Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар - Медицина - Рефераты

Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

31.1220703125 KB

Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар Режа: 1. Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари. 2. Кислород эффекти ва унинг универсаллик характери. 3. Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар.

Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари. Радиацион нурланишнинг одам организмига салбий таъсири бўйича дастлабки маълумот сифатида эҳтимол, XVI асрда Т.Парацельс ва Г.Агрикол томонидан фойдали қазилма конлари ишчилари ўпкасида ғайритабиий касаллик учраши қайд қилиниши санасини кўрсатиб ўтиш ўринли ҳисобланиши мумкин. 1897–йилда Удин, Бертелли ва Дарье томонидан рентген нурланиши таъсирида 48 та терининг куйиш ҳолатлари қайд қилинган. 1902–йилда эса – Гудман томонидан одам организмида рентген нурланиши таъсирида юзага келган 172 та куйиш ҳолатлари ҳақида маълумотлар тўплаган. 1902–йилда Г.Фрибен томонидан В.К.Рентген кашф қилган Х–нурланиш таъсирида одам организмида тери саратони касаллиги ривожланиши қайд қилинган. 1914–йилда М.Фейгин томонидан рентген нурланиши таъсирида юзага келган 114 та ўсма ( саратон ) касаллиги ҳақида маълумотлар умумлаштирилган. Шунингдек, Германияда Г.Вальхов ва Г.Гизель томонидан 88 226 Ra изотопининг одам организмида терига салбий таъсир кўрсатиши ўрганилган. Кейинчалик И.Р.Тарханов, В.И.Зарубин, Е.С.Лондон, М.Н.Жуковский, С.В.Гольдберг, А.И.Поспелов томонидан амалга оширилган экспериментал тадқиқотларда радиацион нурланишнинг биологик объектлар, жумладан одам организмига жиддий салбий таъсир кўрсатиши тасдиқланган. 1896–йилда Россияда Иван Романович Тарханов рентген нурланишининг ҳашаротлар ва бақа организмига таъсир механизмини ўрганиш бўйича тажрибаларни амалга оширган. 1925–йилда Анцель ва Винтенбергер томонидан биологик организмларга радиацион нурланишнинг таъсири давомида – бирламчи радиацион зарарланиш, зарарланиш даражасини кучайтирувчи омиллар, қайта тикланишни таъминловчи омиллар қайд қилинган.

Радиацион нурланишнинг биологик объектларга бирламчи таъсир механизмлари Б.Н.Тарусов томонидан батафсил ҳолатда ўрганилган. Жумладан, радиацион нурланиш биологик организмларда занжир тавсифидаги, яъни вақт давомида аста–секин, кетма–кетликда юзага келувчи жавоб реакцияларини шакллантириши қайд қилинган. 1950–йилларда Б.Н.Тарусов томонидан липидларнинг пероксидли оксидланиши махсулотлари радиацион нурланиш таъсирини кучайтириши аниқланган. Шунингдек, радиацион нурланишнинг биологик объектларга таъсир механизмини экспериментал усулда ўрганиш йўналишда Н.Н.Семёнов, Н.М.Эммануэл, Е.Б.Бурлакова каби олимлар илмий тадқиқотлар олиб боришган. Умумий ҳолатда, радиацион нурланишнинг биологик объектга таъсири – детерминацион ва стохастик таъсир турларига ажратилади. Детерминацион таъсир – бу оғирлик даражаси радиацион нурланиш дозаси қийматига боғлиқ ҳолатда белгиланувчи, шунингдек пағона даражасига эга бўлган тавсифда юзага келувчи ва нурланиш касаллиги, дерматит, катаракта, бепуштлик каби патологик ҳолатлар юзага келиши билан ифодаланади. Стохастик таъсир – радиацион нурланиш дозаси пағона қийматига эга бўлмаган тавсифда, нурланишдан кейин маълум вақт давомида ривожланувчи ўсма касалликлари, лейкоз ва ирсий касалликлар юзага келиши билан ифодаланади. Нисбий биологик таъсир эффекти – нурланиш дозасининг биологик таъсир эффекти қийматини стандарт нурланиш дозаси билан солиштириш асосида олинган қиймат ҳисобланади. Бунда стандарт нурланиш дозаси сифатида γ –нурланишдан фойдаланилади: Нисбий биологик таъсир эффекти = Dγ/Dx Парадокс ёки paradox (грек тилида παράδοξος – кутилмаган, ғайритабиий ҳолат деган маънони англатади) – ҳақиқий мавжуд бўлган,

бироқ мантиқий жиҳатдан изоҳлаш қийин бўлган жараён, ҳодиса ва ҳолатлар ҳисобланади. Радиобиофизикада асосий парадокс Н.Тимофеев–Ресовский томонидан ишлаб чиқилган бўлиб – ионлаштирувчи нурланиш жуда кичик қийматдаги ютилиш энергияси қайд қилиниши шароитида катта қийматдаги биологик таъсир эффектини юзага келтириши билан ифодаланади.

Кислород эффекти ва унинг универсаллик характери. Кўпинча вазиятларда илм–фан соҳаси вакиллари ҳам ҳаётда « биологик индивид » сифатидаги ғаламис кимсалар қаршилиги шароитида фаолият олиб боришига тўғри келади ва бундай вазиятда албатта, биологик « ҳаёт учун кураш » қонунига амал қилиб яшашга интилади... Шундай ҳаёт тарзи, илм– фан соҳасида сезиларли из қолдиришга муяссар бўлган инсон – Россия биофизика мактаби вакилларидан бири, Н.В.Тимофеев–Ресовский ҳаётини ҳам четлаб ўтмаган…Шунингдек, профессор Н.В.Тимофеев–Ресовский илм– фанда « аҳамиятга эга ҳолатларни аҳамиятсиз ҳолатлардан фарқлаш » тарaфдори сифатида, илм–фанда « бўлмағур » фикрлар ва ғоялар билан сафсата сотувчи илм « даҳолари » мутлақо, ортиқча овсарлар ҳисобланишини таъкидлайди... Демак, радиобиофизикада асосий парадокс – арзимаган радиацион нурланиш дозасининг улкан қийматдаги биологик таъсир эффектини юзага келтириб чиқариши ҳисобланади. Бу радиобиофизик парадоксини изоҳлашда бир қатор гипотезалар ишлаб чиқилган: 1. Нуқтавий тавсифга эга иссиқлик назарияси 1922–йилда Ф.Дессауэр томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, радиобиофизикада асосий парадокс қуйидаги келтирилган ҳолатлар асосида тушинтирилади:  Ионлаштирувчи нурланишнинг бошқа нурланиш турларига нисбатан жуда кичик ҳажмий зичликка эга;  Ионлаштирувчи нурланиш ҳар қандай кимёвий боғлар энергиясига нисбатан жуда катта энергияга эга;  Радиацион нурланиш олувчи биологик объект таркиби нисбатан ҳаёт учун муҳим аҳамиятга эга бўлган, микро ўлчамдаги структуралардан ташкил топган;  Биологик объектда микро ўлчамдаги соҳалар томонидан ютилган радиацион нурланиш энергияси микро соҳалар бўйлаб катта қийматда ҳарорат ўзгаришларини юзага келтиради.

Шундай қилиб, « нуқта тавсифидаги иссиқлик » ҳужайрада ҳаётий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга бўлган микро соҳаларга таъсир кўрсатиши мумкин ва ўз навбатида, радиацион нурланишнинг биологик таъсир эффекти оқибатлари қиймати катталашади. 2. « Нишон » назарияси – радиацион нурланиш ҳужайра ва молекуляр даражада, айнан нишон сифатидаги микро соҳалар бўйлаб ионизацияни юзага келтиради ва ўз навбатида, нишон соҳаларга ионлаштирувчи нурланишнинг тегиш эҳтимоллиги даражаси нурланиш дозаси қийматига тўғри пропорционал ҳисобланади. 3. Стохастик ( эҳтимоллик асосидаги ) назария – радиацион нурланишнинг ҳужайрага таъсири эҳтимоллик асосида амалга ошади. Бунда « доза–эффект » типидаги боғлиқлик нафақат радиацион нурланишнинг нишон–структураларга таъсир кўрсатишига боғлиқ ҳисобланади, балки биологик объектнинг динамик тизим сифатидаги хоссалари билан ҳам белгиланади. 4. Коммунал ёки абскопаль ( abscopal ) эффект (« гувоҳ » эффекти) – бу радиацион нурланиш таъсир кўрсатувчи зонадан ташқарида жойлашган, бироқ бу зона билан бевосита тегиш соҳаларига эга бўлган ҳужайраларнинг зарарланиш механизмини тушинтириб беради. Ионлаштирувчи нурланиш биологик организм тўқима ҳужайралари структурасини ташкил қилувчи моддага бевосита ва билвосита таъсир механизми асосида таъсир кўрсатади. Ҳужайранинг пролифератив ҳ алокатини тасвирловчи моделлардан бири, ҳ ужайра ҳ алокатини белгиловчи критик ҳ одиса – ДНК молекуласида содир бўладиган қ ўшалок узилишлардир деган фаразга асосланади. ҳ а қ и қ атдан ҳ ам қ ўш спиралнинг битта ипида юзага келадиган узилишлар репарация туфайли тезлик билан ўз ҳ олига келтирилади ва шу туфайли бундай узилишлар ҳ ужайранинг нурдан зарарланишида ҳ ал қ илувчи а ҳ амиятга эга эмас деб ҳ исобланади.

ДНК молекуласида қ ўшалок узилишлар назарий жи ҳ атдан икки хил йўл: битта ионловчи заррача қ ўш спиралдан ёки ёнма-ёнжойлашган икки ипчага бир ва қ тнинг ўзида иккита заррачага тегишли ор қ ада юзага келади. Биринчи ҳ олда юзага келадиган қ ўш узилишлар сони ютилган нур дозасига тўгри пропорционал ( α D) бўлса, иккинчи ҳ олда қ ўшало қ узилишлар сони ютилган доза квадратига пропорционал( β D 2 ) бўлди. Шундай қ илиб, ДНК молекуласида доза нур таъсиридан келиб чи қ адиган узилишларнинг ўртача сони (n) га тенг: n= α D+ β D 2 α ва β нур ютилганидан сўнг ДНК молекуласи атрофида содир бўладиган жараёнлар ҳ амда қ ўшало қ узилишларга дахлдорликни ифодалайди. Нурлантирилган ҳужайралар популяциясида юз берадиган ҳалокат ҳодисасининг Пуассон та қ симотига бўйсинишни инобатга олиб, ҳужайралар ҳалокатининг ДНК занжирида содир бўладиган қ ўшало қ узилишлар Билан шартланишини инобатга олиб, пролифератив ҳалокат э ҳ тимоллигини Р ор қ али ифодалаб, ҳ осил қ илинган: N/ N 0 = e - p ( α D+ β D2 ) Кўриниб турганидек, даража кўрсаткичи дозага бо ғ ли қ . Демак, доза эффекти эгри чизи ғ и ярим логарифмик координата системасида тў ғ ри чизи қ шаклидаги со ҳ ага эга бўла олмайди. Стохастик концепция . Т асодиф т егиш ва нишон принциплари, фақат бир нишон ва бир зарбли радиобиологик реакциялар намоён этадиган, ўта оддий системалардан олинган тадқиқот натижаларида ўзининг тўла тасдиғини топди. Бу хил реакциялар к ам учрайди ва кўп ҳолларда, доза эгри чизиғи оддий экспонентадан кескин фарқланади. Шу муносабат билан, биологик системаларда, нур таъсиридан келиб чиқадиган эффектларнинг дозага боғлиқлигини таҳлил этишга қаратилган, бошқача ёндашув ҳам пайдо бўлади.

Мазкур ёндашув нишонга тегиш билан тест-эффект орасидаги бевосита алоқа эмас, балки тест-эффектнинг намоён бўлишига таъсир этадиган воқеалар кетма-кетлигини назарда тутади. Системанинг бир ҳолатдан иккинчи бир ҳолатга ўтишида ўз аксини топадиган элементар ҳодисалар кўплиги, тест-эффект юзага келишининг эҳтимолли характерини белгилайди. Тегиш ва нишон назарияларига кўра, энергиянинг фанат нишон томонидан ютилишига оид, бирламчи эффектгина эҳтимолли характерга эга. Мазкур моделга кўра, эҳтимоллик тест-эффект намоён бўлишининг барча босқичларига хос бўлган ҳолдир. Радиобиологик эффектининг дозага боғлиқлигини тахлил қилишга қаратилган, стохастик концепция номини олган мазкур ёндашувнинг асосий ғояси ҳам ана шундан иборат. Стохастик концепция математик аппарат сифатида, биологик системанинг вектор ҳолатлари, кўп ўлчовли матрицалар устида бажариладиган операциялар ва Марков жараёнлари назариясидан фойдаланади. Биологик системаларда тасаввур этилиши мумкин бўлган ўтишларининг барчасини, тажрибада текширишнинг иложи йўқ. Шунинг учун ҳам, кўп ҳолларда, текширилаётган объектнинг барча ҳолатлари бир ҳолат нуқтасига бирлаштирилиб соддалаштирилган ҳолати кўриб чиқилади. Системанинг муайян бир реакция нормасидан четланиш эҳтимоли нур дозасига боғлиқ бўлгани учун, ўтиш коэффицинти ҳам дозага боғлиқ деб қаралади. Мазкур ўтиш коэффиценти, системанинг реактивлиги R ( D ) деб аталади. Фараз этиладики, доза ўзгариши муносабати билан ҳужайралар яшовчанлигида содир бўладиган ўзгариш d / dD ( N / N 0 ) тирик қолган ҳужайралар сони ва уларнинг реактивлигига R ( D ) пропорционал, яъни: d / dD ( N / N 0 ) = - R ( D ) ( N / N 0 ) . Система реактивлигининг дозага боғлиқ бўлмайдиган ҳолларида, радиобиологик эффектнинг дозага боғлиқлик эгри чизиғи экспонента, акс ҳолда сигма шаклига эга бўлади. Демак, стохастик концепциянинг четки хусусий ҳоли, тегиш ва нишон принципларига бориб тақалади.

Ҳужайра радиобиологиясининг миқдорий назариялари ўзаро зид бўлмай, аксинча, улар бир-бирини тўлдиради. Нишон назарияси, амалда, ҳужайра ноёб ультраструктурасининг тиклана олмайдиган , бир зарбли зарарланиш билан белгиланадиган тест-эффектини аниқ тасвирлайди. Чизиқли квадрат модели, ДНКдаги қўшалоқ узилишлар эффектининг дозага боғлиқлигини тўла ва аниқ тасвирлайди. Стохастик назария эса, бирламчи молекуляр зарарланишни охирги тест-эффектдан ажратиб турувчи, оралиқ ҳодисаларнинг эҳтимолли табиатини очиб беради. Умуман, миқдорий радиобиология концепциялари ҳужайра ҳалокати ёки унда мутациянинг келиб чиқишини тест-эффект сифатида қабул қилади. Аммо, ташкилланганликнинг юқори даражаларида эса, масалан, тўқималар, органлар ва таркибий қисмларнинг ўзаро ўзига хос таъсирлашишидан келиб чиқадиган эффектларнинг дозага боғлиқлиги ҳақида сўз борганда миқдорий қонуниятлардан анчагина четланишлар қайд этилди. Кислород эффекти Нурлантирилган бирикмаларда юз берадиган радиацион-химиявий ўзгаришларнинг авж олиши, кўп ҳолларда, реакция муҳитида кислороднинг бор йўқлигига боғлиқ бўлади. Кислороднинг макромолекулалар радиацион- химиявий чиқишига кўрсатадиган таъсири, унинг ҳужайра, тўкималар, кўп ҳужайрали организмлар сингари мураккаб системаларга кўрсатадиган таъсирига ўхшаб кетади. Қоидага кўра, кислороднинг модификациялаш таъсири, нурдан зарарланишнинг кучайтирилишидан иборат бўлиб, кислород эффекти деб аталади. Кислород эффекти ферментларнинг радиацион-кимёвий активсизланиши, макромолекулалар, тирик ҳужайралар ҳамда кўп ҳужайрали мураккаб организмларнинг зарарланишида кўзга ташланади. Эффект, биологик объектлар кислородли муҳитда нурлантирилганда пайқалади. Кислород эффекти, кислороднинг эркин радикаллар (масалан R ° ) билан таъсирлашиши натижасида пайдо бўладиган перекис радикали ( ROO ° ) билан

шартланган. " Сувдаги " кислород, сув радиолизи маҳсулотлари билан таъсирлашиб, ўта актив радикаллар (НО 2 ° , О ° 2 ) ҳосил қилади. Кислород эффектининг ўлчов бирлиги сифатида, кислороднинг кучайтириш коэффициенти (ККК) ишлатилиб, укислород мавжуд шароитда, бир хил нур дозаси ишлатиб ҳосил қилинган эффектнинг, кислородсиз шароитда ўша хил нур дозаси ишлатиб олинган эффектга нисбатан неча марта кучайганлигини кўрсатадиган катталикдир. Бундан ташқари, кислородли ва кислородсиз муҳитда, бир хил радиобиологик эффектга сабаб бўлувчи, икки хил дозалар нисбати ҳам ишлатилади. Қуритилган нуклеин кислота препаратлари учун ККК катталиги 1,5-2,2 ни ташкил этади. Л.Х.Эйдус кислородсиз шароитда нурлантирилган макромолекулалар активсизланишининг, нурлантирилгандан кейин, муҳитга киритилган кислород таъсиридан яна ҳам кучайиб кетишдан иборат, кислороднинг кейинги таъсирини қайд этди. Кислороднинг кейинги таъсири, кислородсиз муҳитда, кислородга сезгир, узоқ яшовчи зарарланишларнинг пайдо бўлишидан дарак бериб, уларни потенциал зарарланишлар сифатида қабул қилиш мумкин. Бундай зарарланишлар, шароитга қараб, намоён бўлиши ёки намоён бўлмаслиги ҳам мумкин. Макромолекулалардаги ана шундай потенциал зарарланишлар, табиатан, барқарор радикал ҳолатидан иборат бўлиб, уларни ЭПР методи ёрдамида қайд этиш мумкин. Сувли муҳитда кислород эффектнинг рўёбга чиқиши, бир қатор омилларга боғлиқ. Улардан, радиопротекторлар, айниқса, сульфогидрил гуруҳларга эга бирикмалар муҳим аҳамиятга эга. Бунда, кислород, мазкур бирикмаларга нисбатан, рақобатчи ингибитор сифатида намоён бўлади. Тирик организмлар нурлантирилганда қайд этиладиган кислород эффектининг механизми тўла изоҳланган эмас. Аммо, ҳужайрадаги SH -ли бирикмалар миқдори билан ККК аро қайд этилган бевосита алоқадорлик, кислород эффектининг намоён бўлишида, радиопротекторлар билан кислород ўртасида рақобатли муносабатнинг юзага келишидан дарак беради.

ККК катталигининг ўзгариши, ҳужайрадаги SH -бирикмалар миқдорининг ўзгариши билан боғлиқ деб ҳисобланади. Тирик организмлар нурлантирилганда қайд этиладиган ККК радиация дозаси, кислороднинг ҳужайрадаги концентрацияси, ҳужайранинг физиологик ҳолатини белгиловчи озуқа муҳитининг сифати ва ҳоказоларга боғлиқ. ЭЧУ ошиши билан ККК камаяди. Мазкур ҳодисани изоҳлаш ма қ садида, " Трекдаги кислород ва таъсирлашувчи радикаллар " деб аталган гипотеза таклиф этилади. Гипотеза кислороднинг у ёки бу модда гидролизи маҳсулотлари билан реакцияга киришиш кинетикасининг ўзига хослиги, уларнинг, фазалардаги та қ симланиш зичлиги, яшаш даври ҳамда диффузион чопишининг эффектив масофасини инобатга олиш асосида шакллантирилган.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

Похожие

Структуравий метаболитик гипотеза

Ионлантирувчи нурларнинг организмга таъсири. Нур хасталиги

Нафас олиш механизмлари

Радиоактив нурланишнинг табиати. Ионлантирувчи нурланишнинг миқдори ва ўлчови

Биологик тадқиқотларда радиоиммунологик усулининг қўлланилиши