Радиоактив нурланишнинг табиати. Ионлантирувчи нурланишнинг миқдори ва ўлчови - Медицина - Рефераты

Радиоактив нурланишнинг табиати. Ионлантирувчи нурланишнинг миқдори ва ўлчови

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

94.310546875 KB

Радиоактив нурланишнинг табиати. Ионлантирувчи нурланишнинг миқдори ва ўлчови Режа: 1. Радиоактив нурланишнинг табиати. 2. Ионлантирувчи нурланишнинг миқдори ва ўлчови. 3. Нур сезгирлигининг модификацияланиши.

Радиоактив нурланишнинг табиати. Радиоактивлик – (лотин тилида radio – нурлантириш, radius – нур ва activus – жорий таъсир қилувчи, фаол сўзларидан олинган) ёки радиоактив парчаланиш – бу кимёвий элемент атоми ядросининг ўз–ўзидан (спонтан) парчаланиши ва бошқа кимёвий элемент ядросига айланиши ҳодисаси ҳисобланади. Бунда битта ёки бир нечта заррачалар (электрон, нейтрино, α– заррача, фотон) ажралиб чиқиши қайд қилинади. 1896–йилда Анри Беккерель (1952–1908) томонидан уран (92238 U ) элементининг радиоактив нурланиш хоссаси аниқланган. 01.03.1896–йил радиоактивликнинг кашф қилиниши санаси сифатида қабул қилинган. Табиий радиоактивлик – бу электромагнит нурланиш кванти тарқатиши асосида, радиоактив кимёвий элементлар ядросининг бошқа элемент ядросига айланиш ҳодисаси ҳисобланиб, юқорида қайд қилинганидек, 1896–йилда Франциялик физик А.Беккерель (1852–1908) томонидан аниқланган. Табиий радиоактивлик – табиатда учровчи кимёвий элементларнинг ўз–ўзидан (спонтан) радиоактив парчаланиши натижасида юзага келади. Суъний радиоактивлик – тегишли ядро реакцияларини амалга ошириш натижасида юзага келтирилади. Биринчи марта 1934–йилда Ирен Кюри ва Фредерик Жолио–Кюри томонидан суъний усулда радиоактив изотоплар хосил қилинган: 27 Al +4He → 30 P+1n 10B+4He → 13N+1n Объектга ионлантирувчи нур таъсир эттириш учун, у маълум бир фурсатга, ионлантирувчи нур таъсиридаги , нурланиш майдони деб аталадиган фазага киритилади. Нур майдони муҳитнинг ҳар бир нуқтасига қанча заррача (ёки фотон), фотон қандай энергия ва қайси йўналишда келиб тушиши билан характерланади. Одатда, нур майдонининг ҳаво ёки бошқа бир муҳитда юзага келиши муносабати билан, заррачалар ёки фотонларнинг

атом ёки молекулалар билан таъсирлашиши натижасида, уларнинг энергияси ва йўналиши ўзгаради. Нурланиш дозаси (Dn ) – бу нурланиш вақти давомида модда оғирлик бирлигига ( m ) нисбатан ютилган радиоактив нурланиш энергияси ( Wn ) билан тавсифланувчи катталик ( ютилган доза ) ҳисобланади: Dn= W n m Ионлантирувчи нурланишнинг миқдори ва ўлчови. Нурланиш дозаси жоуль/кг , шунингдек Грей ( Гр ) ёки Рад ( Rad – Radiation absorbed dose ) ўлчов бирлигида ўлчанади (1 рад = 10 –2 Гр ). Демак, нурланиш дозаси ёки ютилган доза ( D ) – берилган ҳажмда модда оғирлик миқдорига ( Δm ) бўлиб чиқилган, маълум бир аниқ элементар ҳажмда моддани нурлантириш учун берилган ўртача энергия қийматини ( Wn ёки ΔE ) ифодалайди: D = ΔE / Δm Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимида ютилган доза қиймати ўлчов бирлиги Грей ( Гр ) ҳисобланади: 1 Гр = 1 Ж/кг . Шунингдек, ютилган дозани ўлчашда Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимидан ташқари ўлчов бирлиги сифатида Рад ишлатилади: 1 Рад = 0,01 Гр . Ютилган нурланиш дозасини бевосита аниқлаш қийин масала ҳисобланади, шу сабабли экспозицион доза ўлчов бирлигидан хам фойдаланилади. Экспозицион доза ( X ) – бу нурланиш ютилувчи биологик объект яқинида жойлашган ҳаво муҳитининг 1 кг қуруқ массасига нисбатан хосил бўлган ион зарядлари миқдорига тенг қиймат ҳисобланади: X= q m хаво

Экспозицион дозанинг ўлчов бирлиги Кулон/килограмм ( кл/кг ) ёки Рентген ( Р ) билан ифодаланади (1 Р¿ 2,58×10 –4 Кл/кг ). Экспозицион доза дозиметр асбоби ёрдамида ўлчанади ва олинган натижалар бўйича, биологик объект томонидан ютилган нурланиш дозаси ҳисобланади: D n= f⋅X Бу ерда: f – радиоактив нурланишни ютувчи биологик тўқима турига боғлиқ коеффицент бўлиб, юмшоқ тўқималар учун ~1 га тенг ҳисобланади. Ушбу формуладан фақат, ҳар иккала нурланиш дозаси қийматлари рад ва Рентген бирликларида ўлчанган ҳолатда фойдаланиш мумкин. Демак, экспозицион доза ( X ) – маълум бир нурлантириш вақти давомида объектга тушувчи нурланиш энергияси миқдорини ифодалайди: X = Δa /Δm Бу ерда: Δa – кичик ҳажмдаги ҳаво муҳитида фотон таъсирида юзага келган барча иккиламчи электронлар тормозланиши натижасида хосил бўлган, бир хил ишорали ионларнинг тўлиқ заряди; Δm – берилган ҳажмдаги ҳавонинг оғирлик қийматини ифодайди. Экспозицион доза қиймати Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимида Кл/кг да ифодаланади, шунингдек Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимидан ташқари ўлчов бирлиги сифатида Рентген ( Р ) ишлатилади: 1 Рентген = 2,58×10 –4 Кл/ кг Льюис Харольд ГРЭЙ (Англия: Louis Harold Gray ; 10.11.1905–09.07.1965) – физик, радиацион нурланишнинг биологик организмларга таъсир механизмларини ўрганган, радиобиология фанининг асосчиларидан бири ҳисобланади, 1956–1962 йилларда Радиацион бирликлар ва ўлчовлар бўйича Ҳалқаро комиссиянинг ( ICRU ) вице–президенти лавозимида фаолият олиб борган.

Турли хил радиоактив нурланишнинг биологик таъсирини тавсифлаш учун, биологик ( эквивалент ) доза (H ) тушунчаси киритилган. Биологик ( эквивалент ) доза ( H ) қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: H = k⋅Дютилиш Бу ерда: k – радиоактив нурланиш турига боғлиқ бўлган, сифат коеффиценти бўлиб, γ –нурланиш ва рентген нурланиш учун 1 га тенг, α – заррачалар учун ~20 га тенг ҳисобланади. Эквивалент доза – нурланиш сифат омилини ҳисобга олган ҳолда, биологик орган ёки тўқимада ютилган доза ўртача қийматини ифодалайди, яъни нурланишнинг биологик таъсир эффектини белгилаб беради. Бунда нурланишнинг сифат омили ёки сифат коеффиценти берилган нурланиш турининг γ –нурланишга нисбатан солиштирилганда, ҳавфлилик даражасини ифодалайди, яъни бу коеффицент қиймати қанчалик катта бўлса, демак қараб чиқилаётган нурланиш тури биологик таъсирига кўра шунчалик юқори даражада ҳавфли ҳисобланади:  Фотонлар ( γ –нурланиш ва рентген нурланишида) – 1;  10–100 кэВ қийматдаги нейтронлар учун – 10;  100 кэВ –2 МэВ қийматдаги нейтронлар учун – 20;  5–10 Мэв қийматдаги протонлар учун – 10. Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимида эквивалент доза қиймати ўлчов бирлиги Зиверт ( Зв ) ҳисобланади. Шунингдек, эквивалент дозани ўлчашда Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимидан ташқари ўлчов бирлиги сифатида Бэр ( Б ) ишлатилади: 1 Бэр = 0,01 Зв . Ҳозирги вақтда ишлаб чиқарилувчи барча турдаги дозиметрлар Зв ўлчов бирлиги шкаласи бўйича белгиланади. Зиверт ( Зв ) ўлчов бирлиги Швециялик физик олим – Рольф Зиверт шарафига қабул қилинган.

Rolf Maximilian SIEVERT – ( Швеция: 06.05.1896–03.10.1966) – радиобиолог, радиобиофизик, радиобиология фани асосчиларидан бири, 1979–йилда ўлчов бирликлари ва қийматлари бўйича XVI анжуманда Р.Зиверт шарафига ионлаштирувчи нурланиш эффектив (самарали) ва эквивалент дозаси ўлчов бирлиги Зиверт ( Зв, Sv ) қабул қилинган, 1962–йилда Р.Зиверт ташаббуси билан Швеция академиясида таъсис этилган « Радиацион ҳимоя медали » ҳозирда норасмий равишда « Зиверт медали » деб аталади. Р.Зиверт 1964– йилда Радиацион ҳимоя бўйича ҳалқаро ассоциацияни ( International Radiation Protection Association ) ташкил қилган, радиациядан тиббиётда фойдаланиш йўналишида илмий тадқиқотлар олиб борган. Радиоактив нурланишдан ташқари, биологик объектнинг қанча вақт давомида нурланиш таъсирида бўлганлиги хам муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Шу сабабли, нурланиш дозасининг нурланиш вақтига нисбатини ифодаловчи – доза қуввати тушунчаси киритилган. Мос равишда, ютилиш дозаси, экспозицон доза ва биологик доза қувват қуйидаги тенгламалар орқали ифодаланади:Pютилиш = Dютилиш t ; Pэкзпозицион = Dэкспозицон t ; Pбиологик = Dбиологик t . Ҳавфсиз доза қуввати ( радиоактив фон ) одам организми учун ~12–14 мкР / соат ( микроРентген/соат ) га тенг бўлиб, 30–50 мкР / соат нурланиш етарлича вақт давомида таъсир кўрсатиши организмда патологик ҳолатлар ривожланишига олиб келади. Шунингдек, ўлимга олиб келувчи, бир марталик радиацион нурланиш дозаси ~500 Р га тенг ҳисобланади. Амалиётда радиацион нурланиш доза қийматини ўлчашда асосан, Ҳалқаро бирликлар ўлчов тизимида қабул қилинган бирликдан фойдаланилади, шунингдек, Ҳалқаро бирликлардан ташқари ўлчов тизимидан фойдаланиш ҳам кузатилади. Шу сабабли, маълум бир ўлчов

бирлигини иккинчисига айлантириш зарурияти юзага келади. Бу масалани мавжуд маълумотномалар ва шунингдек, бир қатор ўлчов бирликларини конвертациялаш мақсадида яратилган Интернет сайтлари ёрдамида ҳал қилиш мумкин. 1 миллирем = 10 микроЗиверт Радиобиология ва радиобиофизика бўйича айрим адабиёт маълумотларида радиацион нурланиш дозаси Бэр ўлчов бирлигида келтирилади. Бэр ( биологический эквивалент рентгена ) – бу инглиз тилида Rem , яъни roentgen equivalent man атамасининг рус тилидаги таржимасининг қисқартмаси бўлиб, ионлаштирувчи нурланишнинг Ҳалқаро бирликлар тизимидан ташқари эквивалент доза ўлчов бирлиги ҳисобланади. 1963–йилга қадар 1 Бэр радиацион нурланиш дозаси қиймати – бу биологик организмда 1 Рентген қийматга тенг бўлган γ –нурланиш экспозицион дозаси таъсирида юзага келиши қайд қилинуви нурланиш ҳолатини ифодаловчи ўлчов бирлиги сифатида қабул қилинган. 1 Зиверт = 100 Бэр . Одатда, эквивалент нурланиш доза қиймати миллиБэр ( мБэр , 10 –3 Бэр ) ёки микрозиверт ( мкЗв , 10 –6 Зв ) ўлчовларида ўлчанади. 1 мБэр = 10 мкЗв .

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

Похожие

Ионлантирувчи нурларнинг организмга таъсири. Нур хасталиги

Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар

Радиациянинг табиий манбалари. Радон, ер радиацияси, ер тагидаги манбалар.Инсоният томонидан яратилган манбалар

Структуравий метаболитик гипотеза

Тиббиёт тадқиқотларида ва касалликларга ташхис қўйишда изотоплардан фойдаланиш