Экологияда радиоизотопларнинг қўлланилиши, радиоактивлик орқали ёшни аниқлаш - Медицина - Рефераты

Экологияда радиоизотопларнинг қўлланилиши, радиоактивлик орқали ёшни аниқлаш

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

8866.37890625 KB

Экологияда радиоизотопларнинг қўлланилиши, радиоактивлик орқали ёшни аниқлаш Режа: 1. Радиацион мониторинг, радиацион фон 2. Радионуклидлар, радон радиоактив изотопи 3. Экологияда радиоизотопларнинг қўлланилиши, радиоактивлик орқали ёшни аниқлаш.

Радиацион мониторинг Маълумки, экологик биофизика, жумладан радиацион экология фан соҳаларининг амалий жиҳатдан муҳим вазифаларидан бири – бу атроф– муҳитнинг атропоген омиллар таъсирида ифлосланиш (кимёвий ва физик, жумладан радиацион) даражасини мониторинг қилиш ва уни бартараф қилиш чора–тадбирларини ишлаб чиқишни илмий жиҳатдан асослаб беришдан ташкил топади. Ушбу мақсадда 1989–йилда атроф–муҳитнинг ифлосланиш даражасини баҳолаш учун, Ҳалқаро « Биотест » дастури ишлаб чиқилган. Радиацион экологияда атроф–муҳитнинг турли хил токсик таъсир кўрсатиш хоссасига эга бўлган, радиоактив чиқиндилар билан ифлосланиш даражасини баҳолашда биотест ва биоиндикация услубларидан фойдаланилади:  Биотест (bioassay) – лаборатория шароитида ифлосланиш муҳити таркибидан олинган биологик объектлар синов намуналарининг морфологик, генетик, биокимёвий ва ҳакозо структура–функционал тизимларидаги ўзгаришлар асосида муҳитнинг ифлосланиш даражасини баҳолаш услуби ҳисобланади.  Биоиндикация ( bioindication ) – яшаш муҳитида табиий ва антропоген тавсифга эга зарарли чиқиндилар таъсирига нисбатан тирик организмларнинг жавоб реакцияси асосида, мавжуд ҳолатни баҳолаш услуби ҳисобланади. Радиацион экологияда радиацион нурланиш энергиясини ҳисоблашда ютилган модда сифатида атмосфера ҳавоси танлаб олинади, бу ҳолатда ҳавода ютилиш дозаси тушунчаси қабул қилинади. Масалан, фаоллик қиймати A билан ифодаланувчи, изотроп тавсифга эга фотон нурланишининг нурлантириш манбаидан x масофада ҳавода ютилиш дозаси ( ˙D ) қиймати қуйидаги тенглама билан ифодаланади: ˙D= A⋅∑ i=1 I Eγinγiμeni⋅1,6 ⋅10 −13 4πx 2⋅ρхаво Гр / с

Бу ерда: А – радионуклиднинг фаоллиги ( Бк ); nγi – энергия қиймати Eγi ( МэВ ) га тенг бўлган, 1 та парчаланиш давомидаги фотонлар сон қиймати; μeniхаво – энергия қиймати Eγi га тенг бўлган фотонларнинг ҳавода ютилиш коеффиценти ( м –1 ); ρхаво – ҳавонинг зичлиги ( кг / м 3 ); x – нурлантириш манбасидан ҳисоблаш амалга оширилган нуқтагача бўлган масофани ифодалайди ( м ). Биологик тўқима ёки органда ютилган доза ( DT ) – бу тўқима ёки орган томонидан ютилган, ўртача доза қийматини ифодалайди, яъни бунда ютилган нурланиш энергиясининг тўқима ёки органда бир текисда тақсимланиши эътиборга олинади. Алоҳида олинган тўқима ёки органга ( T ) таъсир кўрсатувчи, ҳар хил турдаги ва энергиядаги, яъни R параметр билан тавсифланувчи ионлаштирувчи нурланиш аралаш майдонининг таъсир кўрсаткичи сифатида эквивалент доза қабул қилинади. Эквивалент доза ( H ) қуйидаги тенглама орқали ифодаланади: H=∑R wRDT,R Бу ерда wR радиацион коеффицент қиймати тегишли жадвал асосида аниқланади (8.1–жадвал) : 8 .1–жадвал Нурланиш тури Энергия диапазони wR Фотон, электрон Барча энергиялар диапазони 1 Нейтрон < 10 кэВ, > 20 МэВ 5 10–100 кэВ , 2–20 МэВ 10 0,1–2 МэВ 20 Протон > 2 МэВ 5 α –заррачалар Барча энергиялар диапазони 20 Эквивалент доза ўлчов бирлиги Зиверт ( Зв ) ҳисобланади: 1 Зв =1 Гр ¿wR

Биологик органи змда тўқима ва органларнинг турли хил даражада нурланиши давомида умумий ҳолатда организмга радиацион нурланишнинг салбий таъсирини баҳолаш учун эффектив доза тушунчаси киритилади. Эффектив доза (E ) – организмнинг барча тўқима ва органларида ютилган эквивалент доза умумий йиғиндиси ҳисобланади: E=∑T HTwT=∑T wT⋅∑R wRDT,R Радиацион фон Радиацион фон – бу биологик объектларга, жумладан одам организмига доимий равишда таъсир кўрсатувчи, Ер қобиғида мавжуд бўлган радиоактив кимёвий элементлар ( радионуклидлар ) ва космик нурланишлар, техноген радионуклидлар таъсирида юзага келувчи ионлаштирувчи нурланиш ҳисобланади. Инсоният томонидан эришилган замонавий фан–техника тараққиёти даври саноат миқёсидаги ишлаб чиқаришнинг фавқулотда юқори даражада ривожланиши, ўз навбатида ҳар йили Ер қаъридан ~100 000 000 000 тоннадан ортиқ турли хил жинслар қазиб олиниши, ~1 000 000 000 тонна ёқилғи ёндирилиши, атмосферага ~20 000 000 000 тонна СО 2 , ~300 000 000 тонна СО , ~50 000 000 тонна NO x , ~150 000 000 тонна SO 2 , ~5000 000 тонна H 2 S , шунингдек ~400 000 000 тоннадан ортиқ турли хил зарарли чанг, аэрозоллар ажратилиши, гидросферага ~600 000 000 000 тоннадан ортиқ чиқиндилар, ~10 000 000 тонна нефт ва нефт махсулотлари чиқариб ташланиши, қишлоқ хўжалигида дунё миқёсида экин майдонлари тупроқлари таркибига ~100 000 000 тонна атрофида кимёвий минерал ўғитлар қўшилиши, биосферага ~100 000 000 тоннадан ортиқ ксенобиотиклар қўшилиши ҳисоблаб чиқилган. Глобал миқёсда радиоактив ифлосланиш 1970–йилларга келиб, ядро қуролининг синовлари натижасида 5,5×10 –19 Бк ни ташкил қилиши, шунингдек дунё океанига радиоактив чиқиндиларнинг чиқариб ташланиши ҳисобига 1,7×10 17 Бк ифлосланиш юзага келиши қайд қилинган.

Радиацион фон таъсирида одам организмининг радиацион нурланиш олиш жараёни – ташқи ва ички нурланиш тавсифларига эга ҳисобланади. Ташқи нурланиш – бу одам организмидан ташқарида жойлашган, яъни ташқи муҳитда жойлашган радиацион манбалар ва космик нурланишлар таъсирида юзага келади. Жумладан, турли хил металлар, тошкўмир, нефт ва газ ва қурилиш материаллари таркибида мавжуд бўлган радиоактив элементлар таъсирида одам организми доимий равишда радиацион нурланиш таъсирида бўлиши қайд қилинади. Ташқи муҳитда жойлашган радиацион манбалар таъсирида одам организми ~35 мБэр/йил радиацион нурланиш олиши қайд қилинади. Ички нурланиш – бу одам организмига тушувчи радионуклидлар таъсирида юзага келади. Организмига тушувчи радионуклидлар таъсирида одам организми ~135 мБэр/йил нурланиш олиши қайд қилинади. Шундай қилиб, ташқи ва ички нурланиш таъсирида одам организми йил давомида ~170–200 мБэр/йил радиацион нурланиш олиши кузатилади. Радиацион нурланиш манбалари табиий ва суъний турларга ажратилади. Табиий радиацион фон Ер биосферасида табиий радиацион фон – Ер қобиғида мавжуд бўлган радиоактив кимёвий элементлар ( радионуклидлар ) ва космик нурланишлар таъсирида шаклланади. Табиий радиацион фон шароитида одам организми йил давомида космик радиацион нурланиш таъсирида ~30–50 миллиБэр , тупроқ ва ҳаво таркибидаги радионуклидлар (1940K , 614C , 13H , 84 210 Po , 88 226 Ra , 90228 Th ) таъсирида ~80 миллиБэр радиацион нурланиш олиши қайд қилинади. Умумий ҳолатда, табиий радиоактив нурланиш манбалари (космик нурланиш, тупроқ–сувнинг табиий радиоактивлиги ва бошқ.) таъсирида ўртача ~125 мБэр/йил эквивалент дозадаги радиацион нурланиш юзага келади.

Табиий радиацион нурланиш манбалари – космик радиация, тоғ жинсларининг γ –нурланиши кабилардан ташкил топади. Ер қатламида мавжуд бўлган радиоактив кимёвий элементлар – 92 235 U , 55132 Cs , 88 226 Ra , 19 40K , 83 214 Bi , 90 228 Th , 89 228 Ac изотоплари таъсирида биосферада табиий радиацион фон юзага келади. Ер шарининг турли хил минтақаларида табиий радиацион фон қиймати ўзаро фарқланади.Ер шарининг айрим ҳудудларида табиий радиоактив фон қиймати ~4–12 мкР/с ни ташкил қилади ва бу ҳудудларда (Бразилия, Франция, Хиндистон, Миср) истиқомат қилувчи аҳолининг радиацион нурланиши қиймати ~30–100 мБэр/йилга тенг ҳисобланади. Франция, АҚШ, Японияда таҳминан 95% аҳоли истиқомат қилувчи ҳудудларда нурланиш дозаси 0,3–0,6 мЗв/йил га тенглиги қайд қилинган. Бразилиянинг Посус–ди–Калдас шаҳри ҳудудининг айрим жойларида бу қиймат 250 мЗв/йил га тенг ҳисобланади. Хиндистоннинг айрим ҳудудларида 90 228 Th радиоактив изотопи кўп тарқалганлиги таъсирида нурланиш дозаси ~8,5 мЗв/йил га тенг ҳисобланади. Эроннинг Рамсер шаҳри ҳудудида бу қиймат ~400 мЗв/йил ни ташкил қилади. Техноген радиацион фон – бевосита одам фаолияти билан боғлиқ ҳолатда, Ер қаъридан фойдали қазилма маъданлари, қурилиш материалларини қазиб олиш, катта миқдорда сақлаш, қайта ишлаш ва фойдаланиш, атом технологияларидан фойдаланиш ва радиоактив чиқиндиларни сақлаш ва қайта ишлаш жараёнида юзага келади. Одатда, радиацион фон қийматини ўлчаш бирлиги сифатида экспозицион доза қуввати бирлигидан фойдаланилади. Белгиланган меъёрлар бўйича, 5–25 мкРентген/соат қийматидаги радиацион фон одам организми учун меъёрий даражадаги радиация деб қабул қилинган. Одам организми томонидан қабул қилинувчи умумий самарали эквивалент нурланиш дозаси қиймати (2,421 мЗв ) таркибида – табиий радионуклидлар таъсирида нурланиш 2 мЗв (~82,61%) ва техноген тавсифга

эга радиацион манбалар таъсирида радиацион нурланиш 0,421 мЗв (~17,39%) га тенг ҳисобланиши қайд қилинади. Бунда табиий радиацион нурланиш қиймати таркибида Ер қобиғида жойлашган радионуклидлар таъсирида 1,675 мЗв (69,186%), космик нурланиш таъсирида 0,315 мЗв (13,011%) га тенглиги қайд қилинади. Кўпгина ҳолатларда таркибида табиий радионуклидлар юқори концентрацияда тўпланувчи табиий материаллардан ишланган объектлар техноген тавсифга эга радиацион фонни юзага келтириши қайд қилинади. Масалан, дунё миқёсида радиацион нурланиш дозаси нисбатан юқори бўлган иншоотлардан бири – бу дунёнинг энг йирик вокзалларидан бири бўлган Нью–Йорк вокзали ( Grand Central Station ) ҳисобланади. Бу иншоот пойдевори ва деворлари таркибида юқори концентрацияда радиоактив изотоплар мавжуд бўлган гранит тоғ жинсидан қурилган. Бу вокзалда ~1 соат давомида поездни кутиш давомида одам организми ~0,06 миллиРем қийматда радиацион нурланиш олиши қайд қилинган. Қурилиш материаллари таркибида мавжуд бўлган радиоактив изотоплар таъсирида юзага келувчи радиацион фон бино ва иншоотлар ички қисмида 15–20 мкР/соат рухсат этилиш қийматида белгиланади. 8.2–жадвал Айрим қурилиш материаллари таркибида радий (88 226 Ra ) ва торий ( 90 232 Th ) радиоактив изотопларининг солиштирма фаоллиги қиймати

Қурилиш метериали88 226 Ra ( Бк ⋅кг −1 ) 90 232 Th ( Бк ⋅кг −1 ) Цемент 9–168 4–81 Ғишт 33–152 21–178 Бетон 11–80 9–105 Черепица 63–91 32–64 Шунингдек, устки қисми гранит билан қопланган ошхона столи, гранит қурилиш материали ишлатилган уй жиҳозлари, айрим турдаги манзарали сопол буюмлар, айниқса – 1960–йилга қадар ишлаб чиқаришда урфга айланган, қизғиш ва жигарранг тусли чинни ва сопол идишлар материали таркибида радиоактив 92 238 U изотопи юқори концентрацияда мавжудлиги аниқланган. Табиий ёки техноген тавсифда ҳалокат юз берган фавқулотда вазиятларда фуқоро мудофааси ҳавфсизлигини таъминлаш мақсадида, оммавий фойдаланишга мўлжалланган бино ва иншоотлар эвакуацион чиқиш йўлакларини кўрсатиш белгилари нур сочувчи ҳарфлар билан «Exit» ёзуви қайд қилинади. Бу ёруғлик нурланиши электр қуввати ёрдамида хосил қилинмайди, чунки фавқулотда ҳалокат рўй берган вазиятда электр токи ўчиб қолиши табиий ҳолат ҳисобланади, шу сабабли бу мосламаларда радиоактив 1 3H изотопидан фойдаланилади.

Бундан ташқари, силлиқ ва бежирим кўринишда ишлаб чиқарилувчи журнал саҳифаларини тайёрлашда таркибида радиоактив 90 228 Th ва 92 238 U изотоплари сезиларли миқдорда мавжуд бўлган оқ лой – каолин ишлатилади. Аэропортларда фойдаланилувчи « backscatter machine » типидаги сканер қурилмаси рентген нурланиши асосида функция бажаради. Ушбу сканер қурилмасини ишлаб чиқарувчи компаниялар томонидан бир марталик сканердан ўтиш давомида йўловчи организми томонидан олинувчи радиацион нурланиш доза қиймати одатдаги тиббий рентген аппаратидан фойдаланишга нисбатан ~1/1000 қисмни ташкил қилиши таъкидланади. Шунингдек, йўловчилар буюмларини текширишга мўлжалланган – «FEP ME640» сканер қурилмасида сезиларли даражада кучли дозага эга рентген нурланишидан фойдаланилади. Тиббиёт мутахассислари томонидан аэропорт сканер қурилмалари одам организмида ўсма касаллигини, жумладан тери, кўкрак бези саратони ва меланома касаллигини келтириб чиқариш эҳтимоллиги мавжудлигини қайд қилинган.

« FEP ME640 » сканер қурилмаси Ҳозирги вақтда АҚШ, Англия аэропортларига ўрнатилган рентген сканерлари одам организмига ~0,005–0,01 миллиРем радиацион нурланиш бериши аниқланган. Солиштириш учун қайд қилиш мумкин – маммография усулида кўкрак безининг рентген аппаратида текширилиши давомида одам организми ~13 миллиРем радиацион нурланиш олади. АҚШ аэропортларида фойдаланилувчи «Rapiscan Secure 1000 SP» сканерида бўйи 178,6 см ва тана вазни 73,2 кг одам организми бир марта сканердан ўтказилганда 11,1 наноЗиверт радиацион нурланиш олиши аниқланган. Радиацион нурланишнинг суъний манбалари – тиббиёт (рентгенодиагностика, радиацион терапия) ва саноат мақсадларида фойдаланилувчи рентген нурланиши ва γ –нурланишини хосил қилувчи қурилмалар, атом электр станциялари, радиоактив чиқиндиларни қайта ишлаш ва сақлаш объектлари ҳисобланади. Шунингдек, тиббиёт амалиёти фойдаланилувчи ўпка флюорографиясида тасмали (эски) ёки рақамли (замонавий) типдаги рентген аппаратларидан фойдаланишга боғлиқ ҳолатда, ~0,1–0,9 мЗв радиация олиш қайд қилинади. Стомотологик рентген аппаратидан бир марта фойдаланиш давомида 3 мЗв радиацион нурланиш олиш қайд қилинади. Рентген томография усули

ёрдамида одам организмида тўлиқ текшириш давомида ~15–20 мЗв радиация олиш қайд қилинади.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,206. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 200 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 201. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,200. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 202.

Похожие

Дозиметрик курилмалар. Радиоактивлик холат даражасини аниқлаш

Бернулли тенгламасининг амалиётда қўлланилиши

Турли касалликларда жисмоний реабилитацияни қўлланилиши

Биологик тадқиқотларда радиоиммунологик усулининг қўлланилиши

Бўғозликни аниқлаш усуллари