Qon ivishiga, qon tuqimasiga ta’sir qiluvchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi - Медицина - Рефераты

Qon ivishiga, qon tuqimasiga ta’sir qiluvchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

172.5 KB

Qon ivishiga, qon tuqimasiga ta’sir qiluvchi dori vositalarining klinik va farmakologi k tavsifi Reja: 1. Trombotsitlar agregatsiya va adgeziya xususiyatlarini faollovchi dori vositalari 2.2 Fibrin tromblari hosil bulishini oshiruvchi dori vositalari 3. Fibrinoliz ingibitorlari 4. Trombolitik dori vositalari 4.1. Agregatsiyaga qarshi moddalar 5. Fibrin tromblari hosil bo‘lishiga sarshilik siladigan dori vositalari 6. Fibriiolizni faollovchi dori vositalari 7. Kamkonlikda ishlatiladigan dori vositalari

Zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra, tromboembolik va gemorragik kasallik va sindromlarning kelib chiqishida qon tomirlar devorining o‘zgarishi, gemodinamikaning buzilishi, qonning ivishi va fibrinoliz xususiyatlarining buzilishi, qon elementlarining o‘zgarish omillari katta ahamiyatga zga. Qon ivish buzilishi kasalliklarining oldini olish va samarali davolash uchun qon ivish jarayonidagi o‘zgarishlarni aniq bilish muhim ahamiyatga ega. Bu muammoni ilmiy asosda hal qilish sohasida ancha yutuqlarga erishilgan bo‘lsada, amaliy tibbiyotda gemokoagulyatsiyaning alohida bo‘limlariga, ya’ni trombotsitlar yopishqoqligiga (agregatsiya), tromb hosil bo‘lishi va fibrinolitik tizilmaga ta’sir qiluvchi dori vositalari ko‘proq o‘rganilgan. 1. TROMBOTSITLAR AGREGATSIYA VA ADGEZIYA XUSUSIYATLARINI FAOLLOVCHI DORI VOSITALARI Bularga adrokson, serotonin, kalsiy preparatlari, etamzilatlar kiradi. Samaradorligi va xavfsizligini nazorat qilish usullari: 1. Laboratoriya ko‘rsatkichlari : trombotsitlar sonini sanash (normada 150—400x109/l), trombotsitlar soni 50x109/l gacha kamayganda qon oqish xavfi kuzatiladi; trombotsitopatiya belgilarini aniqlash: 1) gemolizat agregatsiya testi eritrotsitlarda eritrotsit va adenozindifosfat borligi asosida gemolizlangan eritrotsitlar tomonidan trombotsitlar agregatsiyasini chaqirishga asoslangan; 2) kollagen, adrenalin, trombin, ATF yordamida trombotsitlar agregatsiyasi va adgeziyasini chaqirish; 3) trombotsitlar kattakichikligi va ultrastrukturasini o‘rganish — sitometriya; 4) qonda serotonin, 5oksindolsirka kislota va kalsiy miqdorini aniqlash; 5) tromboelastografiya yordamida qon plazmasining geparinga chidamliligini aniqlash. Qlinik usullar: — Dyuk (norma 1—7 daqiqa) bo‘yicha qon oqish vaqti davomiyligini aniqlash; — endotelial («chimchilash», «jgut», «manjet») sinamalarini o‘tkazish; — teriga qon quyilishi belgilarini (petexiya, ekximoz, burundan qon oqishi) o‘tkazish; tomirlar pulsatsiyasini o‘rganish. Androkson (xromodren, adrenoksil, semikarbazon) Farmakodinamikasi. Adrenalin metaboliti, adrenalindan farqi qon tomirlaridagi, yurak mushaklaridagi adrenalinga sezuvchan qurilmalarni qitiqlamaydi va shu sababli qon bosimini oshirmaydi. Androkson trombotsitlar qobig‘i yuzasidagi alfaadrenoqurilmalarni faollashtiradi va maxsus Gnpotein yordamida Sfosfolipazani faollaydi (FLS). Trombotsitlar qobig‘i va

sitozollarda o‘z substratlari va fosfatidilinozitol difosfatni kataliz qilish tezligi bilan farqlanuvchi FLS bor. Bu katalitik jarayonlar natijasida hosil bo‘ladigan (inozitoltrifosfat va diatsilglitserollar) trombotsitlar endoplazmatik retikulumida tez va sekin almashinuvchi yo‘l yordamida hosil bo‘ladigan hujayra sitoplazmasidagi sof holdagi kalsiy miqdorini oshiradi. Hosil bo‘lgan faol kalsiy bog‘langan aktinni hosil bo‘lishini boshqaruvchi proteazani faollashtiradi; araxidon kislotasidan hosil bo‘luvchi kuchli agregantlar (endoperoksidlar, tromboksan A2) ni ishga solib yuboruvchi tromboksan A2; trombotsitlar qobig‘idagi fosfolipidlardan hosil bo‘luvchi trombotsitlarning faollovchi omillar hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Kalsiy kalmodulin bilan birikib miozin zanjiri fosforlanishini boshqaruvchi fosfokinazani faollaydi, hosil bo‘lgan miozin aktin bilan birikadi. Aktomiozni trombotsitlar qisqaruvchan apparatini faollashtiradi va trombotsitlar yopishqoqligini oshiruvchi omillar (ATF, Villebrand omili, endoperoksidlar, tromboksan A2, serotonin, trombotsitlarni faollovchi omillar)ni aktivlashtiradi, bu o‘z navbatida trombotsitlarning birbiri bilan va endoteliy hujayralari bilan yopishish qobiliyatini ta’minlaydi. Androkson mahalliy ishlatiladi, kamroq ichishga, mushakka va teri ostiga yuboriladi. Farmakokinetikasi o‘rganilmagan. Uzaro ta’siri. Adroksonni trombin, aminokapron kislotalar bilan hamda rutin, etamzilat va boshqa qon tomirlari o‘tkazuvchanligini kamaytiruvchi dorilar bilan qo‘shib ishlatsa bo‘ladi. Salbiy ta’sirlari aniqlanmagan. Ishlatilishi. Parenximatoz va kapillar qon oqishlarda, ichakdan qon oqqanda, chaqaloqlar melenasida, teriga qon quyilish bilan kechayotgan trombotsitik pur purada tavsiya etiladi. Serotonin. Tibbiyot amaliyotida serotoninning sintez yo‘li bilan olingan dorilari ishlatiladi. FarmZkodinamikasi. Trombotsitlar yopishqoqligining kuchayishi dorining trombotsitlar qobig‘idagi serotonin2qurilmalarga ta’siriga bog‘liq (androksonga qarang). Bundan tashqari, serotonin qon tomirlari endoteliysidagi serotoningqurshshalarga ta’sir qilib, endoteliyning qisqaruvchanlik faolligini oshiradi. Bu ta’siri ularning kapillar qon oqishlarni to‘xtatishida amaliy ahamiyatga ega. Serotoninga sezuvchan qurilmalar bronxlar va oshqozonichak tizshshasida ham bor, ularning qitiqlanishi serotoninning salbiy ta’sirlariga sabab bo‘ladi. Farmakokinetikasi. Venaga yoki mushakka yuboriladi. Ichilganda MAO yordamida ichaklar yoki boshqa to‘qimalardagi katexolortometiltransferaza yordamida parchalanadi.

Yuborilgan dorining 20—50% 5oksindol sirka kislotasiga aylanadi, qolgan qismi sulfatlanish yoki glyukuronidlar ko‘rinishida chiqib ketadi. Miya to‘qimasiga o‘tmaydi, uning yuqorida nomi keltirilgan metabolitlari buyraklar orqali chiqib ketadi. Dori sutka davomida 4 marta (ko‘p yuborib bo‘lmay di) har 4 soatda yuboriladi. Buyrak kasalliklarida uning chiqib ketishi kamayadi. O‘zaro ta’siri. Serotoninni MAO ingibitorlari (iprazid, nialamid, furazolidon) bilan birga yuborib bo‘lmaydi; tritsiklik antidepressantlar serotonning ushlab qolinishiga to‘sqinlik qiladi; noradrenalin, mezaton, angiotenzinamid va allergiya chaqiruvchilar (benzilpenitsillin va b.) bilan berib bo‘lmaydi. Salbiy ta’sirlari. Venaga yuborilganda tromboflebit xavfi bor, bronxlar torayishi, qorin sohasida og‘riq, ich ketish, qon bosimining oshishi; bosh og‘rishi; yurak sohasida og‘riq, diurezning kamayishi kuzatiladi. Ishlatilishi. Trombotsitopeniya va trombotsitopatiyalardagi qon quyilishlarda (Verlgof, Villebrand kasalliklari), sitotoksik moddalar yuborishdan kelib chiqqan gemorragiyalarda. Kalsiy (xlorid va glyukonat) dorilari. Farmakodinamikasi. Qalsiy trombotsitlar agregatsiyasi va adgeziyasida ishtirok etishdan tashqari, trombin va fibrinni faollashda qatnashadi. Kalsiy qon iviit jarayonida ishtirok etishdan tashqari, organizmda muhim o‘rin tutadi, u asab tizilmasida qo‘zg‘aluvchanlik va o‘tkazuvchanlik jarayonlarida qatnashadi, presinaptik asab qurilmalarida mediatorlar chiqishida, silliq va targ‘il mushaklar qisqarishida, suyak to‘qimasi hosil bo‘lishida, qon tomirlari devori o‘tkazuvchanligida, sekretsiya jarayonida, antitelo hosil bo‘lishida va boshqa qator jarayonlarni boshqarishda ishtirok etadi. Farmakokinetikasi. Glyukonat kalsiyni venaga, mushakka yuborish mumkin, ovqatdan oldin ichishga berish ham mumkin, xlorid kalsiyni faqat venaga yuboriladi yoki ovqatdan keyin ichishga berish mumkin. Maxsus oqsil yordamida transport qilinganligi sababli uni oshqozonichakdan so‘rilishi kamligi bois biologik jihatdai kam o‘zlashtiriladi. So‘rilgan dorining chiqarilishi buyraklar orqali kechadi. Sutka davomida 3—4 marta beriladi. Uzaro ta’siri. Kalsiyni yurak glikozidlari va qon bosimini tushiruvchi dorilar bilan venaga yuborish xavfli. Uni tetrasiklinlar, ftorxinolonlar hamda boshqa ba!^zi bir dorilar bilan ichilganda ularning biologik o‘zlashtirishini kamaytiradi. Salbiy ta’sirlari. Ichilganda oshqozonichak shilliq pardalarini qitiqlab turli dispeptik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin: venaga yuborilganda qon bosimi tushib ketishi mumkin. Mushak va teri ostiga yuborilganda to‘qimalarning nekroziga sabab bo‘lishi mumkin. Ishlatilishi. Qon zardobida kalsiy miqdorining kamayishi bilan bog‘liq qon oqishlarda (ko‘p miqdorda

sitratlangan donor qoni va kalsiyni kam saqlovchi yoki saqlamaydigan qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklar yuborilganda kelib chiqqan qon oqishlar). Ba’zan trombotsitopatiya va trombotsitopeniyalarda tavsiya qilinadi. Etamzilat (ditsinon, siklonamin). Farmakodinamikasi. Prostatsiklin samarasini falajlab, trombotsitlar agregatsiyasini oshiradi. To‘qima tromboplastinini ozroq faollaydi. Etamzilat kapillarlar devorida mukopolisaxaridlarning polimerizatsiyalanish jarayonini kuchaytirib, tomir devori o‘tkazuvchanligini mustahkamlaydi. Farmakokinetikasi. Etamzilat mushakka, venaga yuboriladi, ichishga berish mumkin. Dori yaxshi tarqaladi, uning bu xususiyati a’zo yoki to‘qimaning qon bilan ta’minlanishiga bog‘liq. Qon oqsili va elementlari bilan yengil bog‘lanadi. Venaga yuborilganda qon to‘xtatish samarasi 5—15 daqiqadan, mushakka yuborilganda 30—40 daqiqadan keyin boshlanadi va 1—2 soatdan keyin eng yuqori cho‘qqisiga chiqadi va 4—6 soat davom etadi, 24 soat davomida saqlanadi. Ichilganda eng yuqori samarasi 3 soatdan keyin boshlanadi. Taxminan 4 soatdan keyin ortanizmdan butunlay chiqib ketadi. Sutka davomida 3—4 marta yuboriladi. Uzaro ta’siri. Uni aminokapron kislotasi, vikasol, kalsiy xlorid bilan birga ishlatish mumkin. Boshqa dorilar bilan bitta shpritsda yuborib bo‘lmaydi. Salbiy ta’sirlari. Qatta miqdorlarda yuborilganda bosh aylanishi, bosh og‘rig‘i kuzatilishi mumkin. Ishlatilishi. Angiopatiya, kapillaropatiyalar natijasida kelib chiqadigan parenximatoz va kapillar yoki trombatsitlar vazifasi buzilishi yoki ularning soni kamayishi natijasida kelib chiqadigan qon oqishlarda samarasi yaxshi. Operatsiyalardan keyingi qon oqishlarda, burrundan, o‘pkadan, ichaklardan, bosh miya to‘qimasidan qon oqqanda ishlatiladi. 2.2FIBRIN TROMBLARI HOSIL BULISHINI OSHIRUVCHI DORI VOSITALARI Bularga trombin, fibrinogen, vitaminK preparatlari kiradi. Bular koagulopatiyalarda ishlatiladi. Samaradorligi va xavfsizligini nazorat qilish usullari. 1. Laboratoriya ko‘rsatkichlari: — LiUayt (normada 5—10 daqiqa) bo‘yicha qon oqish vaktini aniqlash; Protromboplastin vaqtini yoki PTIni aniqlash (normada 50—70%); • Trombotest, mikrokoagulyatsiya testi (norma 10— 12 soniya); — Kalsiy vaqtini (normada 90—130 soniya); — Tromboelastogramma ko‘rsatkichlari; — Qon plazmasining geparinga sezuvchanligini aniqlash (normada 135 soniya).

Siydik va axlatda eritrotsitlar borligini aniqlash (Gregersen sinamasi). Klinik ko‘rsatkichlar — yumshoq to‘qimalarga qon quyilish belgilarini va ichki a’zolardan qon ketishini aniqlash. Trombin. Farmakodinamikasi. Donor qonidan olinadigan proteolitik ferment. Fibrinogen molekulasidagi arginilglikol orasidagi maxsus bog‘ni uzadi va molekula yadrosidan manfiy zaradli A va B fibrinopeptidni uzadi. Natijada elektrostatik itarish kuchlari susayadi va kalsiy ishtirokida fibrin polimeri hosil bo‘lishiga imkon yaratiladi. Bundan tashqari, trombin polimeri fibrinni «tikuvchi» va trombotsitlar yuzasidagi maxsus qurilmalarni katalizlovchi jarayonni boshqaruvchi XIII plazma omilini faollashtiradi. Farmakokinetikasi. Trombinni mahalliy ingalatsiya yo‘li bilan va og‘iz orqali kiritish mumkin. Ampuladagi dori natriy xloridning izotonik eritmasida yoki epsilonaminokapron kislotasida eritilib, kuniga 3—4 marta ichishga beriladi. Trombinning chiqib ketishi antitrombin III ta’sirida va qon tomiri endoteliysi yuzasida joylashgan maxsus oqsil trombomodulin bilan birikib kompleks hosil qilish yo‘li bilan organizmda eliminatsiyaga uchraydi. Uzaro ta’siri. Trombinni epsilonaminokapron kislotasi va androkson bilan birga ishlatish mumkin. Ishlatilishi. Qon oqishlarni to‘xtatish uchui, ichki a’zolardan va nafas yo‘llaridan qon oqkanda ingalatsiya bilan kiritiladi. Fibrinogen. Venaga yuboriladi va maxalliy ishlatiladi. Venaga yuborishdan oldin maxsus erituvchi (bidistillangan suv) da eritiladi va 25—Zb^S gacha isitiladi, so‘ngra venaga yuboriladi. Sutka davomida tomchilab bir marta quyiladi. O‘zaro ta’siri. Uni qon ivish jarayoniga ta’sir qiluvchi boshqa dorilar bilan ishlatish mumkin. Ishlatilishi. 1. Fibrin pardasi ko‘rinishida qon oqayotgan joyga qo‘yiladi; 2. Gipo yoki afibrinogenemiya holatlari (yo‘ldoshning vaqtidan oldin ko‘chishi, DVS sindrominiig II va III bosqichlari); 3. Proaktivatorga boy a’zolarda jarrohlik (upka, prostata bezi) operatsiyalaridan keyin; fibrinolitik moddalar ortiqcha yuborilganda; ko‘p miqdorda donor qoni va qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklar quyilganda; 4. Agemofiliyada, chunki gemofiliyaga qarshi globulin A (VIII omil) tutuvchi fibrinogen preparati bor. K vitamini preparatlariga; fitomenadion, vikasol kiradi. Vitamin Ki (filloxinon) o‘simliklardan tayorlangan ovqat moddalari va K2 (menaxinon) hayvonot mahsulotlari bilan organizmga kiradi va ayrim ichak bakteriyalarini sintez qilishi bilan farqlanadi.

Tabiiy Ki (trans ko‘rinishi) sintetik olingan fitomenadion (trans va sisizomerlar aralashmasi) ratsemat bo‘lib, Ki vitamini biologik xususiyatlarini saqlaydi. Vikasol ham K vitamini sintetik o‘rnini bosuvchi dori, farqi u suvda eriydi va Q3 vitamini (menadion) deb qaraladi. Vikasolning qon oqishini to‘xtatishi uning jigarda parchalanishidan hosil bo‘ladigan Ki va 1<2 vitaminlariga bog‘liq bo‘lib, shu sababli uning qon to‘xtatuvchi samarasi astasekin kuzatiladi. Vikasol kuchli oksidlovchi xususiyatga ham ega. Farmakodinamikasi. K vitamini faqat organizmdagina (probirkada emas) qon ivish jarayoniga ta’sir qiladi. Buning sababi K vitamini organizmda gidroxinonepoksid xinon yo‘nalishida birinketin hosil bo‘lib turadi. Gidroxinonepoksid ko‘rinishidagi shakli turli oqsillar tarkibidagi glutamin kislota koldig‘ini karboksillovchi karboksilaza fermentini faollaydi. Shundan keyin bu sqsillar faollanadi, shu yo‘l bilan qon ivishida ishtirok etuvchi (PprotromVllprokonvertin, IXBgemofiliyaga qarshi globulin, Xtrombotropin) hamda S va S proteinlar (qon ivishini susaytiruvchi xususiyatli) va kalsiyni bog‘lab oluvchi (KBO), qon zardobidagi, ichak devoridagi, buyraklar kanalchalaridagi modda (osteokalsin) lar faollanadi. Vitamin K yetishmasa qon ivishida faol qatnashadigan oqsillar hosil bo‘lsada, nofaol ko‘rinishda (ya’ni akarboksi II, VII, IX, X omillar) bo‘ladi. (akarboksi II protombinga qaramaqarshi xususiyatga ega). Faollangan S va S proteinlar trombotsitlar, endoteliy hujayralari yuzasidagi fosfolipidlar bilan birikib proatsellerin (Va) va Agemofiliyaga qarshi globulin (Villa) plazma omillarini faolsizlantiradi va qon oqishni to‘xtatadi. Bir vaqtning o‘zida ular to‘qimalar aktivatori plazminogenni faolsizlantiruvchi omillarni falajlab, plazminogenning endoteliydan chiqishini ko‘paytiradi, bu esa o‘z navbatida fibrinolizni kuchaytiradi. Normada vitamin K ning bu xususiyati o‘zini namoyon qila olmaydi. Biroq vitamin K raqobatchilari (neodikumarin va boshqalar) ko‘payib ketganda bu mexanizm o‘zini ko‘rsatishi va qon oqishi kuchayishi mumkin. Vitamin K ning organizmdagi yana bir biologik axamiyati shuki, u nafas olish zanjirida vodorod ionining NADN dan KoQ ga o‘tishiga, flavoprotein I (NADN degidrogneza ishtirokisiz) kechishiga yordam beradi. Shu yo‘l bilan u mitoxondriylarda ATF hosil bo‘lishini osonlashtiradi. K vitamini ishtirokida albuminlar, miofibril oqsillar, qon tomirlarining elastiklik omillari hosil bo‘lishi aniqlangan. Farmakokinetikasi. fitomenadion ovqatdan 30 daqiqa oldin ichishga, vikasol esa ichishga, venaga, mushakka yuboriladi. Vikasol oshqozonichak tizilmasida sekin, fitomenadion esa tez so‘riladi, ammo uning o‘zlashtirilishi uchun safro va yog‘lar kerak bo‘ladi. Fitomenadion ichilgach qonda 30 daqiqadan keyin paydo bo‘ladi, eng yuqori miqdori 2—8 s dan keyin kuzatiladi. Vikasol o‘zi emas, balki uning tabiiy metabolitlari, Ki va K2 vitaminlari ta’sir etadi, shu sababli uning ta’siri 24 soatdan keyin kuzatiladi. Bular ishlatilayotganda PTI ko‘rsatkichi

o‘zgarmasa, qon oqishni boshqa yo‘l bilan to‘xtatishni o‘ylab ko‘rgan ma’qul. Bular yo‘ldoshdan yomon o‘tadi, sutga esa yaxshi o‘tadi, Dori ichish to‘xtatilgach ularning ta’siri 3—5 kungacha saqlanadi. Ular jigarda metabolizmga uchrapdi, metabolitlari siydik, safro suyuqligi orkali chiqariladi. Sutka davomida 3—4 marta beriladi. Uzaro ta’siri. Q vitaminini atsetilsalitsilat kislotasi, II va III avlod sefalosporinlari, PASK, neodikumarin, fenilinlar bilan birga berib bo‘lmaydi (raqobatchi). K vitamini agregantlar, fibrinoliz ingibitorlari (epsilonaminokapron) bilan birga ishlatilganda ularning qon to‘xtatish samarasi ortadi. Salbiy ta’sirlari. Vikasol oksidlovchi bulganligi sababli katta miqdorlarda yuborilganda yoki to‘planib qolgan holatlarda eritrotsitlarni gemoliz qiladi yoki qonda metgemoglobin hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, eritrotsitlardagi qaytalanish jarayonlarida ishtirok etuvchi glukoza6fosfatdegidrogenazalar, glutationreduktazalar yetishmaganda (enzimopatiya) yoki chaqaloqlarda eritrotsitlar tezda oksidlanish (fetal) xususiyatiga ega bo‘ladi. Shuningdek, megemoglobinreduktaza yetishmovchiligida vikasolning jigardagi biotransformatsiyasi sekinlashadi. Gemolitik sariqlik belgilari bor bemorlarga vikasol berilmaydi, bunday bolalarda eritrotsitlar busiz ham gemolizga beriluvchan bo‘ladi. Fitolinadon bu hodisalarga sabab bo‘lmaydi. Vitamin K preparatlari trombotsitlar funksiyasini buzadi, shu sababli uning preparatlarini trombotsitopeniya va trombotsitopatiyasi bor bemorlarga berib bo‘lmaydi. Ishlatilishi. 1. Vitamin K homiladorlikning oxirgi 2haftasida, emizikli onalarga va yangi tug‘ilgan bolalarga profilaktik maqsadlarda beriladi. 2. Chaqaloqlarda uchraydigan idiopatik yoki homiladorlik davrida onaning neodikumarin, rifampitsin qabul qilishi natijasida kuzatiladigan erta qon oqishlarda tavsiya etiladi. 3. Tug‘ilgandan keyin 2—5 hafta ichida uchraydigan (bolaning sifatli ovqatlanmasligidan, jigar yoki o‘t yo‘llari kasalliklaridan kelib chiqadigan kasallik) qon oqishlarda. 4. 1 oylikdan oshgan chaqaloqlarda (bolalar ovqatida K vitamini yetishmasligi, bolalarda uzoq ich ketishidan, mukovissidoz, o‘t yo‘llari tiqib qolishidan, gepatitlardan, antikoagulyantlar yoki antibiotiklar olayotgan bolalarda uchraydigan) qon oqishlarda. 5. Jarrohlik operatsiyalaridan oldin va keyin, qon almashtirish maqsadida donor qonini quyishdan keyin.

6. Protrombin (II) va prokonvertin (VII) omillaridan kelib chiqqan qon oqishlarda (soxta gemofiliya), 7. K vitamIni antagoyystlari IshlatylgayiDan kyolib chiqqan mushak quvvatsizligi, ichak atoniyasi, yurak yetishmovchiliklarida. 8. Raxitda tavsiya etiladi. 3. FIBRINOLIZ INGIBITORLARI Bularga epsilonaminokapron kislota, paraaminometilbenzoy kislota, pantriptin, ingitril, kontrinol, gordokslar kiradi. Bular fibrinolitik tizilma faolligi oshganda yetarli miqdorda fibrin ishlab chiqilmasligi bilan bog‘liq koagulopatiyalar (tomir purpurasi va gematoma tabiatidagi qon oqishlar)da ishlatiladi. Fibrinoliz ingibitorlari samaradorligini va xavfsizligini nazorat qilish: 1. Laboratoriya ko‘rsatkichlari bu dorilar ishlatilganda asosiy nazorat usullari hisoblanadi: a) 10 marta suyultirilgan qon yordamida qonning umumiy fibrinolitik faolligini aniqlash, euglobulin testi, tromboelastografiya. b) qon zardobidagi fibrinogen miqdorini aniqlash (kritik ko‘rsatkich 100 mg%) ga teng. v) qon ivish va protrombin vaktini aniqlash. g) fibrinomonomer kompleksini topish, stafilokokklar yopishqoqligini aniqlash, parakoagulyatsion (etanol, protaminsulfat, ortofentrolin testlar), fibrin va fibrinogen parchalanishidan hosil bo‘lgan metabolitlarni aniqlash. d) siydikni eritrotsitlarga, axlatni yashirin qon oqishga tekshirish. 2. Paraklinik usullar; ultratovush va angiografiya usulida trombinni aniqlash. 3. Qlinik belgilar: yumshoq to‘qimalarga, ichki a’zolarga, bo‘shliqlarga sababsiz qon quyilishini aniqlash, ichakdan, bachadon va o‘pkadan qon oqishi, shikastlangan joydan uzoq qon oqishi. Epsilonaminokapron kislota (afibrin, amikar, epsamon) Farmakodinamikasi. Lizin aminokislota hosilasi hisoblanadi. Fibrinogen va fibrin molekulasidagi lizin aminokislotasi bilan plazminogen va plazminning faol markazlari bilan reaksiyaga kirib, uni gidrolizlaydi. Epsilonaminokapron kislotasi plazminogen va plazminning faol markazlari bilan birikib, fibrin molekulasi (trombin)ni parchalanishdan saklaydi. U plazminogenni FZOLLOYOCHY MoDdalar bilan birikib uni falajlaydi. Bundan tashqari, epsilonaminokapron kislota trombopoezni kuchaytiradi va trombotsitlardagi sezuvchi qurilmalarni tabiiy agregantlar (trombin, kollagen, tromboksan A2)ga sezuvchanligini oshiradi. Qatta miqdorlarda, aksincha, bu dori trombotsitlarni oshiradi va buzadi.

Epsilonaminokapron kislota yengil desensibilizatsiyalovchi va yallig‘lanishga qarshi ta’sir ham ko‘rsatadi, buning sababi kininlar hosil bo‘lishini falajlaydi. Uning immunosupressor samarasi komplement tizilmasini falajlashga bog‘liq. Va nihoyat bu dori jigarning zaharsizlantiruvchi faoliyatini oshiradi va virusga qarshi ta’sirga ham ega. Farmakokinetikasi. Preparat venaga tomchilab yuboriladi, ichishga ham beriladi, ichishdan oldin talqon dorini (poroshokni) yengil shirin suvda eritiladi yoki poroshok ichilgach shu suyuqlik bilan ichiladi. Oshqozonichak tizilmasida 60% va undan ortiqroq so‘riladi. Qonda eng yuqori miqdori 1—2 soat davomida kuzatiladi. Qon plazmasi oqsillari bilan kam bog‘lanadi (2—3%). Qondagi samarali miqdori 6 soatgacha saqlanadi. Sutkasiga 4 marta kiritiladi. Dori kiritish to‘xtatilgach uning fibrinogenga ta’siri 1—3 kun davomida saqlanadi. Kiritilgan dorining 20—30% jigarda biotransformatsiyaga uchraydi, qvlgani buyraklar orqali siydik bilan o‘zgarmagan holda chiqariladi. Buyrak yetishmovchiligida to‘planib qolish xavfi ortadi. Uzaro ta’siri. Preparat ichilganda trombin va adrokson bilan samarali hisoblanadi (chaqaloqlar melenasida). Venaga fibrinogen, glukoza eritmasi, gidrolizatlar, karaxtlikka qarshi eritmalar bilan yuborish samarali hisoblanadi. Preparatni kontrikal bilan quyish xavfli, bunda massiv tromb hosil bo‘lishi xavfi bor. Salbiy ta’sirlari. Yuqori nafas yo‘llari shamollashi, terida toshmalar, ko‘z sklerasining qizarishi, burunning bitib qolishi ko‘rinishidagi allergik reaksiyalar; ko‘ngil aynishi, oshqozon sohasida og‘riq, ich ketishi; venaga tez yuborilganda bosh aylanishi, quloq shang‘illashi, ortostatik reaksiyalar, bradikardiya, yurak ritmining buzilishi, tromboz, emboliya to‘planib qolganda qon oqish; kamdan kam holatlarda mushak tonusining pasayishi kuzatiladi. Ishlatilishi. Qsn va to‘qimalarning birlamchi fibrinolitik faolligini ortishi va gipofibrinogenemiya bilan kechayotgan qon oqishlar; fibrinolizni faollovchi omillarga boy to‘qimalar (o‘pka, prostata bezi)da o‘tkazilgan jarrohlik muolajalarida qon oqishning oldini olish, fibrinolitik moddalar va konservatsiyalangan donor qoni yuborilganda tavsiya etiladi. Bundan tashqari, komplement (glomerulonefrit) va kininlar faolligi oshgan kasalliklar (travmatik, gemorragik va septik karaxtliklar), kuyganda, meningitda tavsiya etiladi. Qlinikfarmakologik ko‘rsatkichlari bilan epsilonamiinokapron kislotaga yaqin paraaminometilbenzoy kislota (amben), lekin bu dori undan 3—7 marta yuqori faolligi bilan farq qiladi. Proteaza tabiiy ingibitorlari. Tabiiy mahsulotlar (pantripin, ingitril, kontrikal, gordoks) oshqozon osti, quloq oldi bezidan yoki o‘pka to‘qimalaridan olingan dorilar proteazalar ingibitorlari hisoblanadi.

Farmakodinamikasi. Bu dorilar ta’sir qiluvchi aprotinin—ishqoriy xususiyatli polipeptid hisoblanadi. Aprotinin—proteolitik fermentlar plazmin (fibrinolizin), tripsin, ximotripsin, kallikrein, kislotali glikoproteidlar va mukopolisaxarid (geparin) bilan faolsiz komplekslar hosil qiladi. Bularning falajlanishi o‘z navbatida to‘qimalarda bu byologik faol aktivatorlarni falajlaydi va klinik samara beradi. Farmakokinetikasi. Bular venaga tomchilab yoki sekinlik bilan quyiladi. Aprotininning qondagi miqdori tezdan yuqori darajalarga ko‘tarilib, tezda hul<ayra tashqarisidagi suyuqliklarga o‘tadi va buyrak proksimal kanalchalari epiteliysida tezda to‘planib biotransformatsiyaga uchraydi. Asosan metabolitlar ko‘rinishida buyraklar orqali chiqib ketadi. Yarim chiqib ketish vaqti dori sifatiga va buyrak faoliyatiga qarab 1 — 12 soatgacha bo‘lishi mumkin. Dorining qondagi miqdorini ushlab turish uchun tomchilab yuboriladi. Uzaro ta’siri. Bular glyukokortikoidlar bilan qo‘shib ishlatiladi, chunki glyukokortikoidlar ham yallig‘lanishga qarshi va proteazalar ingibitorlari asoratlarining oldini oladi. Salbiy ta’syrlari; alLergyk jarayonlar, qon bosimining pasayishi, bronxlar torayishi, miya qon aylanishi buzilishi. Ishlatilishi. Utkir va surunkali pankreatit, pnevmokokklar chaqiruvchi destruktiv o‘pka shamollashlari, buyrak ishemiyasi, DVS sindromining II va III fazalari va qonda kininlar oshib ketganda (epsilonaminokislotaga qarang) ishlatiladi. 4. TROMBOLITIK DORI VOSITALARI Bularni 3 guruhga bo‘linadi: agregatsiyaga qarshi, qon ivishini susaytiruvchilar va fibrinolitik moddalar. Bular trombotsitlar yopishqoqligy va qonning ivish xususiyati oshib ketganda tavsiya etiladi. 4.1. Agregatsiyaga qarshi moddalar Trombotsitlar, eritrotsitlar yopishqoqligini (agregatsiya) susaytiruvchi dorilarni quyidagicha bo‘lish mumknn: a) Siklooksigenazani falajlovchilar (atsetilsalitsilat kislota, indometatsin, sulfinpirazon, brufen, naproksen va boshqalar).

b) sAMF fosfodiesteraza va adenilsiklazani falajlovchilar: dipiridamol (kurantil), tiklopidin, rekornal, pentoksifilin, trental. Antioksidantlar (ionol, biyoxinol va boshqalar). v) Tromboksantinsintetaza ingibitorlari (imidazol unumlari). g) Prostatsiklin sintezini kuchaytiruvchilar (piramizol unumlari, pentoksifillin, kalsitonin, angiotenzin IIj, kumarin va nikotin kislota unumlari). d) Prostanoidlar (prostatsiklin, prostaglandin EI va D2). ye) Trombotsitlar komponentlari cho‘kishiga ta’sir qiluvchi ingibitorlari (vazafaol moddalar, suloktidil, piratsetam). Ishlatilishi. Qoronar, bosh miya va oyoqlar trombozining oldini olish hamda koronar shunt va yurak qopqoqchalari protezlari tromblarida, retinopatiyada ishlatiladi. Geparin bilan birga DVS sindromining II va III fazasida, geparin va traksilol bilan birga DVS sindromining II fazasida tavsiya qilinadi. 384 Atsetilsalysilat kislota (aspirin). farmakOdynamikasi Qondagi dori miqdorining ortishi bilan avval antiagregant, so‘ngra esa issiq pasaytiruvchi, yallig‘lanishga qarshi, og‘riq qoldiruvchi samarasi rivojlana boshlaydi (nosteroid yallig‘lanishga qarshi guruhdagi dorilarga qarang). Trombotsitlarning yopishqoqligiga qarshi ta’siri prostaglandinlar hosil bo‘lishi, ajralishi va metabolizmga bog‘liq. Aspirin siklooksisintetazani qaytmas darajada falajlab, trombotsitlarda tromboksan A% hosil bo‘lishini kamaytiradi, bu esa faol proagregant hisoblanadi. Qatta miqdorlarda aspirin bir vaqtning o‘zida tomirlar ichki qavati (endoteliy)da ham prostatsiklin va boshqa antitrombolitik prostaglandinlar (Ei va D2 va boshkalar) sintezini kamaytiradi. Atsetilsalitsilat kislota jigarda vitamin K bilan faollikka uchraydigan (II, VII, IX. va X) zardob omillari hosil bo‘lishini buzadi, ya’ni vitamin K raqobatchisi hisoblanadi. Farmakokinetikasi, o‘zaro ta’siri, salbiy ta’sirlari haqida nosteroid dori vositalari guruhiga qarang. Tiklopidin (tiklid), Farmakodinamikasi. Tiklopidin EI va D2 prostaglandinlar va prostatsiklin hosil bo‘lishini kuchaytiradi, trombotsitlar va eritrotsitlar yopishqoqligini falajlaydi. Uning bu xususiyati atsetilsalitsilat kislotaga nisbatan kuchliroq. Farmakokinetikasi. Ovqat vaqtida ichishga beriladi. Qiritilgan miqdorning 80% dan ortig‘i so‘riladi. Qondagi eng yuqori miqdori 2 soatdan keyin kuzatiladi. Asosan siydik bilan chiqib ketadi. Uzaro ta’siri. Boshqa antiagregant va antikoagulyantlar bilan birga yuborilganda qon quyilishi va trombotsitopeniya kuzatilishi mumkin.

Salbiy ta’sirlari. Ich ketish, oshqozon soxasida og‘riq, terida allergik toshmalar, bosh aylanishi, kamdankam sariqlik, leykopeniya, agranulotsitoz kuzatiladi. Dipiridamol (kurantil, persantin). farmakodinamikasi. Kurantil adenozinni parchalovchi adenozindezaminazani falajlaydi. Adenozin endogen agregantadenozindifosfatning raqobatchisi hisoblanadi. Antiagregant samarasi yana dori tomonidan sAMF uchun fosfadiesterazani falajlab, bu o‘z navbatida sAMFning trombotsitlardagi miqdorining oshishiga, bu esa kalsiyni bog‘langan holda ushlab turishga sabab bo‘ladi. Bu o‘z navbatida trombotsitlarda faollovchi agregantlar hosil bo‘lishini sekinlashtiradi. Dipiridamol qon tomirlari endoteliysida prostatsiklin hosil bo‘lishini falajlab, trombotsitlarning endoteliyga yopishishiga qarshilik ko‘rsatadi. Dipiridamolning trombotsitlar agregatsiyasini susaytirish kuchi atsetilsalitsilat kislotasinikiga teng, biroq u aspiringa xos salbiy ta’sirlarni (yallig‘lanishga qarshi nosteroid dorilar guruhiga qarang) keltirib chiqarmaydi, undan tashqari, dipiridamolda qon tomirlarini kengaytiruvchi va immun tizilmasini faollovchi samarasi ham bor. Farmakokinetikasi. Venaga sekinlik bilan yuboriladi, sababi qon bosimi tushib ketish xavfi bor, mushakka, ko‘proq esa ovqatdan bir soat oldin ichishga beriladi. Tez va yetarli miqdorda qonga so‘riladi, qonda en,g yuqori miqdori 1,5—2 soatdan keyin kuzatiladi. To‘qimalarga yaxshi o‘tadi. Jigarda glyukuronidlarga aylanadi, siydik va safro suyuqligi bilan chiqib ketadi. Metabolitlari ichakdan qonga qayta so‘riladi, bu jarayon turli individlarda farq qiladi. Shu sababli metabolitlarining yarim chiqib ketish vaqti 2 soatdan 10 soatgacha keng diapazonda bo‘ladi. Sutka davomida 3 marta beriladi. O‘zaro ta’siri. Dipiridamol boshqa dorilar bilan bitta shpritsda berilmaydi (ignani berkitib qo‘yadigan cho‘kma hosil bo‘ladi). Uni atsetilsalitsilat kislota va geparin bilan ishlatish mumkin. Salbiy ta’sirlari. Yuzning o‘tib ketadigan qizarishi, qon tomirlari urishi sonining ortishi, qon bosimining tushib ketishi, teridagi allergik toshmalar, teri ostiga tushganda qitiqlaydi. Pentoksifillin (trental). Farmakodinamikasi. Kimyoviy tuzilishi jihatidan ksantin unumi hisoblanadi. Adenozin (purin) qurilmalarini falajlaydi. Natijada qon tomirlari ichki qavatida prostatsiklinlar hosil bo‘lishi kuchayadi, tromboksan Az hosil bo‘lishi kamayadi. Usma nekrozi chaqiruvchi alfaomil sintezini buzadi. Bu omil normada qon tomirlarida hujayra adgeziyasi siqilishini faollaydi va qon tomirlarining kuchli toraytiruvchi endoteliy qurilmasini kuchaytiradi. U fosfodiesterazani falajlab, trombotsitlarda sAMF to‘planishiga olib keladi. Yuqoridagi jarayonlar trombotsit va eritrotsitlarning yopishqoqligiga karshilik qiladi. Trental eritrotsytlarda kechayotgan glykoliz jyrZnini faollaydi, natijada eritrotsitlarda spektrinning (eritrotsitlar qobig‘i ichki kaskadi kismi) aktinga yaqinligini pasaytiradi, bu eritrotsitlar qobig‘i elastikligini oshiruvchi difosfoglitserat miqdorini oshiradi; eritrotsitlar

shaklining o‘zgaruvchanligini boshqaruvchi gemoglobin (ayniqsa qaytalangai)ni idora etuvchi ATF miqdorini ko‘paytiradi (eritrotsit 7 mkm, kapillar kengligi 5 mkm); Dori qabul qilishning 2—4 haftasiga borib qonning umumiy yopishqoqlik xususiyatini kamaytiradi, qonda fibrinogen miqdorini kamaytiradi va fibrinolizni faollovchi moddalarni ko‘paytiradi. Trental qon tomirlarini kuchsiz kengaytiradi, bu mikrotsirkulatsiyani yaxshilab, to‘qimalarning kislorod bilan ta’minlanishini yaxshilaydi. Farmakokinetikasi. Venaga, arteriyaga tomchilab yoki ovqatdan keyin ichishga beriladi. Dorining qondagi eng yuqori miqdori 1—2 soatdan keyin kuzatiladi, samarali miqdori esa 4—8 soatgacha saqlanadi. Sutka davomida 3—4 marta kiritiladi. Pentoksifillin jigarda 7 ta faol metabolit hosil qiladi, bular (94% gacha) siydik orqali chiqariladi. Buyrak yetishmovchiligida kiritiladigan miqdori korreksiyalanadi. Uzaro ta’siri. Trentalni boshqa antiagregantlar, geparin, streptokinaza, fibrinolizinlar va qon bosimini pasaytiruvchi, antidiabetik moddalar bilan birga berish mumkin, bu holatlarda uning miqdori kamaytiriladi. Salbiy ta’sirlari. Dispeptik hodisalar, bosh aylanishi, yuzning qizarishi, parenteral yuborilganda qon bosimining tushib ketishi, kamdankam terida eshakem va qichishish kuzatiladi. 5. FIBRIN TROMBLARI HOSIL BO‘LISHIGA SARSHILIK SILADIGAN DORI VOSITALARI Antikoagulyantlar (geparinning natriy va kalsiyli tuzlari, logiparin, fraksiparin, dalteparin, klivarin, neodikumarin, varfarin, sinkumar, fepromaron, fenilin, omefin). Geparinlar. Bular anion elektrolitlar bo‘lib, birbiridan sulfat kislota qoldiri soni va sifati jihatidan farq qiladi. Anion guruxlari ular molekulasiga manfiy zarad beradi. Hayvon o‘pka va jigar to‘qimasidan olynydygam (geParinning natriyli tuzi va cho‘chqa geparinining kalsiyli tuzi yoki kalsiparin). Bular yuqori molekulali (molekula og‘irligi o‘rtacha 10—16 kD va bundan yuqori) geparin, yana kichik molekulali (2,5—8 kD) fraksiyalangan geparin (logiparin, fraksiparin, dalteparin, plivarin)lar. Bular yuqori molekulali geparinlarni bakterial geparinaza yordamida fermentativ depolimerlash yo‘li bilan olinadi. Bularni II avlod geparinlari deyiladi. Bular faqat molekular og‘irligi bilan emas, balki farmakodinamik, farmakokinetik ko‘rsatkichlari va salbiy ta’sirlari bilan ham farq qiladi. Farmakodinamikasi. Qonda aylanib yurgan antitrombin III ni musbat qutblangan amin guruhlari bilan manfiy qutblangan geparin maxsus qismlari birikadi. Buning natijasida

antitrombin III ning maxsus arginil guruhlari Pa, IXa, Xa, XIa va XPa plazma omillar faol markazlari bilan o‘zaro reaksiyaga kiradi va ularning faolligini va fibrin tromblari hosil bo‘lishini susaytiradi. Shunday qilib, geparinning qon ivishini susaytirish samarasi qondagi antitrombin III miqdoriga bog‘liq, shu sababli antitrombin III ning qondagi tanqisligini geparin yuborishdan oldin yangi tayyorlangan donor qonini yuborib, uning miqdorini ko‘paytirish kerak. Geparin antiplazmin bilan birikib, fibrinolitik tuzilma faolligini oshiradi. Bundan tashqari, geparin qon tomirlari ichki qavatida yuqori miqdorlarda (qondagiga nisbatan 100 barobar ortiq) endoteliy va trombotsit, eritrotsit yuzasini manfiy qutblanishga olib keladi, bu esa ularning yopishqoqlik xususiyati kamayishiga sabab bo‘ladi. Demak, geparin antikoagulyant, antiagregant va fibrinolitik dori vositasidir. Uning antikoagulyantlik samarasi organizmda va probirkada ham kuzatiladi. Kichik molekulali geparinlar qon ivish vaqtiga ta’sir qilmasada ularning davolovchi samarasi yuqori molekulali geparinlarga nisbatan yuqori. Bu geparinning asosiy ta’siri trombotsitlar yopishqoqligining faolsizlanishga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Qlinik samarasi bilan qon ivish vaqtining oshishi orasida korrelatsiya yo‘qligi buning tasdig‘i hisoblanadi. Geparin yana T va V limfotsitlarning kooperatsiyasini, ya’ni gammaglobulinlar hosil bo‘lishini buzadi; gistaminni bog‘lab oladi va gistaminazani faollaydi; lipaza faolligini oshiradi. Farmakokinetikasi. Geparinni venaga, mushakka, teri ostiga, ingalatsiya, endolyumbal va elektroforez yordamida yuborish mumkin. Venaga yuborilganda qonning suyulishi tez, mushakka yuborilganda 15—30 daqiqada, teri ostiga yuborilganda 40—60 daqiqa, ingalatsiya qilinganda eng yuqori samara 18—20 soatdan keyin kuzatiladi va yuborish yo‘liga muvofiq qon ivishiningsusayish samarasi 4—5 s; 6—8 s; 12 soat va 2 haftagacha davom etishi mumkin. Venaga, mushakka geparin kuniga 4—6 marta, teri ostiga 2—3 marta yuboriladi. Kam molekulali geparinlar teri ostiga, mushakka yuborilganda standart geparinga (30%) nisbatan yuqori biologik (100%) o‘zlashtirilish ko‘rsatkichiga ega. Geparin ingalatsiya yo‘li bilan yuborilganda alveola makrofaglarida to‘planib, dorining uzoq vaqt qonga tushib turishini ta’minlaydi. Hafta davomida 2—3 marta yuboriladi. Geparin qonda asosan lipoproteinlar hamda fibrinogen, makroglobulinlar va albuminlar bilan bog‘lanadi. Fraksiyalangan (stanart) geparinga nisbatan kichik molekulali geparinlarda qon oqsillari bilan bog‘lanish darajasi pastroq. Tarqalish hajmi 40 dan 100 ml/kg atrofida bo‘ladi. Geparin yo‘ldosh va ona ko‘krak suti orqali o‘tmaydi. Qon tomirlari ichki qavati (endoteliy) bilan yaxshi bog‘lanadi, retikulyar endoteliy hujayralari bilan birikib, jigarda va qorataloqda to‘planadi. Geparin bu hujayralarda qancha ko‘p to‘plansa.uning antitrombotik ta’siri shuncha davomliroq va kuchliroq bo‘ladi. Qichik molekulali geparinlarda bu xuusiyat ortiqroq, shu

sababli ularning ta’siri standart geparinga nisbatan kuchliroq va davomliroq bo‘ladi. Shu tufayli ular teri ostiga kuniga 1—2 marta yuboriladi. Geparin hamma to‘qimalarda nitrodesulfamidazalar ta’sirida sulfatsizlanadi va trombotsitlar geparinazalari ta’sirida ham zararsizlantiriladi. Endoglikozidlar ta’sirida hosil bo‘lgan yuqori molekulali moddalar buyrakda kichik molekulali qismlarga parchalanadi va siydik orqali chiqariladi. Yuqori molekulali geparinnint yarim chiqib ketish davri 90 daqiqaga (chaqaloqlarda — 35 daqiqaga) teng, kichik molekulali geparinlarniki esa 2—4 marta katta. Uzaro ta’siri. Geparinni infuzion eritmalarda boshqa dorilarga qo‘shish farmatsevtik o‘zaro mos kelmaslikka sabab bo‘lishi mumkin. Geparin qonda aminoglikozidlar, penitsillinlar, tetrasiklinlar bilan kom pleks hosil qilib, ularni mikrobga qarshi ta’sirdan, o‘zini esa antitrombotik samaradan mahrum etadi. Salbiy ta’sirlari. 1) Yuqori miqdorlarda yuborilganda yoki bemorni geparinga sezuvchanligi oshganda qon quyilishiga olib keladi. Bu holatlarda uning raqobatchisi protamin sulfat yoki protamin yuboriladi (10 daqiqa davomida 5000 TB da protamin birligiga teng miqdorda). Protamin yuborilishiga nospetsifik allergik jarayonlar (yuzning qizarishi, terida toshmalar, venalar bo‘ylab og‘riq, ko‘krak qafasi va qorin bo‘shlig‘ida og‘riq, qaltirash) kuzatiladi, biroq undan ham xavflisi geparin va protamin sulfat kompleksi ta’sirida tromboksan A2 hosil bo‘lishidan kelib chiqqan o‘pka qon tomirlarida bosimning birdaniga ko‘tarilib ketishi, yurakning o‘ng qorinchasi yetishmasligi va qon bosimining tushib ketishi bilan tavsiflanadigan xolatdir. Yuqoridagi holatlarning oldini olish va ularga tushib qolmaslik uchun geparin yuborishdan oldin qon ivish vaqtini LiUayt usulida aniqlash, yana qon okishning birinchi belgilari (siydikda eritrotsitlar, axlatni yashirin qonga tekshirib turish kerak). 2) Tromotsitopeniya. Geparin yuborishning 2—4 kunlari yuz beradigan, geparin yuborilganda ham o‘tib ketuvchi trombotsitopeniya (10x9/l) va yuborishning 6—12 kunlari kelib chiqadigan trombotsitopeniya kuzatiladi. Buning kelib chiqishiga trombotsitlarda ATF, tromboksan A2, serotonin va boshqa agregatsiya omillari hosil bulishini kuchaytiradigan G va N immunoglobulinlar paydo bo‘lishi sabab bo‘ladi. Bunda geparin kuchaytirgan tromboz kelib chiqadi, koronar, buyraklar, o‘pka qon tomirlarida tromb emboliyasi hosil bo‘ladi, bu esa bemor hayoti uchun xavfli hisoblanadi.

Geparin yuborishning 5—6 kunidan boshlab trombotsitlar sonini va qon ivish vaqti tezligini nazorat qilib turish tavsiya etiladi. Bu ko‘rsatkichlar geparin yuborishdan oldingi ko‘rsatkichiga nisbatan 2—3 marta ko‘p bo‘lishi mumkin. 3) Ko‘ngil aynishi, qayt qilish, ishtaha yo‘qligi (anoreksiya), ich ketish kuzatiladi. 4) Terida toshmalar, qichish, artralgiya, mialgiyalar kuzatiladi (allergik jarayonlar). 5) Osteoporoz va yumshoq to‘qimalarning kalsiylanishi. Osteoporoz belgilari (tana vaznining kamayishi, belda og‘riq, sinishga moyillik). Bu geparin va moy kislotalari bilan kalsiyning bog‘lanishiga bog‘liq, bu o‘z navbatida lipoproteidlipaza va paratgormonning faollanishi bilan tushuntiriladi. 6) Chegaralangan (ba’zan umumiy) soch oqarishi. 7) Trombozning qaytalanishi (geparin erta to‘xtatilganda uchratish mumkin). Shuning uchun geparin yuborishlar sonini kamaytirish yo‘li bilan va pelental bilan berib turib, keyin geparin yuborishni to‘xtatish tavsiya qilinadi. Ishlatilishi. 1) Turli sindromlar (gipoksiya, organizmning suvsizlanishi, sepsis, to‘qima jarohatlari va tez boshlanuvchi purpura, gemolitikuremik sindrom, chaqaloqlarda nafas buzilishi) natijasida kelib chiqqan DVSsindromida. 2) Yurak qopqoqchalari protezida, stenokardiya, miokard infarktida, arteriyalarda trombozning oldini olish uchun. 3) Ekstrakorporal gemodializ va gemabsorbsiyada. 4) Yiringli meningit. Bu kasallikda orqa miya suyuqligida geparinning kamayib ketishi va oqsillar (fibrin), serotoninning ko‘payib ketishi orqa va bosh miya qobig‘i (pardasi)ning nekrotik o‘zgarishlariga olib keladi va tromblar hosil bo‘lishini kamaytiradi, bemorlar o‘limi va bu kasallik natijasida kelib chiqadigan turli nevrologik asoratlarning oldini oladi. 5) Geparin shuningdek revmatizmni, bronxial astmani, o‘tkir nefritda buyrak qon aylanishini yaxshilaydi, chala tug‘ilgan chaqaloqlarda yog‘ almashinuvini yaxshilash maqsadlarida ishlatiladi. Yukorida sanab o‘tilgan kasalliklarda yuqori molekulali, ayniqsa kichik molekulali geparinlar tavsiya etiladi, chunki keyingi guruxdagi dorilar, ayniqsa uzoq dori yuborish kerak bo‘lgan kasalliklar (6 haftadan b oygacha) standart geparinga nisbatan xavfsizroq va nazorat talab qilmaydi. Neodikumarin (pelentan). Farmakodinamikasi. Kimiyoviy tuzilishi jihatidan K vit.aminiga o‘xshaydi, epoksireduktazani falajlab, vitamin K ning epoksid ko‘rinishidan Kxinon shakliga o‘tishini buzib, K vitaminini faol ko‘rinishga o‘tish jarayonini buzadi. Bu o‘z navbatida protrombin (II), prokonvertin (VII), gemofiliyaga qarshi Vglobulin (IX) va tromboplastin (X),

fibrin, trombin hosil bo‘lishi uchun kerakli plazma omillari faollanishini buzadi. Bir vaqtning o‘zida bular antikoagulyant faolligi bo‘lgan S va S proteinlarning faollanishini susaytiradi (yuqoriga qarang). Neodikumarin, qon tomirlari elastikligini nazorat qiluvchi omillarni susaytirib (ayniksa uzoq ishlatilganda), tomirlar elastikligini buzib, kapillar o‘tkazuvchanligini oshiradi va qon oqishga sabab bo‘lishi mumkin. Neodikumarin faqat tirik organizmda (in vivo) ta’sir qiladi. Farmakokinetikasi. Preparat ichishga beriladi, yaxshi so‘riladi, qon ivishining susayishi 2 —3 soatdan keyin kuzatiladi va 12—24 soatdan keyin yuqori darajasiga yetadi (ba’zan 48—50 soatdan keyin). Berish to‘xtatilgach samarasi 1,5—2 (ba’zan esa 3—4) kundan keyin yo‘qoladi. Qon plazmasida pelentanni qariyb 90% i, hatto undan ortig‘i qon oqsillari bilan kuchsiz bog‘lanadi, shu sababli ko‘pgina dorilar uni bog‘dan siqib chiqaradi va konda uning sof holdagi miqdorini ko‘paytiradi. Dori yo‘ldosh orqali homilaga oson o‘tadi. Homilaning dastlabki 3 oyligida normal o‘sishini buzib, turli aqliy nuqsonlarga sabab bo‘lishi mumkin, xomiladorlik oxirida homila va chaqaloq uchun xavfli qon oqishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Preparat jigarda biotransformatsiyaga uchraydi. Metabolitlar safro suyuqligi bilan ichakka tushgach qayta qonga so‘rilishi mumkin va siydik orqali, qisman axlat bilan chiqariladi. Qondan yarim chiqib ketish vaqti 7—10 soatga teng. Sutkasiga 3—4 marta beriladi. O‘zaro ta’siri. Neodikumarinning kon ivishini susaytiruvchi ta’sirini atsetilsalitsilat kislota, indometatsin, merenal kislotasi, piroksikam, klofibrat, sulfanilamidlar, ichishga tavsiya etiladigan qandni kamaytiruvchilar (glibutid, glibenklamid va boshqalar) va metandrostenolonlar uni oqsil bilan bog‘dan siqib chiqaradi (farmakokinetik o‘zaro ta’sir). Buning ustiga atsetilsalitsilat kislota Q vitamini raqobatchisi hisoblanadi. Uzoq vaqt davomida birga ishlatilganda uning samarasini simetidin, indometatsin, aminazin, levomitsetin, eritromitsin, tetrasiklinlar, novobiotsin, PASQ ham kuchaytiradi. Bu dorilar neodikumarinning jigarda biotransformatsiyalanishini (farmakokinetik ta’sir) kamaytiradi. Aksincha, jigar monooksigenazalari tizimi induktorlari (fenobarbital, ziksorin, difenin, rifampitsin, teofillin, noksiron, xlordiazepoksid) uning samarasini susaytiradi (farmakokinetik o‘zaro ta’sir). Neodikumarin, sulfanilmochevina unumlari (bu tamid, xlorpropamid, glibenklamid va boshqalar) qandni kamaytiruvchi ta’sirini, glyukokortikoidlarning yara xosil qilish va difeninping zaharlovchi ta’sirini kuchaytirishi mumkin. Neodikumarin geparin bilan davolashda qo‘shimcha dori sifatida ishlatiladi. Salbiy ta’sirlari. 1) Qon oqishi (gemorragiya). Uning oldini olish uchun pelentan ishlatilayotganda 2— 3 kunda bir marta protrombin miqdorini va siydikni, axlatni eritrotsitlar borligiga tekshirib turish tavsiya qilinadi. Gemorragiya normal PTI ko‘rsatkichlarida ham kuzatilishi mumkinligini esda

tutib, qon plazmasi, geparin tolerantligi, rekalsifikatsiya, protrombin indeksini nazorat qilish kerak bo‘ladi. Qon oqishlarda (mikroskop ostida 75 tadan ko‘proq eritrotsitlar paydo bo‘lganda) neodikumarin berish to‘xtatiladi, Q va R vitaminlarini, askorbin kislota va 75—150 ml yangi tayyorlangan bir guruhdagi donor qonshsh quyish tavsiya qilinadi. 2) Yumshoq to‘qimalar (dumba, yonoq, ko‘krak bezi. olat)ning yarali nekrozi mayda arteriolalar va venulalarning tromblanishi natijasida kelib chiqadi. Bu asoratlar davolashning 4— 10 kunlari, ko‘proq ayollarda kuzatiladi. Bu asoratlarning kelib chiqishi II, IX va X plazma omillariga nisbatan (Tso—24 soat) S va S proteinlari miqdorining tez kamayishi bilan (ularning yarim chiqib ketish vaqti 6—7 soat) bog‘liq. Shu sababli o‘tkir (o‘tkir miokard nekrozida) holatlarda kasallikning dastlabki 3 kuni davomida neodikumarin va geparin birga tavsiya etiladi. Yuqoridagn asoratlarni davolash uchun yangi tayyorlangan plazma quyish tavsiya etiladi (S va S protein saqlaydi). 3) Dori berish birdaniga to‘xtatilganda retromboz kuzatilishi mumkin. Shuning uchun kamaytirib borib, astasekinlik bilan to‘xtatish tavsiya qilinadi. 4) Dispeptik o‘zgarishlar. 5) Allergik jarayonlar. 6) Buyrakninr zaharlanishi (kanalchalarining degenerativ o‘zgarishlari, albuminuriya, kuchli shishlar) va jigar (transaminazalar, ishqoriy fosfatazalar yoki bilirubinning qonda oshib ketishi) belgilari kuzatiladi. 7) Sochning oqarib ketishi (alopetsiya). Ishlatilishi. Neodikumarin protrombin vaqti (normaga nisbatan) 1,5—2,5 barobar ko‘payguncha beriladi. Trombozlar, tromboflebitlarni davolash va miokard infarktida, embolik insultlarni, o‘pka embolyyasini davolash, jarrohlik amaliyotida jarrohlik operatsiyalaridan keyin kuzatiladigan tromboemboliyaning oldini olish uchun. Uzining klinikfarmakologik ko‘rsatkichlari jihatidan neodikumaringa; varfarin (kumardin), sinkumar, fepromaron, fenilin, omefin yaqin, biroq bularning qon ivishini susaytiruvchi ta’siri 12—72 soat ichida boshlanadi. Fenilin qabul qilinganda qo‘l kafti va siydiknkng kizg‘ishsarg‘ish rangga bo‘yalishi kuzatilishi mumkin. 6. FIBRIIOLIZNI FAOLLOVCHI DORI VOSITALARI Bularga fibrinolizin, streptokinaza, streptodekaza, urokinaza, plazminni faollovchi omillar kiradi. Fibrinolizin (plazmin). Farmakodinamikasi. Fibrinogen odam qonidagi plazminogen (profibrinolizin) ning tripsin bilan faollanishidan hosil bo‘ladigan proteolitik ferment hisoblanadi.

Qondagi antiplazmin bilan tezda falajlanishi tufayli, preparat trombni faqat tashqi tomonidan eritadi xolos. Uning bu ta’siri organizmda va probirkada ham kuzatiladi. Fibrinolizin o‘zining aminokislota tarkibi va uning joylashishi jihatidan tripsin va ximotripsin ga o‘xshashligi tufayli u endogen plazminogenni plazminga o‘tkazuvchi aktivator xususiyatiga ega. Bundan tashqari, uning parchalanishi natijasida xosil bo‘lgan fibrinogen, fibrin monomeri polimerlanishiga va tromboplastin hosil bo‘lishiga qarshilik ko‘rsatadi. Shunga qaramay, fibrinolizin qon ivitish omillarini va antifibrinolitik xususiyatini oshirib yuborishi mumkin, shuning uchun uni geparin bilan birga yuborish tavsiya qyushnadi. Farmakokinetikasi. Preparat venaga tomchilabyuboriladi, eritmasi steril natriy xloridning izotonik yoki 5% glukoza eritmasida (1 ml 100—160 TB xisobida) eritib tayyorlanadi. Fibrinolizin eritmasiga 10000—20000 TB geparin qo‘shib 10—15 tomchi/daqiqa tezlikda yuborila boshlanadi. Bemor dorini yaxshi ko‘tara olsa, tomchilar soni 20—30 tomchi/daqiqaga ko‘laytiriladi. Klinik sharoitdan kelib chiqib, davolash davomiyligi 10—14 kunni tashkil silishi mumkin. Davolash kursi tugagach 3—4 kungacha geparin yuborib turish, so‘ngra esa neodikumarin yoki tiklopidin berish tavsiya etiladi. Uzaro ta’siri. fibrinolizinga geparin, neodikumarin, atsetilsalitsilat kislota, dipiridamol, tiklopidin qo‘shib beriladi. Allergik jarayonlarni kamaytirish maqsadida antigistamin dorilar qo‘shib beriladi. Salbiy ta’sirlari. (geparin salbiy ta’sirlariga qarang). Ishlatilishi. 1) Periferik arterial qon tomirlari trombozida (o‘tkir miokard infarktida, ishemik insultda) birinchi sutka davomida ishlatiladi. 2) Periferik venalar trombozi (preparat kasallik boshlangandan 5—7 sutka davomida samarali hisoblanadi). Tromboz yoki emboliya hosil bo‘lgandan keyin qancha ko‘p vaqt o‘tsa, fibrinolizinning samaradorligi shuncha kamayadi. Streptokinaza. Farmakodinamikasi. Dori Sguruhiga mansub betagemolitik yetreptokokk kulturasidan olinadi. Organizmda ta’sir qiladigan fibrinolitik modda. Plazminogenni plazminga o‘tkazuvchi qonda aylanib yuruvchi proaktivatorini aktivatorgacha faollaydi. Bundan tashqari, streptokinaza plazminogen bilan kompleks (1:1) hosil qiladi, bu kompleks qolgan plazminogen molekulasini faollaydi. Preparat tromb ichiga kirishi va fibrinolitik tizilmani faollashtirishi bilan fibrinolizindan farq qiladi. Dori 16—18 soat davomida 20—30 tomchi/daqiqa tezlikda yuboriladi. Yirik arteriya va vena tromblarida doridan yaxshi samara olinganda 6 kungacha davolashni davom ettirish mumkin.

Antitelo hosil bo‘lishi xavfining oshishi va sezuvchanlikning susayganligi munosabati bilan davolash davomiyligi 8—14 kundan oshmasligi kerak. Davolash kursini 3—6 oydan keyingina qayta o‘tkazish mumkin, bu xam xavfli, chunki qonda antitelolar miqdori ko‘payganligi sababli dorini katta miqdorlarda yuborish talab qilinadi. Streptokinaza qon bilan tromb saqlovchi a’zolarda tarqaladi, bir qismi antitelo bilan birikadi. Molekulasi kichik bo‘lganligi sababli interstitsial va limfa suyuqliklariga o‘tadi. Homilaning birinchi 3 oyligida preparat yo‘ldosh orkali yaxshi o‘tadi, homilaiing 2 va 3oyliklari davomida yo‘ldoshdan kam o‘tadi, ona sutiga xam kam o‘tadi. Antitelostreptokinaza kompleksi kisman siydik orkali chikariladi, bir qismi esa jigar va qorataloq retikuloendotelial hujayralarida oligopeptidlar va amyanokislotalargacha parchalanadi va buyrak orqali chiqariladi. Uzaro ta’siri. Dorini geparin, neodikumarin, antiagregantlar bilan birga ishlatilsa bo‘ladi, ularni bir vaqtda yuborish tavsiya etilmaydi. Allergiyaning oldini olish uchun uni glyukokortikoidlar bilan qo‘shib ishlatiladi. Salbiy ta’sirlari. 1) Gemorragiya—geparin va bilvosita ta’sir qiluvchi antikoagulyantlarga nisbatan ko‘proq uchraydi. Bu asorat geparin ishlatilganda yanada ko‘proq uchraydi. Shu sababli streptokinaza ishlatilganda geparinni to‘xtatish kerak. Bu asoratni yo‘qotish uchun epsilonaminokapron kislota va antigemofil plazma yuborish kerak. 2) Allergik reaksiyalar, ko‘pchilik bemorlarda streptokinaza va uning unumlariga antitela borligi uchun yuborishning birinchi kunlarida ham uchrashi mumkin. Shuning uchun uni sinab ko‘rish uchun glyukokortikoidlar bilan yuborib kurish tavsiya qilinadi, bu miqdorga allergik reaksiyalar (harsratning ko‘tarilishi, qaltirash, bosh og‘rig‘i, bo‘g‘imlarda og‘riq, ko‘ngil aynishi, qayt qilish, taxikardiya, havo yetishmasligi, terida toshmalar) kuzatilmasa, asssiy miqdorni 1— 2 soatdan keyin yuboriladi. 3) Dorini eritrotsitlar qobig‘iga erituvchi ta’siridan gemoliz va N mikdorining kamayishi kuzatiladi. 4) Vazopatiya natijasida buyrakning zaharlanish belgilari kuzatilishi mumkin. Ishlatilishi. Upka arteriyalari va periferik arteriyalar emboliyasi, chuqur va yuza venalar trombozi, o‘tkir miokard infarkti (birinchi 8 soat davomida), ko‘z to‘r pardasi trombozi va boshqa trombozlar yuz berish xavfi bor holatlar, Yuqorida sanab o‘tilgan holatlarda iloji boricha streptokinaza yubornsh tezroq boshlanganda samara yaxshi bo‘ladi. Streptokinaza bilan davolashni nazorat qilib turish tavsiya etiladi, ayniqsa siydikni eritrotsitlarga tekshirish lozim.

Streptodekaza. Streptokinazaning uzoq ta’sir qiladigan dori shakli. Bir marta yuborilganda 48—72 soat davomida fibrinolitik ta’sir qiladi. Venaga birdaniga yuboriladi, retrombozning oldini olish uchun geparin bilan birga ishlatish tavsiya qilinadi. Geparin DOrynpng davOloVchy mikdori yuborilgach bir sutkadan keyin kiritiladi. Urokinaza. farmakodinamikasi. Odam buyragi hujayralari kulturasidan olinadi. Urokinaza plazminogenni plazminga aylantiradi. Antitrombolitik ta’siri streptokinazaga nisbatan tez kuzatiladi. Preparat trombni ichidan va tashqarisidan eritish qobiliyatiga ega. Farmakokinetikasi. Venaga tomchilab, ba’zan esa birdaniga sekinlik bilan yuboriladi. Ta’siri 10—20 daqiqadan keyin boshlanadi, yarim chiqib ketish vaqti 20 daqnqaga teng. Uzining klinikfarmakologik tavsifi bo‘yicha streptokinazaga yaqin. Streptokinazadan farqi unda kamroq allergiya kuzatiladi. Shu sababli uni qayta yuborish mumkin. Aktilaza (trombni erituvchi to‘qima, faollovchi plazminsgen) Endoteliylarda ishlab chiqariladigan moddalar analogi bo‘lib, glikoproteid xisoblanadi, venaga yuborilganda fibrin yordamida faollangach plazminogenning plazminga o‘tkshini ta’minlab, fibrin trombning erishnga olib keladi (tromb to‘qimasi ichida). Farmakokinetikasi. Venaga bolyus ko‘rinishida yuboriladi (1—2 daqiqa ichida), so‘ngra 1—3 soat davomida tomchilab yuboriladi. Uzaro ta’siri. fibrinolizinga qarang. Salbiy ta’sirlari. Ko‘ngil aynishi, qayt qilish, tana haroratining ko‘tarilishi, eshakem, bosh og‘rishi, kamros— kon oqishlar ko‘rinishida uchraydi. Qon oqishi kuzatilsa, yangi tayyorlangan plazma yoki qon quyiladi, shuningdek fibrinoliz falajlovchilarini yuborish mumkin. Ishlatilishi. Utkir arteriya va venalar trombozi.

7. KAMKONLIKDA ISHLATILADIGAN DORI VOSITALARI «Sorlom avlod uchun» xalqaro xayriya jamg‘armasining 1995 yildagi anjumanida ta’kidlaganidek, respublika aholisining 15 foiziga yaqini kamqonlik kasalligiga uchragan, o‘smirlar orasida bu raqam 20 foizni, 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar orasida bu ko‘rsatkich 25 foizni tashkil qiladi. Homilador ayollarning 70 foizi kamqonlik kasalligi bilan og‘riydi. Qamqonlikka — ko‘p omilli, ko‘p nozologik, patologik jarayon sifatida qarash umumiy qabul qilingan bo‘lib, bu kasallykda qon tarkibida gemoglobin umumiy miqdorining kamayishi kuzatiladi. Temir tabiatda keng tarqalgan, o‘zgaruvchan valentli element. Inson organizmida 4—5 g temir bo‘ladi, uning 65— 67 foizi gemoglobin, qolgan qismi esa jigar, qorataloq va ilikda zahira (depo) holida to‘planadi. Odam organizmining temirga sutkalik talabi 1—2 mg. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ekspertlarining ta’kidlashicha, organizmning temirga bo‘lgan fiziologik ehtiyoji, bu organizm tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan va sutka davomida organizm tomonidan yo‘qotilgan temir miqdori o‘rnini bosadigan va yangi to‘qimalar hosil bo‘lishini ta’minlaydigan temir miqdoriga teng. Temir — gemoglobin, mioglobin, sitoxromlar, peroksidaza va katalaza fermentlarining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, u to‘qimalarga kislorod tashish, to‘qimalar nafas olishida hosil bo‘ladigan sof radikalli oksidlarni chiqarib tashlashda ishtirok etadi. Samarali eritropoez (eritroblastlarning gemoglobin bilan to‘yinishi) uchun organizmda temir moddasi yetarli bo‘lishi shart. Temir moddasining yetilgan eritrotsitlarga o‘tkazilishi asosan retseptorlarda transferindan ajralish yo‘li bilan vujudga keladi. Erkaklarda temir asosan siydik, axlat, ter orqali va terining muguzlanishi natijasida (sutkasiga 1 mg ga yaqin), 95 foiz ayollarda esa hayz ko‘rish natijasida (2 mg/kunga) chiqib ketadi. Homiladorlik davrida temirga ehtiyoj (10 mg/kunga) ortadi. Bolalarda temirni organizmdan yo‘qotish kattalarga nisbatan kam bo‘lsada, organizmning tez o‘sishi hisobiga temirga ehtiyoj yuqori bo‘ladi. Temir yetishmovchiligi organizm tomonidan o‘zlashtirilayotgan temir bilan bir kechakunduzda qabul qilinayotgan temir orasidagi nisbat buzilganda kuzatiladi, buning natijasida ko‘mikning temir bilan ta’minlanishi va eritrotsitlar paydo bo‘lishi buziladi. Temir o‘zlashtirilishining kamayishi qabul qilinayotgan ovqat moddalari (go‘sht, jigar, taloq va o‘simlik mahsulotlari) tarkibida uning miqdorining kamligi yoki biologik o‘zlashtirilishi buzilishi natijasida kuzatiladi.

Temir yetishmovchiligi fiziologik sabablar (organizmniig o‘sishi), ayollarda hayz ko‘rish davrida, qon yo‘qotish va homiladorlikda hamda ychykda yashovchn parazitlar natijasida kuzatiladi. So‘rilgan temirning 40—70 foizi go‘sht tarkibidagi gemoglobin va mioglobin hisobiga to‘g‘ri keladi. Aholining to‘laqonli ovqatlanmasligi, ayniqsa uglevodga soy ovsat bilan ovqatlanish sog‘lom aholi orasida, tyniqsa bolalar, o‘smirlar, hayz ko‘rayotgan ayollar va homilador ayollarda temirga talab yuqori bo‘lishini ko‘rsatadi (32jadval). Temir yetishmovchiligi natijasida kelib chiqqan kamqonlikning patogenetik davosi temir tutuvchi doridarmonlar (33jadval) yuborishga asoslangan. Bu dorilarni bemorga ichish uchun berish, mushakka va venaga yuborish mumkin.

32 j a d v a l Turli yoshdagi odamlarning temirga bo‘lgan ehtiyoji Individlar Tana og‘irligi, kg Organizm ning ta labi (kkal/ Temirga bo‘lgan ehtiyoj, mkg/kg Ovqat tarkibidagi temir miqdori, mg Chaqaloqlar 8 100 67 3 2 — 3 yoshli bolalar 20 80 22 9,6 O‘smirlar 60 50 21 18 Qiz bolalar 50 50 20 15 Erkaklar 70 40 13 18 Ayollar 60 30 21 11 Homiladorlar 60 30 73 11 Bu dorilarni amaliyotda samarali va xavfsiz ishlatish vrachdan bu dorilarning farmakodinamikasini, farmakokinetikasini, ularning o‘zaro ta’sirini va salbiy ta’sirini bilishni taqozo qiladi. Ichishga beriladigan temir satslovchi dorilarning farmakokinetikasi. Temirning oshqozonichak tizilmasida so‘rilishi ikki mexanizm (jarayon) bilan ta’minlanadi: birinchisi, fiziologik jarayon, ya’ni tez to‘yinadigan ferritin tashiydigan mexanizm bo‘lib, bu mexanizm yordamida ovqat tarkibidagi kam miqdordagi (3—4 mg sutkasiga) organik temir moddasining so‘rilishi ta’minlanadi. Ichaklarda ikki valentli qaytarilgan temir, uch valentli temirga nisbatan yaxshi so‘riladi. 33 j a d v a l Ichiladigan temir dorilari tarkibida ikki valentli temir miqdori (mg) Dorilarning nomi Temir tuzining nomi Tabletkadagi temirping umumiy miqdori, mg ri, mg Tabletkadagi ikki valentli temir miqdo Gemostimulin Temir (P)laktat 240 50 Konferon Temir sulfat 250 50

Tardiferon Temir sulfat 256 80 Ferrogradumet Temir sulfat 525 105 Ferrokal Temir sulfat 200 40 Ferropleks Temir sulfat 50 40 Ferrotseron Karboksibenzoil 300 10 Gemofer Temir xlorat — 157 Feramid Tomir (P)dixlorid, nikotinamid — 20—100 Ikkinchi yo‘l (mexanizm) passiv diffuziya yo‘li, bunda temir moddasi ko‘proq qabul kilinganda (temir tutuvchi dorilar bilan davolash paytida) u oddiy diffuziya bilan ichakdan qonga so‘riladi. Temirning fiziologik so‘rilishi ko‘proq o‘n ikki barmoq hamda ingichka ichakning yukori qismida asosap ferritin mexanizmi yordamida kechadi Oshqozonichak shilliq pardasidagi apoferritin oqsili ichakdan so‘rilgan temirni biriktirib ferritin kompleksini hosil qiladi. Ichakdan o‘tgan ikki valentli temir qondagi betaglobulin transferin bilan birikadi. Transferin bilan birikkan ikki valentli temir turli to‘qimalarga tarqalib, qaytadan ajralib chiqadi va gemoglobin hosil bo‘lishiga sarf bo‘ladi, yoki to‘qimalarda ferritin yoki gemosiderin ko‘rinishida to‘planadi Temirning passiv absorbsiya yo‘li bilan so‘rilishi ^ichak tizilmasining hamma qismlarida ketadi, biroq yo‘g‘on ichakka tomon uning so‘rshshshi kamayib boradi Xlorid kislotasi molekular temirning (ionlanish yo‘li bilan) oshqozonda so‘rilishini ko‘paytirsada, temir dorilarning ichakdan so‘rilishiga yaxshi ta’sir qilmaydiAminokislotalar, peptidlar, fruktoza, askorbin va kahrabo kislotalari uch valentli temirni ikki valentli temirga aylantirish hisobiga uning so‘rilishini ko‘paytiradi Temirning so‘rilishi uning miqdoriga bog‘liq: ya’ni bir martada ychiladygan tyomir miqdorining 46 mg DYN 400 mg ga oshishi uning so‘rilishini 30—35 foizdan 5—7 foizgacha kamaytiradi. Sutka davomida tanaga tushadigan temirniig eng yuqori miqdori 100 mg atrofida bo‘ladi, temirning so‘rilishi uning tanada yetishmaslik darajasiga ham bog‘liq. Tanada temir zahirasi normaga yaqin bo‘lsa, temir 3—7 foiz atrofida so‘rilsa, organizmda temir miqdori yetishmaganda uning so‘rilishi 15—17 foizgacha ortadi, kamqonlik kasalligida esa bu miqdor 25 —30 foizgacha ortishi mumkin Temir nahorda (oshqozon bo‘sh bo‘lganda) yaxshi so‘riladi Parenteral yo‘l bilan yuboriladigan temir dorilarining farmakokinetikasi. Temir dekstran. Uch valentli temir gidroksidining yuqori molekulali dekstran bilan kompleksi venaga yuboriladi. Mushakka yuborish uchun temir gidroksidining qisman gidrolizlangan kichik molekulali dekstran bilan kompleksi ishlatiladi. Mushakka yuborilgan dori limfodrenaj yordamida sekinlik bilan qonga so‘riladi. 72 soat davomida yuborilgan dorining 50 foizi so‘riladi, yuborilgan

dorining 25 foizi 3 haftagacha, 5—10 foizi esa undan ham ortiq muddatda yuborilgan joyda saqlanishi mumkin. Ektofer. Temirning 3000—5000 molekular og‘irlikdagi sorbitol bilan kompleksi. Mushakka yuborilganda tez so‘riladi, yuborilgan dorining 85 foizi 12 soat davomida so‘riladi. Dorining qondagi eng yuqori miqdori 2—8 soatdan so‘ng kelib chiqadi, 12^24 soatdan keyin esa ikki valentli temir eritrotsitlarda paydo bo‘ladi. 24 soat davomida yuborilgan dorining 30—40 foiz miqdori siydik orqali chiqib ketadi. Ferbitol. Temirsorbitol aralashmasi. Mushakka yuborilgach 12 soatdan keyin yuborilgan miqdorining 85 foizi qonga so‘rilib ulguradi, yuborilgan dorining 20—30 foizi buyraklar orqali o‘zgarmagan holda chikariladi. Dori 20 kun davomida butunlay organizmdan chiqib ketadi. Ferrumlek. Temirning saxarat ko‘rinishi. Ampulada 5 ml (0,1 g temir saxarat tutadi) chiqariladi, venaga yuboriladi; mushakka yuborish uchun esa 2 ml (0,1 g uch valentli temirning maltoza kompleksini tutadi) dan chiqariladi. Boshqa temir dekstran komplekslari singari limfodrenaj yo‘li bilan so‘riladi. Ferkoven. Temir saxarat kompleksi venaga yuboriladi. 90 foiz yuborilgan dori organizmda o‘zlashtiriladi. 10 foizga yaqini esa siydik bilan o‘zgarmagan holda chiqib ketadi. Yoyenaga, mushakka yuborilgach dori tarkibidagi femirning bir qismi 12—24 soat davomida eritrotsitlarga kiradi. Gemoglobin sintezi uchun temir, asosan jigar, taloq va ko‘mikdagi zahira hisobiga tana ehtiyojiga qarab qondiriladi. Parenteral yo‘l bilan yuboriladigan temir dorilarini miqdorlash tartibi. Venaga yoki mushakka temir dorylarini yuborishdan 2—3 kun oldin ichilayotgan temir dorilarini to‘xtatish tavsiya etiladi. Parenteral yuborilganda temirning qon zardobidagi miqdori 100 mg dan oshmasligi kerak, chunki bu miqdor transferinni butunlay to‘yinishga olib keladi, bu miqdor ko‘payib ketsa, salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Yaxshisi (ayniqsa bemor anamnezida allergiya bo‘lganda) temirning bir martalik miqdorini kuniga 25 mg dan 100 mg gacha yuborgan ma’qul. Mushakka yuborishga mo‘ljallangan dorilarni venaga yuborish man etiladi. Temir dorilarini parenteral yo‘l bilan yuborilganda kelib chiqadigan salbiy ta’siri umumiy (rezorbtiv) yoki mahalliy belgilar bilan namoyon bo‘ladi. Mushakka yuborilganda dori yuborilgan joyda og‘riq, infiltratlar paydo bo‘ladi, chov limfa tugunlarining og‘rishi, kattalashuvi kuzatilishi mumkin, qorinning pastki qismida og‘riq paydo bo‘lishi mumkin. Temirdan zaharlanishning yengil ko‘rinishi: darmonsizlik, yuz qizarishi, bosh aylanishi, bosh og‘rig‘i, yurak urishining tezlashuvi bilan kechsa, o‘rtacha og‘irlikdagi zaharlanish esa mushaklarda darmonsizlik, bel sohasida og‘riq, ko‘ngil aynishi, kayt qilish, ich ketish, kuchli darmonsizlik va bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, qaltirash, tana haroratining ko‘tarilishi, terlash, terida mayda (urtikar) toshmalar, ko‘krak qafasi sohasida siquvchi og‘riq bilan kechadi; og‘ir

zaharlanishda esa nafasning tezlashuvi, ko‘krak qafasi sohasida siquvchi og‘riq, kuchli nafas tezlashuvi va terlash, anafilaktik shok, o‘tkir tomir yetishmovchiligi bilan namoyon bo‘lishi mumkin. Temir dorilari parenteral yuborilganda ularning salbiy ta’siri aksariyat tezda (yuborilganda 10—30 daqiqadan keyin) yoki kechroq (1—24 soat davomida) kelib chiqishi mumkin. Buning oldini olish uchun dorini sekinlik (3—5 yoki 8—10 daqiqa davomida) bilan, shifoxona sharoitida vrach nazorati ostida yuborish tavsiya etiladi. Ishlatilishi. Temir dorilari ko‘p qon yo‘qotilganda (qon oQishy, donbrlyk Qilish), yoki temirga organyzM talabi oshgan holatlar (homiladorlik, emizish davri, Bi 2 tanqisligidan bo‘ladigan kamqonlikning ma’lum bosqichlari)da parenteral yo‘l bilan yuboriladi. Ichishga beriladigan dorilarni ko‘tara olmaslik (enteritning og‘ir ko‘rinishlari, yarali kolit, o‘n ikki barmoq ichak va oshqozon yara kasalligining qaytalanish davri); ichiladigan temir dorilarining so‘rilishi buzilgan holatlarda (uzoq davom etadigan ich ketishlar, kam so‘rilish sindromi; homiladorlikning 3davrida o‘tkaziladigan operatsiyalardan oldin) ham temir dorilarini parenteral yo‘l bilan kiritish tavsiya etiladi. Normal yoki ko‘p temir zahirasi bilan kechayotgan gipoxrom kamqonlik yoki tanada temir moddasi o‘zlashtirilishi buzilganda, qon zardobida normal yoki ko‘p miqdorda temir bo‘lgan holatlarda temir dorilari tavsiya etilmaydi. Ichishga beriladigan temir dorilarining salbiy ta’sirlari. Temir dorilarining salbiy ta’sirlari teri qizarishi, ko‘ngil aynish, ishtahaning pasayishi, ich qotishi (temir bilan ichakdagi vodorod sulfid birikishi hisobiga), kamdankam hollarda ich ketish, epigastral sohada og‘riq, ichak sanchig‘i, kekirish kabi belgilar bilan namoyon bo‘ladi. Temirdan zaharlanish yengil kechayotganda (ko‘ngil aynishi, qorin sohasida yoqimsiz sezgi, yengil ichak buzilishlari) dori miqdorini kamaytirish, dorini ovqat paytida yoki ovqatdan keyin tezda qabul qilish, dorini almashtirish bilan korreksiya qilish mumkin. Urtacha og‘irlikdagi belgilar bilan kechayotgan temirdan zaharlanishda dorini kiritish yo‘lini o‘zgartirishni, ya’ni dorini inyeksiya yo‘li bilan kiritishni o‘ylab ko‘rish kerak bo‘ladi. Ichiladigan temir dorilaridan zaharlanish ko‘proq tana haroratining ko‘tarilishi, terida toshmalar, oshqozonichak yoki ko‘krak qafasi sohasida, bo‘g‘imlarda OFRNQ , limfa tugunlarda og‘rish, leykotsitoz, gemoliz, anafilaktik shok ko‘rinishida uchrashi mumkin. Qonda ionlashgan temir miqdorining oshib ketishi oqsillarning yopishib qolishiga, mayda qon tomirlar tonusining pasayishiga va ularning o‘tkazuvchanligi oshib ketishiga, eritrotsitlarning gemoliziga va temir moddasining RES xujayralarida to‘planib qolishi (gemosideroz)ga sabab bo‘lishi mumkin. Bu paytlarda dorilarni ichish to‘xtatiladi. Temirning so‘lak bilan ajralishi og‘izda paydo bo‘lishiga yoki ta’m bilish syozgisining yo‘qolishiga :sabab bo‘lishi mumkin.

Temir dorilarining boshqa dorilar va ovqat bilan o‘zaro ta’siri Temir dorilari bilan bir vaqtda qabul qilingan ba’zi dori moddalari uning so‘rilishini kamaytirishi mumkin. Masalan, oshqozon osti bezi dorilari ichilgandan keyin 1—2 soat davomida temirning so‘rilishi buziladi, chunki yuqorida nomi keltirilgan ikki valentli metallar temir bilan yomon eruvchi birikmalar (xelatlar) hosil qiladi. Xolestiramin va desferroksiamin (temir dorilaridan zaharlanganda) antidot sifatida ishlatiladi. Desferroksiamin (desferal) temir bilan kompleks hosil qilib, temirni tutuvchi oqsillardan (ferritin, gemosiderin) siqib chiqaradi va siydik orqali chiqib ketishiga sabab bo‘ladi. Biroq desferroksiamin gemoglobin va temir tutuvchi fermentlar tarkibidagi temirga ta’sir qilmaydi. Birlamchi va ikkilamchi gemoxromatoz, gemosiderozlarda va temirdan o‘tkir zaharlanganda uni mushakka, venaga yoki ichishga beriladi. Dorining o‘rtacha boshlang‘ich kunlik miqdori 1,0 (1—2 marta yuborish mumkin), quvvatlab turuvchi miqdori esa 0,5. Ampuladagi dori 5 ml bidistillangan suvda eritilib mushakka yuboriladi. Venaga esa 15 mg/kg tana og‘irligi hisobidan tomchilab yuboriladi; sutkalik yuqori miqdori 80 mg/kg. Temirdan o‘tkir zaharlanganda dori 5—10 g dan ichishga (suvda eritib) beriladi. Qondagi va to‘qimalardagi so‘rilgan temirni chiqarib yuborish maqsadida bir vaqtnint o‘zida dori mushakka har 3—12 soatda 1—2 g dan, og‘ir holatlarda esa venaga (1,0) tomchilab yuboriladi. Ba’zi bir vaqtlarda dori terida toshmalar toshishiga sabab bo‘lishi mumkin. Dori uzoq vaqt ishlatilganda ko‘z kosasi asosini va siydikda temir miqdorini tekshirib turish tavsiya etiladi. Homiladorlik davrida dorini ishlatib bo‘lmaydi. Temir tetrasiklinlar bilan birikma (xelatlar) hosil qilib, uning so‘rilishini buzadi. Askorbin, kahrabo kislotalari va ularning tuzlari, laktoza, fruktoza, asal, oltingugurt saqlovchi aminokislotalar (sistein, metionin), inozin bir vaqtda ishlatilganda ikki valentli temirning uch valentli temirga oksidlanishidan saqlaydi va uning so‘rilishini ko‘paytiradi. Har 30 mg ikki valentli temirga 200 mg dan askorbin kislota to‘g‘ri kelganda ichakdan temirning yuqori darajada so‘rilishi ta’minlanadi. Spirtli ichimliklar (ayniqsa uzoq ichilganda) temirning so‘rilishini yaxshilaydi va jigarda to‘planishini ta’minlaydi. Levomitsetin qizil ko‘mikning temirga sezuvchanligini pasaytirishi mumkin. Temir dorilarini choy bilan ichish tavsiya etilmaydi, chunki temir choy tarkibidagi tannin bilan birikib, temir so‘riligpini 30—80 foizga kamaytirishi mumkin. Ayniqsa qattiq ovqatlar, tuxum, fosfat, oksalat, karbonat saqlovchi ovqatlar tavsiya qilinmaydi, chunki bu mahsulotlar temir bilan birikmalar hosil qiladi. Temir dorilari bilan davolash samaradorligini kuzatish. Temir yetishmovchiligini davolashning birinchi davrida (3—4 hafta davomida) eritrotsitlar sonini, gemoglobin miqdorini

va qonning rang ko‘rsatkichini hafta davomida 1—2 marta tekshirib turish tavsiya etiladi. Sutka davomida gemoglobinning o‘sishi 0,1 — 0,2 g foizga, eritrotsitlar soni 40000 mm3ga ko‘paysa, davolash samarali hisoblanadi. Gemoglobin miqdorining 11,5—12 g foiz ko‘tarilishi kasallikning birinchi davri tugaganligini ko‘rsatadi. Temir yetishmovchili 34j a d v a l Temir dorilari bilan samarali davolashning klinik va laboratoriya belgilari 5—10 kunda Mushaklar tonusining oshishi, holsizlanishning kamayishi, ishtaxa yaxshilanishi, bosh aylanish yo‘qolishi, o‘ziii yaxshi sezish. 3—7 kunda Retikulotsitlar reaksiyasining boshlanishi. 7—14 kunda Retikulotsitlar reaksiyasining baland ko‘rsatkichi. 2 — 3 hafta. Gemoglobin miqdori oshishining boshlanishi (ikki valentli temir miqdori yetarli bo‘lganda). da 3—4 hafta Gemoglobin miqdorshshng 11,5—12 g foizga ko‘tarilishi 5 — 6 hafta Ikki valentli temir miqdori kam bo‘lganda ham gemoglobin miqdorining 11,5—13 g foizga ko‘tarilishi 46 haf Glossit, disfagiya, menorragiya, tirnoq va sochlar dagi o‘zgarishlarning kamayishi. tada 2—3 oyda Gemoglobin, eritrotsitlar va qon zardobida temir miqdorining butunlay normallashuvi. 3 — 4 oyda Ko‘mikda gemosiderin paydo bo‘lishi 4 — 5 oyda Organizmda temir zahirasi, ferritin va trans ferin mikdorining qon zardobida normallashuvi. 5—6 oyda Oshqozon shirasi va oshqozon shilliq pardasining normallashuvi fH bilan kechayotgan kamqonliknipg yashirin davrini davolash davomida qon zardobidagi temir miqdorini nazorat qilib turish tavsiya etiladi (bu ko‘rsatkich dori ichishni 5—7 kun to‘xtatilgandan keyin aniqlanadi). Qon zardobida temir miqdorining bemor uchun individual normallashuvi yashirin temir yetishmovchiligining tugatilgani haqida xulosa chiqarish imkonini beradi (34jadval). Organizmda temir yetishmayotganda davolash kursi uchun ishlatiladigan dorining miqdori quyidagi formula yordamida (mg) =/bemorning tapa og‘irligi (kg)x2,5/x/16,5—(13x bemorning 100 ml qon tarkibidagi gemoglobin miqdori/hisoblanadi.

N Sali bilan aniqlanganda g larga o‘tkazish uchun 100 foiz N Sali bo‘yicha 16,5 ga 100 ml deb olinadi. 50% N 40% N 35% N 30% N 25% N Misol: 60 kg tana og‘irligidagi bemor uchun N miqdori Sali bo‘yicha 35 foiz yoki 5,78 g ga teng bo‘lsa. Organizmda yetishmayotgan temir miqdori — /60 kgx2,5/x x/16,5—(13—5,78) % = 1350 mg ga teng bo‘ladi. Bu degani 60 kg ogirlikdagi bemor organizmidagi temir yetishmovchiligini qoplash uchun davolash kursi davomida 67,5 ml ferkoven olishi kerak bo‘ladi va hokazo. Sianokobalamin va folat kislotasi. Bu dori moddalarining farmakokinetikasi va farmakodinamikasi vitaminlar bo‘limida berilgan. Homilador ayol jigarida Bi 2 vitamini miqdori kattalar jigaridagi miqdorning 1/3 qismini tashkil etadi. Chaqaloq bola jigarida 25 mkg ga yaqin Bi 2 bo‘lib, u 1 yoshgacha bo‘lganda sezilarli darajada kamayadi. V12 yetishmovchiligi organizmda uning barcha to‘plangan (zahira) qismi tugaganda seziladi. Bu holat esa organizmga vitamin tushishi to‘xtagandan so‘ng 2—4 yildan keyingina yuzaga chiqadi. Vitamin Bi 2 yetishmovchiligining yagona bir sababi Kastl ichki omilining tug‘ma va hayot davomida orttirilgan yetishmovchiligidir, ya’ni uning yaxshi so‘rilmasligidir. Shu sababli organizmga oksikobalamin kiritish ma’quldir, chunki u oqsillar bilan yaxshi bog‘lanadi. Organizmga 80 mkg kiritilganda 40 soatdan so‘ng vitaminning to‘planishi tiklanadi. Bu muddat ichida 90—95 foizi organizmda qoladi va o‘zlashtiriladi. Shuning uchun uni ozoz miqdorda kiritish foydali hisoblanadi. Kasallikning og‘irengilligini hisobga olib, 6—7 kun davomida 100—200 mkg dan kuniga bir martadan berib boriladi. Gematologik ko‘rsatkichlar esa periferik qonning umumiy analizidan va qon zardobidagi Bi 2 miqdorini aniqlash orqali bilinadi. Davolash bosqichi uchun 1500—3000 mkg miqdorda berish mumkin, quvvatlab turuvchi miqdor esa 100 mkg dan bir oy davomida 2—3 martadan beriladi. So‘ngra 3 oyda bir marta 100 mkg berib turiladi. Keyinroq esa yarim yilda 1 marta beriladi. Kamqonlikning og‘ir ko‘rinishida esa eritrotsitlar soni bir mln ga kamayib ketganda yoki funksional miyelozlarda dori kuniga 500—1000 mkg dan 5—10 kun davomida va keyinroq esa haftasiga 1—2 marta remissiya uchun beriladi. Kasallikning og‘ir ko‘rinishida esa bemor hushdan ketib qolganda tezda bemorga eritrotsitar massa yoki 1 litrgacha yangi tayyorlangan donor qonini quyish tavsiya etiladi. Davolash foyda bermaganda oz miqdorda kortikosteroidlar qo‘shib beriladi. Chunki ular oshqozonichak shilliq pardasi tiklanishini va tabiiy kortikosteroidlar ajralishini kuchaytiradi hamda autoantitelo h,osil bo‘lishini kamaytiradi. Davolashdan so‘ng bemor faol bo‘lib qoladi, nshtaxasi ochiladi, tilidagi og‘riqlar kamayadi, periferik qon analizida gematologik ko‘rsatkichlar me’yoriga keladi. Qasallikning nevrologik belgilari bor bemorlar 6 oygacha davolanadi.

Похожие

Metabolizmga ta’sir qiluvchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Psixotrop dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Gistaminga qarshi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Yallig‘lanishga qarshi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Qon tomirlari tarangligiga ta’sir qiluvchidori vositalarining klinik va farmaqologik tavsifi