Радиациянинг табиий манбалари. Радон, ер радиацияси, ер тагидаги манбалар.Инсоният томонидан яратилган манбалар - Медицина - Рефераты

Радиациянинг табиий манбалари. Радон, ер радиацияси, ер тагидаги манбалар.Инсоният томонидан яратилган манбалар

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

32.7314453125 KB

Радиациянинг табиий манбалари. Радон, ер радиацияси, ер тагидаги манбалар.Инсоният томонидан яратилган манбалар Режа: 1. Радиация нинг табиий манбалари. Радон, ер радиацияси, ер тагидаги манбалар. 2. Инсоният томонидан яратилган манбалар. Тиббиётда фойдаланиладиган манбалар.

Радиация нинг табиий манбалари. Радон, ер радиацияси, ер тагидаги манбалар. Инсон фаолиятининг салбий томонларидан бири атроф муҳитнинг радиоэкология ҳолатининг бузилиши саналади. Экотизимларнинг радиоактив (лот. radiare – нур таратиш, нурланиш) моддалар билан зарарланишини яшаш муҳитининг алоҳида организмлар каби, популяциялар ва уларнинг ҳамжамиятларига ҳам таъсир қила оладиган янги абиотик омил сифатида баҳолаш мумкин. Ионловчи нурлар мутаген ва эволюцион омил саналади, шу сабабли уларнинг ҳаётнинг барча кўринишларига таъсири масаласи ҳозирги замон табиатшунослиги муаммолари ўртасида муҳим ўрин тутади. Ионловчи нурланишлар ўтган асрнинг 30-йилларидаёқ муҳим экологик омил сифатида эътироф этилган. Бироқ радиобиологик тадқиқотларнинг ривожланиши 50-йилларга тўгри келади. Бу даврда антропоген фаолият (биринчи навбатда, ядро синовлари) табиий радиация фонининг ўзгаришига олиб келди. Радиоакив стронций ва цезий одам организмига асосан сут ва сут маҳсулотлари, баъзида ўсимлик озиқалар ва атиги 10% и сув билан бирга тушади. Кальцийга бой озиқа стронцийнинг тушишини камайтиради, кальций камайиши эса стронций аккумуляциясига (тўпланишига) олиб келади. Стронций ва цезий радионуклидлари вегетатив органларда, баъзан уруғларда яхши тўпланади, бошқа нуклидларни ( Zr , Ru ва б.) ўсимликлар нисбатан кам ютади, ва ер ости қисмларига жуда кам миқдорда қабул қилади. қийин эрувчан бирикмалар кўринишида радионуклидлар ўсимликлар томонидан ёмон тўпланади, аксинча, яхши эрийдиган бирикмалар моддалар биологик айланмасига киради. Организмларнинг радионуклидларни тўплаш қобилияти концентрациялаш коэффицентида ифодаланади .

Чучук сувда яшовчи организмлар учун айрим радионуклидлар концентрация коэффицентлари Элемент C P Cs Sr Zn Fe Ўсимликлар 10 1400 500 530 7240 680 Ҳайвонлар 10 2500 250 760 830 550 Ерда (қуруқликда) яшовчи организмларда уларнинг ўлчами ортгани сари концентрация коэффиценти камайиш қонунияти кузатилади. Қуруқликдаги ўсимликлар радионуклидларни озиқа эритмасига нисбатан 10 – 10 концентрация коэффиценти билан тўплайди. Сувўтларида бу коэффицент 7х10-10 га тенг; сув ҳайвонлари-фильтрлар радионуклидларни янада кўп тўплайди. Масалан устрицалар учун Zn Кконц 2х10 га тенг. Умуман, сув ҳайвонлари учун концентрация коэффиценти қуруқлик онлариникидан юқори. Организмда тўпланган радионуклид активлиги икки марта камаядиган давр (радионуклиднинг ўзи парчаланишини ҳисобга олмаганда) биологик ярим емирилиш (Тб) даври деб юритилади. Организм ўзида тўпланган радионуклиднинг ярмидан биологик чиқариш ва радионуклид парчаланиши туфайли холи бўладиган давр ярим емирилиш эффектив даври деб юритилади. Табиий радиация фони Табиий радиация фонини ерга коинотдан тушадиган нурлар (коинот радиацияси) ва тупроқ жинслари, қурилиш материаллари ва озиқ-овқатлар таркибида мавжуд радиоактив элементлар (ер радиацияси) ташкил этади. Радиациянинг табиий манбалари одамга ички ва ташқи йўллар билан таъсир эта олдаи. Ташқи манбалар орасида коинот радиацияси ва тупроқ ҳамда қурилиш материалларидаги радиация алоҳида ўрин тутади. Ички манбалардан ҳаво, сув, озиқ-овқат маҳсулотлари эътиборга молик. Коинотрадиацияси икки хил: галактика ва қуёш радиациясидан иборат.

Инсоният томонидан яратилган манбалар. Тиббиётда фойдаланиладиган манбалар. Ерга етиб келадиган коинот нурлари ядро зарралар оқими бўлиб, бирламчи космик нурланиш саналади. у α -пртонлар, бошқа атомлар ядроларини ўз ичига олади. Юқори қувватли ( 10 нинг21даражасигача эВ) галактик нурлар қуёш системасидан ташқаридан, ўртача қувватли (≤ 10 нинг 10 даражаси ) қуёш фаоллиги билан боғлиқ космик нурлар фарқланади. Космик зарраларнинг атмосфера атомлари билан ўзаро таъсиридан радионуклидлар ҳосил қиладиган иккиламчи космик нурланиш юзага келади. Қуёшрадиацияси – қуёшнинг электр магнит ва корпускуляр нурлари. Портлаш вақтида Қуёш кўринадиган, инфрақизил, ультрабинафша ва рентген спектридаги нурлар таратади. Ҳар бир портлаш одамга таъсир этади. Айниқса магнит майдони силкинишлари бемор одамларга кучли таъсир кўрсатади. А.Л.Чижевский Қуёш фаолигининг тирик организмларга таъсирини ўрганиб, Қуёш фаоллиги ўзгариши билан қурқликдаги организмлар реакцияси характери ўртасидаги боғлиқликни аниқлаган. Космик нурланишга реактив самолет учувчи ва йўловчилари дуч келади. Масалан, АҚШ дан Европага трансатлантик парвоз -0,05 мЗв дозали космик нурланишнинг организмга қўшимча таъсири билан кечади. Еррадиацияси манбалариодам табиий радиация ҳисобига дуч келадиганнурланишнинг катта қисмина ташкил қилади. Аҳоли оладиган йиллик ўртача нурланишнинг 5/6 қисми улар зиммасига тўғри келади. Таркибида радиоактив элементлар бўлган, сайёрамиз шаклланиш ва ривожланиш даврида юзага келган тоғ жинслари атроф муҳитга табиий радиоактив моддаларнинг асосий манбаси саналади. Ўсимликларнинг радиоактив моддаларни тўплашига қатор омиллар таъсир этади. Майда дисперсияли тупроқда уларни ўзлаштириш йирик дисперсияли тупроқдагидан камроқ интенсивлик билан кечади.тупроққа озиқа моддалари киритилганда, ўсимликларга радионуклидлар кириши

камаяди, қолаверса, нам тупроқда тўпланиш коэффиценти қуруқ тупроқдагидан камроқ бўлади. Яратадиган активлик катталигига кўра радиоизотоплар орасида калий изотопии асосий ўрин тутади. У организмнинг ҳаёти фаолияти учун зурур бўлган калий норадиоактив изотоплари билан бирга ўзлаштирилади. Ошқозон-ичак тракти орқали тушганда радиоактив калий одамнинг нурланишига катта ҳисса қўшади. Катта ёшли 70 кг вазнли одам организмида калий миқдори 130 гр (0,19%) ни ташкил қилади. айниқса скелет мускулатура, нерв тўқималари, юрак, жигар ва ўт қопи калийга бой саналади. Радий асосан суяк тўқималарида тўпланади. Қўрғошиннинг асосий қисми скелетда жамдланган. Олдам ўпкасига суткасига ҳаво билан 0,0007 Бк Р b , кунига бир паска сигарет чекадиган одам ўпкасига 0,07 Бк Pd келиб тушади. Радон изотоплари орасида энг хавфлиси ²²² Rn нурлагичи саналади. Радон тупроқдан пойдевор ва пол орқали ўтиб, ёки қурилиш материалларидан ажралиб, ёпиқ, шамоллатилмайдиган хоналарда тўпланади. Полларда тирқишлар ва вентиляция кучсиз бўлса, ўпкага индивидуал дозалар хавфли тус олиши мумкин (1000бер/йил). Одатда, табиий радионуклидлар гранит тоғ жинсларида кўп бўлади. Оҳаксимон ва қўм жинсларида радиоактивлик пастроқ. Радоннинг атмосфера осига тушиш тезлиги тупроқ ҳолати, намлиги, ҳароартига боғлиқ, қор қоплаганда эса у камаяди. Баҳоргача сақланган 50см қалинликдаги қор ёз даврида табиий γ-нурлагичлар шакллантирадиган ер радиациясини 80% га экранлайди. Радиациянинг сунъий манбалари. Радиациянинг сунъий манбаларига ядро синовлари, тиббиёт диагностика ва даволаш аппаратураси, радиоактив чиқиндилар ва атом электр станциялари киради. Дастлабки ядро синовлари 1945 йилда ўтказилган. 1054-1958 ва 1961- 1962 йилларда энг кучли синовлар амалга оширилган. 1960 йил 13 февралида сахарадаги синовлардан 4 сутка кейин радиоактив ёғинлар Қримга етиб

келган.1955 йил 7 мартда Невададаги (АҚШ) портладан кейин радиоактив парчаланиш маҳсулотлар Санкт-Петербургда топилган. Тиббиёт . Рентген нурлари кашф қилинганидан бери рентген ташҳислаш методларини ишлаб чиқишда энг катта ютуқ компьютер томографичси бўлди, у оддий методларга ганда нурланишни бир неча марта камайтириш имконини беради. Радиоизотоп тиббиёт кенг тарқалмоқда. Одам организмига киритиладиган радиоизотоплар ёрдамида опухоль локализация ўрни ва ўлчамларианиқланади, ёки аъзо функцияси текширилади. Нур терапиясидан зарарли опухольларни даволашда фойдаланилади. Атом энергетикаси . Ядро ёнилғи цикли бир неча босқични ўз ичига олади: уран рудасини қазиб олиш ва бойитиш, ядро ёнилғисини ишлаб чиқариш ва ташиш, энергия ишлаб чиқариш, ишлатилган ёнилғини уран ва плутонийни ажратиб олиш мақсадида иккиламчти қайта ишлаш, радиоактив чиқиндиларни кўмиш. Бу босқичларнинг ҳаммаси ҳам технологик жараён бузилган тақдирда маълум даражада хавфли бўлиши мумкин. Нурланишнинг бошқа манбалари га иссиқлик электр станцияларида кўмирни ёқиш; фосфат қопламлари; истеъмол маоллари (радиоалюминесцент, электрон приборлар, рангли телевизорлар ва бошқалар); космик техника материаллари, чекиш ва бошқаларни киритиш мумкин. Гарча чекиш инсоннинг ўзига боғлиқ бўлса-да, чекиш радиоактив таъсирлар орасида етакчилардан бирини эканини алоқчимиз. Бугунги кунда нурланишнинг кичик дозалари биологик ролига турлича қарашлар мавжуд. Улардан биринчисига – радиацион-гигиеник қарашга кўра, ҳар қандай кичик дозага ҳам маълум даражада зарарли эффект тўғри келади, яъни нурланишнинг биологик таъсири «доза-эффект» чизиқли боғлиқлик билан ифодаланиши мумкин. Бу нуқтаи назар тобора консерватив бўлиб, унинг кичик ждозаларга нисбатан тўғрилиги ё нокорректлиги ҳақида аниқ илмий далиллар ҳали мавжуд эмас.

Иккинчи нуқтаи назар дастлабкисига қарама-қарши: табиий радиация фони бутун тирикликнинг нормал ривожланиши учун мажбурий (зарур). Радиацион гормезис (тирик организмнинг нормал ривожланиши учун кичик дозадаги нурланиш зарур деган қоида) устидамунозара қилиб келинади. Табиий фон нурланиш дозалари камайтирилгандда, тирик организмлар ўсиши заифлишиш ва тормозланишги олиб келган тажриба натижалари маълум. Нит учинчи нуқтаи назарга кўра, ионловчи нурланишнинг тирик организмларга таъсир остонаси мавжуд бўлиб, унлан паст нурланиш зарарли таъсир кўрсатмайди. Аҳоли яшаш жойларида йўл қўйилган нурланиш дозаси йилига 5 м З в (ёки йилига 0,5 бэр). Меҳнат фаолияти нурланиш манбалари билан бевосита боғлиқ кишилар учун бу доза баландроқ - 50 мЗв (ёки йилига 5 бэр). Озиқ-овқат маҳсулотлари билан радионуклидлар тушишини камайтириш учун сабзавот ва меваларни яхшилаб ювиш, пўстини арчиш, сабзавотларни олдиндан маълум муддат сувга солиб қўйиш, гўштни Ош тузининг 10% ли эритмасида 2-4 соат тутиб туриш; ичак-чавоқларни, пайларни, парранда ва балиқнинг бошини олиб ташлаш, менюдан гўшт-суяк бульонларни чиқариб ташлаш тавсия қилинади. Организмдан радиоактив моддаларни ажратишни кучайтириш учун:  енгил сийдик ҳайдаш хусусиятига эга бўлган гиёҳ ва мева (мойчесак, зверобой, ялпиз, намаътак, укроп, тмин, кўк чой ш.к.) дамламаларини истеъмол қилиш;  ичакларни мунтазам бўшатиш, бунинг учун таркибида клетчатка бўлган маҳсулотлар (дағал нон, тариқ, гречка, перловка ва овес бўтқалар, карам, лавлаги, сабзи), лен, крапива, ревень дамламаларини истеъмол қилиш;  радионуклидларни пектинлар билан боғлаш, яъни шарбатлар, морс, компот ичиш, олма, шафтоли, крижовник, клюква, ўрик, олхўри, қора

смородина, қулупнай, олча, гилос, қовун, цитрус мевалар, зефир, джем, мармелар ейиш керак. Таркибида оқсиллар бўлган маҳсулотлар, ўсимлик мойлари, балиқ, ёнғоқлар (айниқса грек ёнғоғи), қовоқ, кунгабоқар уруғи радиопротектор (лот. protector – ҳимоя қиладиган, тўсадиган), яъни организмнинг ионловчи нурланишлар таъсирига чидамлилигини оширадиган хусусиятларга эгадир. Атом портлашлари ва авариялар вақтида атмосферага йод (131 I ) хавфи бўлганда, йод изотопии зарарли таъсирини бартараф қилиш учун аҳоли орасида калий йодид (катталарга 130 мг, болаларга 65 мг бита қабулда) дозада йод профилактикаси ўтказилади. 1896–йилда А.Беккерель томонидан уран (92 238 U ) элементининг радиоактивлик хоссаси (α–, β– ва γ–нурланиш) аниқланган ва бу кашфиёт табиий радиоактивлик ҳодисасининг ўрганилиши тарихининг бошланиши ҳисобланади. (1867–134)йилларда радиоактив – 88 226 Rd ва 84 209 Po элементларини кашф қилишган. Мария Склодовская Кюри Пьер Кюри билан биргаликда радий ( Rd 22688 ) ва полоний ( 84 209 Po ) радиоактив элементларини кашф қилган (198). 134–йилда Ирен Кюри ва Фредерик Жолио–Кюри томонидан ядро реакцияси давомида 15 30P изотопи аниқланди. Жарроҳ Жон МАКИНТАЙР томонидан (Глазго ш.) тиббиёт муассасасида дунёда биринчи рентгенологик бўлим ташкил қилинган ва беморлар буйрагида йиғилган «тош» аниқланган. 1897–йилда Ж.Макинтайр бақа оёқларининг ҳаракатланишини, одам юраги функциясини, шунингдек одам овқат ҳазм қилиш тизимида висмутнинг сўрилиш жараёнини рентген нурланиши ёрдамида ўрганган. Ҳозирги вақтда бу усул «рентгеноскопия» деб номланади ва овқат ҳазм қилиш тизими, сийдик айириш тизими функциясини ўрганиш мақсадида фойдаланилади. Тиббий статистика маълумотларига кўра, биргина Англияда 2013–йилда 1300 000 дан ортиқ рентгеноскопик таҳлиллар амалга оширилганлиги қайд қилинади. 1896–

йилда биринчи марта подполковник Жузеппе Альваро (Италия) жангда ярадор бўлган ҳарбий аскар елкасида ўқнинг жойлашиш ҳолатини аниқлаш учун рентген аппаратидан фойдаланган. 1897–йилда Афғонистон ва Хиндистон ўртасидаги ҳарбий юришлар давомида Англиялик майор Уолтер Бивор жанг майдонида 200 дан ортиқ рентген тасвирларини олган, жумладан генерал Вудхаус оёғида жойлашган ўқни аниқлаган ва рентген аппаратининг ҳарбий жарроҳлик мақсадларда фойдаланиш самарадорлигини қайд қилган... Дастлаб, радиацион нурланиш тиббиёт амалиётида стрессга қарши, ҳуснбузарларни йўқотиш, импотенция (жинсий ожизлик) ва саратон ўсмаларини даволаш мақсадларида синовдан ўтказилган. Ҳатто, айрим гўзаллик салонларида юз терисида туклар ўсмаслиги учун радиацион нур ёрдамида ишлов берилган, шунингдек стериллаш мақсадларида тиш пастаси, шоколад, ичимлик суви радиацион нурланиш билан ишлов берилган! Тиббий амалиётда дастлабки тадқиқотларда радиацион нурланишдан фойдаланилганда соч тўкилиши кучайиши қайд қилинганлигига қарамасдан, рентген нурланиши ва радиациянинг одам организмига салбий таъсири ҳақида илмий асосланган маълумотлар мавжуд бўлмаганлиги сабабли, Томас Эдисон билан биргаликда тадқиқотлар олиб борган Кларенс Далли камида 2 йил давомида радиацион нурланиш устида иш олиб борган ва оқибатда патологик ҳолат юзага келиши натижасида жарроҳлик йўли билан қўллари кесиб ташланган (ампутация), ўзи эса 1904–йилда радиацион саратон касаллигидан оламдан ўтган. Кимёвий элементларнинг радиоактивлик хоссаси ва радиацион нурланиш механизмларини ўрганиш билан шуғулланган кўпгина олимлар – жумладан, эр–хотин Пьер Кюри ва Мария Кюри–Склодовская Кюри, уларнинг қизи – Ирэн Кюри, куёви – Фредерик Жолио–Кюри, шунингдек Жон Холл–Эдвардс, Вильгельм Конрад Рентген радиацион нурланиш таъсирда юзага келган саратон касаллиги оқибатида оламдан ўтишган. Радиоактивлик ҳодисасининг механизмини ўрганган – Г.Е.Альберс– Шонберг, тиббиёт амалиётида рентген нурланишидан фойдаланиш тарихида

С.В.Гольдберг (Россия), И.Бергонье (Франция) каби рентгенолог– радиотерапевт шифокорлар радиацион нурланиш оқибатида оламдан ўтишган. 136–йилда Германияда (Гамбург ш.) Рентген институти ҳудудига махсус ёдгорлик ўрнатилган ва унда радиоактивлик ҳодисасини назарий ва амалий жиҳатдан ўрганган ва нурланиш таъсирида оламдан ўтган 169 та олимнинг исми–фамилияси қайд қилинган.  Жарроҳ Жон МАКИНТАЙР томонидан (Глазго ш.) тиббиёт муассасасида дунёда биринчи рентгенологик бўлим ташкил қилинган ва беморлар буйрагида йиғилган « тош » аниқланган. 1897–йилда Ж.Макинтайр бақа оёқларининг ҳаракатланишини, одам юраги функциясини, шунингдек одам овқат ҳазм қилиш тизимида висмутнинг сўрилиш жараёнини рентген нурланиши ёрдамида ўрганган. Ҳозирги вақтда бу усул « рентгеноскопия » деб номланади ва овқат ҳазм қилиш тизими, сийдик айириш тизими функциясини ўрганиш мақсадида фойдаланилади. Тиббий статистика маълумотларига кўра, биргина Англияда 2013–йилда 1300 000 дан ортиқ рентгеноскопик таҳлиллар амалга оширилганлиги қайд қилинади..  1896–йилда биринчи марта подполковник Жузеппе Альваро (Италия) жангда ярадор бўлган ҳарбий аскар елкасида ўқнинг жойлашиш ҳолатини аниқлаш учун рентген аппаратидан фойдаланган. 1897–йилда Афғонистон ва Хиндистон ўртасидаги ҳарбий юришлар давомида Англиялик майор Уолтер Бивор жанг майдонида 200 дан ортиқ рентген тасвирларини олган, жумладан генерал Вудхаус оёғида жойлашган ўқни аниқлаган ва рентген аппаратининг ҳарбий жарроҳлик мақсадларда фойдаланиш самарадорлигини қайд қилган...  Дастлаб, радиацион нурланиш тиббиёт амалиётида стрессга қарши, ҳуснбузарларни йўқотиш, импотенция (жинсий ожизлик) ва саратон ўсмаларини даволаш мақсадларида синовдан ўтказилган. Ҳатто, айрим гўзаллик салонларида юз терисида туклар ўсмаслиги учун радиацион нур ёрдамида ишлов берилган, шунингдек стериллаш мақсадларида тиш пастаси, шоколад, ичимлик суви радиацион нурланиш билан ишлов берилган!...

 1920–1950 йилларга қадар оёқ кийимининг мижоз оёғида қулай жойлашишини текшириш мақсадида оёқ кийимлари сотишга мўлжалланган йирик савдо дўконларда рентген аппаратларидан кенг фойдаланилган. Ҳозирги вақтда амалга оширилган тадқиқотлар натижалари кўрсатишича, дунё миқёсида ҳар ~18500 тадан битта ҳолатда ўсма касаллиги айнан, тиббий мақсадларда фойдаланилувчи рентген аппарати таъсирида келиб чиқиши қайд қилинган...  Атом қурилмалари билан иш олиб борувчи ишчи–ходимларнинг иш фаолиятида ҳалокат юз берган вазиятдаги чегаравий рухсат этилган радиация нурланиши олиш доза қиймати йилига 250 мЗв га тенг ҳисобланади.  Одам организми умри давомида (ўртача ~70 йил) 100–700 миллизиверт ( мЗв ) радиацион нурланиш олиши қайд қилинган (1 Зв = 1 Гр ).  3 мЗв радиация нурланиш дозаси меъёрий радиация фони ҳисобланади  20 мЗв радиация нурланиш дозаси радиацион нурланиш ҳавфи юқори бўлган соҳаларда меҳнат қилувчи ишчи–ходимлар организмида қайд қилинади.  150 мЗв радиация нурланиш дозаси шароитида одам организмида онкологик касалликлар келиб чиқиш эҳтимоллиги даражаси ортади.  Ер шарида табиий радиация фони шароитида йил давомида ҳар бир киши ўртача ~2,4 миллиЗиверт ( мЗв ) радиацион нурланиш олиши аниқланган.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

Похожие

Инсон ва атроф мухит гигиенаси. Хаво, сув, тупрок, уларнинг гигиеник ахамияти

Тиббиёт тадқиқотларида ва касалликларга ташхис қўйишда изотоплардан фойдаланиш

Экологияда радиоизотопларнинг қўлланилиши, радиоактивлик орқали ёшни аниқлаш

Организмга радионуклидларнинг кириш йўллари, организмга радионуклидларнинг тарқалиши, зарарланиш даражаси

Табиий микроорганизмларни олиниши ва аналоглари