Gistologiya fanining mazmuni va vazifasi: taraqqiyot tarixi. Gistologiyada qo’llaniladigan usullar O’zbekiston Respublikasida gistologiya fanining rivojlanishi - Медицина - Рефераты

Gistologiya fanining mazmuni va vazifasi: taraqqiyot tarixi. Gistologiyada qo’llaniladigan usullar O’zbekiston Respublikasida gistologiya fanining rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Gistologiya fanining mazmuni va vazifasi: taraqqiyot tarixi. Gistologiyada qo’llaniladigan usullar O’zbekiston Respublikasida gistologiya fanining rivojlanishi R E J A 1. Gistologiya fanining rivojlanish tarixi 2. Gistologiya fanining asosiy maqsadi 3. Gistologiyada qo’llaniladigan tadqiqot usullari 4. O’zbekistonda gistologiya faniga hissa qo’shgan olimlar ishlari

Gistologiya fani tarixini o’rganar ekanmiz, u anatomiya fani bilan uzviy boliqligining va keyin uning bir shixobchasi sifatida ajralib chiqqanligining guvohi bo’lamiz. Chunki gistologiya, yuqorida aytib o’tilganidek, to’qimalar haqidagi fan; to’qimalarning mikroskopik strukturasi, tarkibiy qismi, morfologiyasini tadqiq etish uning mavzuiga kiradi. Bularni esa ilgari oddiy ko’z bilan ko’rib o’rganish mumkin emas edi, hozirgi mikroskoplar hali bunyod etilmagan edi. Binobarin, odam va hayvonlar organ va to’qimalarining nozik tuzilishini o’sha davrning anatom olimlari tadqiq etgan. Eramizdan oldingi V-IV asrlarda yashab, ijod etgan yunon faylasuf va olimlari Gippokrat (460-377) va Aristotel (384-322) medisina bilan biologiya fanlariga salmoqli hissa qo’shdilar. Aristotel odam va hayvonlarning aorta, diafragma, mekoniy, traxeya, falanga kabi a'zolarining anatomik tuzilishini o’rganish bilan birga to’qimalarni bir-biridan farq qilib, toay, suyak, yo to’qimalar nomini ham birinchi marta Aristotelning o’zi qo’llagan. Bu uning bir yo’la leksika faniga qushgan hissasi ham bo’ldi. Buyuk yunon vrachi va tabiatshunosi Galen (129-199) va buyuk o’zbek olimi Abu Ali ibn Sino (980-1037) boshqa fanlar bilar bir qatorda medisina va biologiya fanlari rivojiga ham ulkan hissa qo’shdilar. Ibn Sino (Avisenna-evropaliklar uni shunday atashgan) odam va hayaonlar organlarini, to’qimalarini hozirgi til bilan aytganda, albatta, anatomiya nuqtai nazaridan o’rgangan. Shu tufayli ham u to’qimalarning makroskopik tuzilishini va vazifasini yozib qoldir-gan. Shuning uchun bo’lsa kerak, u ayrim to’qimalarni, tashqi tomondan bir-biriga o’xshash bo’lganligidan, aralashtirib ham yuborgan. Masalan, nervlar bilan paylar oddiy ko’z bilan qaraganda bir-biriga o’xshab ketadi. Ularning gistologik tuzilishidan bexabar odam haqiqatan ham bir xil to’qima dub o’yladi. Ma'lumki, XVII asr boshlarida G.Galiley dastlabki teleskop yaratdi. 1609-1610 yillarda esa u soddaroq bo’lsa ham mikroskop konstruksiyasini ishlab chiqdi. Ammo mikroskop va uni ilmiy medisinada qo’llash hamon olimlar nazaridan chetda qolaverdi. Faqat XVII asrning o’rtalariga kelganda ingliz fizigi Robert Guk (1635-1703) 1665 yilga kelib mikroskopni takomillashtiradi va unda

o’simliklarning tuzilishini o’rganadi. Undagi mayda katakchalarni ko’rib, ularga hujayra degan nom beradi. Mikroskop bilan qiziqib qolgan Marchello Malpigi (1628-1694) birinchi bo’lib hayvonlar terisi, taloi, buyragi va boshqa organlarining mikroskopik tuzilishini o’rgandi. Natijada u birinchi bo’lib tasvirlab bergan organlarning ayrim strukturalari uning nomi bilan ataladigan bo’ldi. Masalan, Malpigi buyrak koptokchalari, Malpigi qavati, Malpigi tanachasi va boshqalar shular jumlasidandir. Botanik olim Neemiya Gryu (1641-1712) to’qimalar haqida tadqiqot ishlari olib borib, birinchi marta fanga to’qima tushunchasini kiritdi. Ayniqsa 1677 yilga kelganda kollandiyalik havaskor mikroskopsi Anton van Levenguk (1632-1723) ob'ektni 300 marta kattalashtirib ko’rsata-digan mikroskop ixtiro qildi. O’sha davr uchun juda ulkan ixtiro bo’lgan bu mikroskop yordamida u suv tomchisidagi mikroorganizmlarni, ularning harakatini, odam va hayvonlar organizmidagi qizil qon tanachalarini, ularning kapilyar tomirlardagi harakatini, ko’ndalang yo’lli muskullar, nerv va paylar tuzilishini o’rganib tasvirlab berdi. Bu ishlar o’sha zamon uchun nihoyatda qiziqarli bo’lishiga qaramay, ilmiy nuqtai nazardan chuqur sistemaga solinmagan edi. Juda katta kashfiyotlar ham u vaqtlarda jila bo’lmasa yangilik bo’lib qolar edi. Shunday bo’lsa ham ma'lumki, mikroskopning kashf qilinishi va uning vositasida to’qima hamda hujayraning ixtiro etilishi organizmning mikroskopik tuzilishini o’rganishda kelajak olimlari uchun keng yo’l ochib berdi. XVII asrning oxiri VIII asr boshlarida (taxminan 100 yil davomida) arbiy YEvropada hukmronlik qilgan metafizik qarashlar va feodalizm ideologiyasi natijasida ilmiy tadqiqot ishlari deyarli to’xtab qoldi. Olimlar o’zlaridan oldin yozib qoldirilgan kashfiyotlarni o’qib o’rganishlari mumkin bo’lsa-da, lekin o’zlari yangi kashfiyotlar ustida ish olib borolmay qoldilar. Natijada bu davrga kelib preformasiya1 nazariyachilari hukmronlik qildilar. Ularga nemis fiziologi Galler rahbarlik qilar edi. Preformistlarning fikricha, hech bir narsa yangidan paydo bo’lmaydi, murakkab tirik organizm dunyo yaratilgandan beri mavjud, u urudon va tuxumdonlarga juda kachkina shaklda joylashtirilgan bo’lib, bor narsa asta-sekin

kattalashadi va oxiri tuiladi. Bu nazariya bema'niligi, tuturuqsizligi tufayli preformistlar orasida o’zaro kelishmovchilikka sabab bo’ldi. Ular kichik organizm erkaklar organizmiga joylashtirib qo’yilganmi yoki ayollar organizmiga joylashtirib qo’yilganmi, degan masala ustida yillar davomida bahslashib keldilar. Preformizm rivojlanib borarkan ovizm, animalkulizm kabi bosqislarni bosib o’tdi va unga qarama-qarshi epigenez2 nazariyasi paydo bo’ldi. Bu nazariya tarafdorlari ancha progressiv olimlar bo’lib, ularning fikricha, kichik organizm erkaklarning jinsiy bezlarida yoki ayollarning hujayralarida joylashtirib qo’yilmagan, balki hozircha bizga noma'lum bo’lgan yo’llar bilan rivojlanish jarayonida yangidan paydo bo’ladi, binobarin, rivojlanish yuqoriga ko’tariluvchi jarayon bo’lib, oddiylikdan murakkablikka, tubanlikdan oliylikka intiladi. Binobarin, murtak (embrion) rivojlanib borarkan, urulangan tuxum moddasidan birin ketin embrionning organ va qismlari paydo bo’la boshlaydi. Ma'lumki, hayvonlarning ham, odamning ham organizmi hujay-ralardan va ularning yiindisi-to’qimalardan tarkib topgan. Hayvon-lar bilan odam tanasidagi barcha katta-kichik organlar o’ziga xos hujayra va shu hujayralardan tashkil topgan to’qimalardan tuzilgan. Shu jihatdan qaraganda, tirik organizmning eng kichik, ya'ni zarracha qismi bu-hujayradir. Hujayralarning tuzilishi, yaratilishi va rivojlanish bosqichlarini, odatda, sitologiya3 o’rganadi. To’qimalar-ning tuzilishi, rivojlanishini, hayotiy faoliyatini esa gistologiya4 o’rganadi. Binobarin, «Gistologiya» fanining mavzui bilan vazifasi uning nomidan ham anglashilib turibdi. Antropologiya, anatomiya, embriologiya, sitologiya kabi fanlar qatorida gistologiya ham fundamental morfologik fan bo’lib, uning asosiy predmeti tirik materiya tashkil topishida o’tiladigan gistologiya predmeti bu-gistologiya kursi bo’lib, unda hayvonlar organizmi to’qimalarining tuzilishi, rivojlanishi, faoliyati va evolyusiyasining tuzilishi, asosiy xususiyatlari o’rganiladi va tadqiq qilinadi. Shu jihatdan qaraganda, mazkur kursda gistologiyani ikki katta qismga-umumiy gistologiya bilan xususiy gistologiyaga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. Kurs dasturi ham ana shuni taqozo etadi. binobarin, umumiy gistologiyada to’qimalar tuzilishining umumiy qonuniyatlari, tekshirish usullari, gistologiya

fanining rivojlanish tarixi kabi masalalar o’rganiladi. Xususiy gistologiyada esa har qaysi organning to’qimalari mikroskopik jihat-dan alohida-alohida o’rganiladi va tadqiq qilinadi. Bu ham, albatta, shartli. Chunki tirik organizm bir butun bo’lib, uning barcha organlari bir-biri bilan o’zaro uzviy boliq holda yashaydi. Binobarin, gistologiyani bo’lib o’rganishdan maqsad, birinchidan, metodik jihati bo’lsa, ikkinchidan, organizmning o’ziga xos qismlarini sistemaga solib o’rganishdir. Uchinchidan, bu usul to’qimalarni ularning evolyusiyasi jarayonida morfologik- qiyosiy o’rganish imkonini beradi. Umuman olganda, gistologiya biologiya fanining bir tarmoi bo’lib, u ham biologiyaga oid bir qator sohalar (embriologiya, immunologiya va hokazolar) bilan bir qatorda o’qitiladi va tadqiq qilinadi. Ayniqsa keyingi yillarda o’rganishning murakkab usullari paydo bo’lishi bu bolanishning yanada aniqlashib, mustahkamlanishiga yordam berdi. Binobarin, gistologiyadagi konkret tadqiqot ob'ektlari, shuningdek, murakkab tekshirish usullari uni tarmoqlarga bo’lib o’rganishni taqozo etmoqda. Natijada gistologiyaning gistoximiya, gistofiziologiya, qiyosiy gistologiya, eksperimental gistologiya, tasviriy gistologiya, evolyusion gistologiya, ekologik gistologiya kabi sohalari yuzaga keldi. Gistoximiya (sinonimi gistologik ximiya) to’qimalar-ning ximiyaviy xossalarini o’rganadi. Bu bo’limda gistologik va ximiyaviy usullar yordamida hujayra va to’qimalarning tuzilishi, ulardagi ximiyaviy elementlarning taqsimlanishi o’rganiladi. Gistoximiyaviy usullarning afzalligi shundaki, hujayra yoki to’qimalarning ayrim moddalari, ularning tegishli gruppalari alohida-alohida bo’yab o’rgani-ladi. Chunonchi, agar hujayra yadrosidagi DNK miqdori aniqlanadigan bo’lsa, uni o’ziga xos bo’yoq bilan bo’yaladi, bunda hujayraning boshqa elementlari bo’yalmaydi. Natijada DNK aniq-ravshan bo’yalib ko’rinadi. Xuddi shuningdek, gistoximiyaviy usullar yordamida oqsillar, fermentlar, aminokislotalar, uglevodlar, lipidlar va boshqalarni ham aniqlash mumkin. Elektron mikroskop kashf etilishi bilan hujayra va to’qimalarni tekshirishning elektron-gistoximiyaviy usuli yaratildi.

Gistofiziologiya hayvonlar va odam hujayralari va to’qima-larining mikroskopik tuzilishini ularning vazifasiga bolab o’rganadi. Chunki hozir gistologiyada to’qimalarning faqat mikroskopik yoki ultramikroskopik tuzilishini o’rganmasdan, balki har qaysi to’qima, hujayra, organoid va hujayra kiritmalarining oddiy tuzilishi, ularda sodir bo’ladigan har qanday o’zgarish fiziologik vazifasiga bolab o’rganiladi. Shunga ko’ra, har bir mutaxassis gistofiziologiya bilan shuullanar ekan, faqat to’qimalar strukturasinigina o’zlashtirmay, balki unda boradigan morfologik o’zgarishlarni sodir bo’ladigan fiziologik jarayonlarga bolab o’rganadi. Qiyosiy gistologiya gistologiyadagi yo’nalishlardan biri bo’lib, uning asosiy usuli har xil hayvonlar to’qimasining rivojlanishini, tuzilishi va funksiyasini qiyosiy o’rganishdir. U tarixiy taraqqiyot davrida to’qimalarning rivojlanishini tadqiq etuvchi evolyusion gistologiya asosida tarkib topgan. Binobarin, qiyosiy gistologiya hozirgi tekshirish usullari yordamida ko’p hujayrali hayvonlar to’qimalari-ning evolyusion taraqqiyoti davrida tarkibiy o’zgarishlarga uchrashini, hujayra va oraliq moddalardagi to’xtovsiz jarayonlarni va bu jarayonlar tufayli ularning takomillashib borishini o’rganadi. Ma'lumki, hujayra tuban hayvonlarda ancha sodda tuzilgan bo’ladi. Umurtqalilarning yashash sharoiti evolyusion taraqqiyot davrida murakkablashib borgan sari ular organizmining tuzilishi ham shunga moslab boradi. Natijada organizmdagi boshqa morfologik-fiziologik o’zga-rishlar bilan birga to’qimalar tuzilishida ham takomillashish-murakkablashish jarayoni sodir bo’ladi.shunday ekan, qiyosiy gistologiyada to’qima yoki organlarning mikroskopik tuzilishi xuddi shunday fiziologik funksiyani bajaruvchi boshqa to’qima yoki organlarga qiyoslab o’rganiladi. Binobarin, hujayralardagi evolyusion rivojlanish davrida sodir bo’ladigan o’zgarishlar dinamikasi shu yo’l bilan tadqiq qilinadi. Eksperimental gistologiya gistologiyadagi yo’nalish-lardan biri bo’lib, hayvonlarga eksperimental ta'sir ko’rsatish natijasida ular to’qimalarida bo’ladigan o’zgarishlarni o’rganadi. Eksperimental gistologiya patologik anatomiya bilan ham

birga ish olib boradi. Chunki organizmga tushgan har qanday zootoksinlar ta'sirini o’rganish shu organizm hujayra va oraliq moddalaridagi patologik hodisalarni o’rga-nish bilan boliqdir. Tasviriy gistologiya gistologiyadagi yo’nalishlardan biri bo’lib, uning asosiy tekshirish usuli to’qimalar tuzilishini tasvirlab berishdir. Evolyusion gistologiya gistologiyadagi yo’nalishlardan biri bo’lib, filogenez jarayonida to’qimalarning rivojlanish qonuniyat-larini o’rganadi. Bu sohada vatanimizda evolyusion gistologiyaga asos solgan olim A.A.Zavarzining xizmatlari katta. Zavarzin va uning shogirdlari qisqichbaqasimonlar, hasharotlar, molyuskalar hamda tuban umrtqalilar biriktiruvchi to’qimalarining yallilanish o’smalarini o’rganish bo’yicha tadqiqot ishlari olib bordilar. Bu ishlar hayvon- larning bir qator guruhlari vakillarida bo’ladigan yallilanish va regenerator jarayonlarda o’zaro prinsipial o’xshashlik borligini ko’rsatdi. Ekologik gistologiya yashash sharoitining hayvonlar organizmiga ta'siri va ularning atrof-muhitga moslashishi bilan boliq holda to’qimalarning o’ziga xos rivojlanishi hamda tuzilishini o’rganadigan bo’lim. So’nggi vaqtlarda bir guruh gistologlar sitologiya sohasida ham talaygina ishlar qildilar. Hujayralarning morfologik, fiziologik, bioximiyaviy va fizik- ximiyaviy tuzilishini chuqur o’rganib chiqdilar. Zamonaviy usullar yordamida hujayralar ichidagi organoidlar bilan hujayra kiritmalarini, ularda sodir bo’ladigan morfologik hamda sifat o’zgarishlarining fiziologik jihatlarini tadqiq qildilar. Masalan, olim D.N.Nasonov har bir hujayraning vazifasi uning yashash sharoiti va holatiga boliq ekanligini tasdiqlab, paranekroz nazariyasini yaratdi. Bir qator olimlar esa zamonaviy usullardan foydalanib, hujayra morfologiyasini atroflicha chuqur o’rganar ekanlar, endoplazmatik to’r, ribosoma va lizosomalarni kashf etdilar. Molekulyar biologiya usullari yordamida DNK ning rolini isbotladilar. Xulosa qilib aytganda, hozirgi zamon gistologiyasi mustaqil fan sifatida tarkib topar ekan, biologiya sohasida juda ko’p muammolarni echib berdi va endilikda etakchi fanlar qatoridan o’rin oldi.

Ayniqsa elektron mikroskopning dunyoga kelishi gistologiya fanida juda katta voqea bo’ldi. Hozirgi elektron mikroskopik tadqiqotlar juda yaxshi yo’lga qo’yilgan. Moskvada MGU ningkafedra va laboratoriyalarida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar, Medisina Fanlar akademiyasiga qarashli Odam morfologiyasi institutidagi ilmiy ishlar shular jumlasidandir. Sitologiya va gistologiya fanlarining rivojlanishida O’zbekiston olimlari ham o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar. O’zbekiston Fanlar akademiyasi Bioximiya bilimgohida akademik J.X.Hamidov rahbarlik qilayotgan kollektiv tomonidan radiasiya ta'sirida endokrin bezlar va neyronendokrin sistemalar morfofiziologiyasida bo’ladigan o’zgarishlarga oid ilmiy ishlar zamonaviy usullar yordamida yoritilib berilmoqda. Hozirgi vaqtda bu kollektiv neyronlarning o’sishi, rivojlanishi va tabaqalanishida muhim vazifani bajaradigan nerv o’sishini ta'minlaydigan omillarni har xil to’qima va organlardan ajratib olish kabi muammolar bilan shuullanmoqdalar. So’nggi yillarda kollektiv tomonidan solom hayvon geni boshqa urulangan tuxum hujayraga mikroin'eksiya qilish usuli bilan o’tkazish, kelajakda irsiy kasalliklarni yo’qotish hamda zotli mollarni tanlab olish kabi irsiyat omillari va hujayra injeneriyasiga oid biotexnologiya muammolari yoritilib berilmoqda. Toshkent davlat medisina institutida esa akademik K.A.Zufarov rahbarligida O’zbekistonda birinchi bo’lib medisina sohasida elektronmikroskopik avtoradiografiya hamda sitoximiya usullari yo’lga qo’yildi. Buyrak, me'da-ichak sistemasining sitologiyasi, sitoximiyasi va elektron mikroskopiyasi K.A.Zufarov kollektivi ishida asosiy o’rin egallaydi. Endilikda olimlar oldida hujayra biologiyasi, gistologiya va immunologiya hamda biotexnologiya sohasida olib borilishi lozim bo’lgan ulkan tadqiqotlarni rivojlantirish muammolari turibdi, molekulyar biologiya, qiyosiy gistologiya muammolari yoritilib berilmoqda.

ADABIYOTLAR 1. Qodirov E.Q. Gistologiya. Toshkent. «O’qituvchi». 1994 y. 2. Zufarov K.A. Gistologiya. Toshkent. «Medisina». 1991 y. 3. Zavarzin A.A. Osnova sravnitelnoy gistologii. Uchebnoe posobie. Leningrad. LGU. 1985 g. 4 . Kuznesov S.L., Mushkambarov N.N., Goryachkina V.L., Atlas po gistologii, sitologii i embrionologii. "Medisinaskoe informativnoe agentstvo». Moskva 2002 g. 5. Алимов Д.А. Гистология ва эмбриология. «Ўқитувчи» - 1966. 6. Антипчук Ю.П. Гистология с основами эмбриологии. М. Просвешение, 1983. 7. Афанасьев Ю.И. Гистология. М. «Медицина», 1989. 8. Бадалхўжаев Гистологиядан амалий машғулотлар. (ўқув қўлланма), Андижон-2006.

Похожие

Gistologiya fani, vazifalari rivojlanish tarixi

Tibbiy fanlar asosi fanining mazmuni va vazifalari , usullari, qisqacha tarixi

Gigiеna fanining rivojlanish tarixi.

Potologiya fanining rivojlanishi, umumiy va xususiy potologiya psixologiya eksperimentiningroli

Toay to’qimasi haqida ma'lumot. Toay hujayralari, hujayralararo moddasining kimyoviy tarkibi va gistologiya tuzilishi. Toay to’qimasi gistogenezi rivojlanishi va regenerasiyasi