillari aktin filamentlari bilan bog`lanadi. Bunday bog`lanish hujayraning amyobasimon harakatida va shaklini o`zgartirishida ishtirok etadi. Mikrofilamentlar hujayra bo`linishida ham ishtirok etadi, ikki qiz hujayraning ajralishini ta’minlaydi. Mikrovorsinkalar tarkibida ham aktin mikrofilamentlari borligini ko`rish mumkin. Mikrofilamentlar mikrovorsinkalarning plazmatik membranaga birikishini ta’minlaydi. Mikrovorsinkalar ostida miozin filamentlari joylashib, ular mikrovorsinkalar qisqarishida ishtirok etadi. Mikronaychalar – silindrsimon diametri 24 nm bo`lgan tuzilma bo`lib, sitoskelet va boshqa organellalar (sentriola, kiprikchalar va xivchinlar) ning asosiy struktur birligi hisoblanadi. Tubulin oqsilidan tuzilgan. Mikronaychalar doimiy

tuzilmalar emas. Ular tarkibidagi tubulin oqsili molekulalari parchalanib ketishi va qayta yig`ilishi mumkin. Yadro Yadro – genetik axborotni saqlash, uzatish, uni ko`payishini va oqsil biosintezini ta’minlaydi. Irsiy axborotni saqlanishi va tutib turilishi uning almashtirib bo`lmaydigan strukturasi DNK, ya’ni hujayra bo`linish oldidan ikki hissa ortuvchi tuzilma bilan bog`liq (replikatsiya). YAdro ichida DNK molekulalarida informatsion, transport va ribosomal RNK transkripsiya va sintezi bo`lib o`tadi. Yadro ichida yadrochada hosil bo`lgan rRNK va sitoplazmadagi ribosomalar tomonidan sintez qilingan va yadroga o`tgan oqsildan ribosoma subbirliklari hosil bo`ladi. Interfazada yadro xromatin, karioplazma, yadrocha va yadro qobig`idan iborat bo`ladi. Xromatin hromasomasining interfazadagi holati, u to`rsimon despirallashgan holatda – euxromatin yoki spirallashgan zichlashgan holati – geteroxromatin bo`ladi. Euxromatin qismida hujayra oqsil biosinteziga yo`nalgan transkripsiya va reduplikatsiya jarayonlari kechadi. Spirallashgan (zichlashgan) xromatin sintetik funksiyalarni bajarmaydi. Xromatinning tarkibida DNK (40%), gistonli oqsil (~60%) va RNK (1%) mavjud. DNK irsiy axborotni kodlovchi to`rtta azot asosidan iborat, ular – adenin, guanin, sitozin, timin. Gistonlar lizin va arginin aminokislotalariga boy ishqoriy muhitga ega oqsillardir. Ular butun DNK ipi uzunligi bo`yicha bloklar holatida joylashgan. Har bir blokda DNK bilan nukleosoma hosil qiluvchi 8 tadan giston joylashgan. Yadroning nogiston oqsillari yadroda to`r xosil qilib, yadroning oqsilli matriksini hosil qiladi. Bundan tashqari, yadroda RNP (ribonukleoproteid) oqsillari bilan birikkan iRNK ni o`zida tutuvchi perixromatinli fibrillalar, perixromatinli va interxromatinli donalar (granulalar) mavjud. Yadrocha. Odatda yadro bazofil bo`yaluvchi 1-4 yadrocha tutadi. DNK ning yadro hosil qiluvchi qismlarida rRNK sintezlanib, bu RNK yadrocha sohasida oqsil bilan o`raladi va ribosoma subbirliklari hosil bo`ladi. Ular yadrochadan

chiqib, sitoplazmadagi oqsil sintezida ishtirok etadi. Elektron mikroskopik tadqiqotlar yadrocha 2 ta komponentdan: donador (periferik qismida) va fibrilladan (markaziy qismidan) iborat ekanligini ko`rsatdi. Hujayra bo`linayotganda profaza davrida yadrocha yo`qolib ketadi, telofazada esa qayta hosil bo`ladi. Yadro qobig`i – orasida 20-60 nm ga teng perinuklear bo`shliq bo`lgan ikkita membranadan tashkil topgan. Tashqi membrana tuzilishiga ko`ra donador endoplazmatik to`rga davom etadi. Ichki membrana esa xromosoma bilan bog`liq. Yadro qobig`ida diametri 80-90 nm bo`lgan yadro teshiklari bo`ladi. Teshiklar murakkab tuzilishga ega bo`lgan globulyar va fibrillyar tuzilmalar bilan bilan to`lgan. Yadro teshigi devorini hosil qiluvchi yadro qobig`ida har bir qatori 8 tadan donacha tutgan 3 qator donachalar joylashadi. Bu donachalardan fibrillyar tortmalar chiqib, teshik markazidagi markaziy granulaga kelib birlashadi, o`ziga xos diafragmani hosil qiladi. Bir yadroda taxminan 12 ming teshik mavjud. Teshiklar soni hujayraning funksional aktivligiga bog`liq. Yadro teshiklari orqali sitoplazma makromolekulalari bilan almashinuv jarayoni bo`lib o`tadi. Hujayra sikli – bu hujayra hosil bo`lgandan to uning bo`linishi yoki nobud bo`lishigacha bo`lgan davrdir. Hujayra sikli 4 davrni o`z ichiga oladi. Mitoz bo`linish (m) – 1 soat Interfaza: Presintetik (G1) – 8 soat. Sintetik (S) – 7 soat Postsintetik (G2) – 4 soat Bo`linishdan keyingi hujayradagi RNK va oqsil miqdori 2 hissa kamayadi. G1 davr hujayrda o`sish, oqsillar va RNK to`planishi bilan boshlanadi. S davrda DNK miqdori va xromasomalar soni 2 hissa ortadi. G2 davrda ribosoma tarkibiga kiruvchi rRNK, iRNK, tubulin oqsili sintezlanadi. Hujayra muhim hayotiy jarayonlarni bajarish uchun u yoki bu darajada, ba’zan butunlay interfazaning G1 yoki G2 davridan “chiqishi” kerak bo`ladi. Hujayralarni ko`payishga moyilligi hususiyatiga qarab 3 guruxga bo`lish mumkin:

1. Hosil bo`lgandan boshlab yuqori ixtisoslashgan holatga kelgan va shu sababdan, bo`linish qobiliyatini yo`qotgan hujayralar (masalan, nerv hujayralari). 2. Ko`pgina yuqori ixtisoslashgan hujayralar ko`payish qobiliyatdan mahrum bo`ladi. Lekin ularda kam ixtisoslashgan va hali bo`linish va o`sish qobiliyatini yo`qotmagan zahira hujayralar to`plami saqlanadi. Bunday hujayralar kambial yoki o`zak hujayralar deb ataladi (masalan, ichak epiteliysi, qon va suyak hujayralari). 3. Ba’zi yuqori ixtisoslashgan hujayralar ma’lum bir sharoitda qaytadan ko`payish sikliga kirishi mumkin. Bu hujayralar kam holatlarda bo`linuvchi va uzoq yashovchi hujayralardir (masalan, jigar, endokrin hujayralar) Hujayra bo`linishi Mitoz . Mitoz boshlanishidan oldin hujayralar o`zida 46 d-xromosomalar (ikkilangan) saqlaydi. Bular o`z navbatida ikkita S-xromosomadan yoki xromatiddan tashkil topgan. Mitozda xromatidlarning biri hujayraning bir tomoniga, ikkinchisi qarama-qarshi tomonga tortiladi. Bu ular yadroni hosil qiladi, qisman bo`lsa ham oqsil sintezini boshqaradi. Hujayra ikkiga bo`linadi va ikkita bir-biriga o`xshash hujayralar hosil bo`ladi. Mitoz 1-1,5 soat davom etadi. Mitozning barcha to`rt bosqichi (profaza, metafaza, anafaza, telofaza) sentriola ishtirokida birin-ketin bir-biriga o`tib boradi. Meyoz – bu jinsiy hujayralarning bo`linish usulidir. Birinchi bosqichda hujayralar mitotik bo`linishga uchraydi. Meyozning 1-profazasida hujayra 46 ta xromasoma saqlaydi. Profaza 1 da 5 ta bosqich farqlanadi: 1. Leptonema – hromasomalar yupqa ip ko`rinishida bo`ladi. 2. Zigonema – bivalentlarning hosil bo`lishi (gomologik xromasomalarning qo`shilishi) 3. Paxinema – bivalentlarning kaltalanishi va yo`g`onlashishi, d- xromasomalar ikkilangan ip ko`rinishiga kiradi. 4. Diplotena – har bir bivalent ikkita ikki ipli d-xromasomadan tashkil topgan. 5. Diakinez – bivalent xromasoma qismlari almashinadi, ya’ni ota va ona

xromasomalari chalkashishi (krossingover) yuz beradi. Urg`ochi jinsiy hujayralari (1 tartibli ovotsit) minimum organizm balog`atga etgunga qadar va maksimum 40- 50 yoshgacha shu holatda saqlanadi. Boshqa holatlarda xromasoma anomaliyalari yuz berishi mumkin. Metafaza va anafaza davrlari mitozning ushbu davrlaridan farqlanadi, ya’ni bunda d-xromasomalar bo`linmaydi, balki bivalent hromasomalar tarkibidagi hromasomalar bir-biridan itarilib qutblarga tarqaladi. Natijada qiz hujayralarda 23 ta xromasoma qoladi. Metafazada genlar yana ham ko`proq aralashadi. Meyozning mitozdan 3- farqi meyozning ikkinchi bo`linish davridan oldin interfazaning S davrlari bo`lmaydi, hujayra bo`linishi birdaniga boshlanadi. Natijada qiz hujayralar 23 ta hromasomaga ega bo`ladi. Amitoz. Bunda yadro o`zining interfazadagi holatini saqlab qoladi – bo`linishdagi xromasomaning shakllanishi, bo`linish dukining paydo bo`lishi, yadrocha va yadro qobig`ining yo`qolishi ro`y bermaydi. Ba’zan sitoplazma bo`linmasdan ko`p yadroli hujayralar hosil bo`lishi mumkin. Ko`pincha yadro ko`p bo`linib fragmentlarga ajralishi kuzatiladi. Odatda amitotik bo`linish embrion varaqlarida, tuxum hujayra folllikulyar hujayralarida, trofoblast hujayralarida va siydik pufagi epiteliy hujayralarida uchraydi. Patologik holatlarda yallig`lanish, regeneratsiya va yomon o`sma hujayralar bo`linishida ro`y beradi. Endomitoz – hujayra yadrosida DNK ning ikki va undan ko`p marta ortishidir. Bu holat mitoz bo`linish bosqichlarining buzilishi natijasida yuzaga keladi. Masalan, G2 davrning mitotik bo`linish davriga o`tishdagi, profaza va metafaza, shuningdek, sitotomiya jarayoni buzilishlari. Endomitozda xromasomalarning o`zgarishi yadro qobig`i buzilmay ro`y berishi mumkin. Bunday poliploid hujayralarni jigarda uchratish mumkin. Chunki jigar hujayralari orasida diploid hujayralardan tashqari tetra- va oktoploid hujayralar ham uchraydi. Bunday holat siydik pufagi epiteliy hujayralari, so`lak bezi atsinotsit hujayralarida, me’da osti bezi va megakariotsit hujayralarida ham uchraydi. Poliploid hujayralarda hujayra o`lchami kattalashadi va faoliyati ham ortadi.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

Похожие

Qizilo'ngach tuzilishi

Me'da osti bezi tuzilishi

Og'iz bo'shlig'i a'zolarining taraqqiyoti va tuzilishi

Gistologiya fanining mazmuni va vazifasi: taraqqiyot tarixi. Gistologiyada qo’llaniladigan usullar O’zbekiston Respublikasida gistologiya fanining rivojlanishi

Og'iz bo'shlig'i a'zolarining tuzilishi