Yallig‘lanishga qarshi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi - Медицина - Рефераты

Yallig‘lanishga qarshi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Yallig‘lanishga qarshi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi 1. NOSTEROID TUZILISHDAGI YALLIRLANISHGA QARSHI DORI VOSITALARI Nosteroid tuzilishdagi yallirlanishga qarshi dorilarning umumiy ta’siri yallirlanishga qarshi, og‘riqni qoldirish, tana haroratini pasaytirish va organizm ying sensibilizatsiya qobiliyatini susaytirish asosIDa araxidon kislotasidan prostaglandinlar hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi siklooksigenaza va prostaglandinsintetaza fermentlari majumasi faoliyatini susaytirish qobiliyati yotadi. Ma’lumki, fosfolipaza A hujayra qobig‘idagi fosfolipidlar—araxidon kislotadan siklooksigenaza siklida undan prostaglandinlar (PG), lipoksigenaza siklida esa leykotriyenlar (LT) hamda sekin reaksiya beruvchi anafilaksiya moddalari hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu jarayonlar mobaynida kuchli oksidlovchi ta’sirga zga bo‘lgan erknn kislorod radikallarining hosil bo‘lishi yallig‘lanishning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Shuni esda tutish kerakki, turli kimyoviy guruhlarga mansub nosteroid tuzilishga ega bo‘lgan dorilar har xil PG lar hosil bo‘lishini turli darajada susaytiradi hamda ularning bu ta’siri barcha a’zolarda kuzatiladi. Bu dorilarning va alohida guruhga kiruvchi dorilarning‘ umumiy ta’sir kuchi birbiridan farq qilganligi sababli ularni bemorlarga tavsiya etishda ham farq bo‘ladi. Nosteroid tuzilishga ega bo‘lgan yallig‘lanishga qarshi dorilar yallig‘lanishni susaytiradi, bu dorilar mayda qon tomirlarini kengaytiradi, lizosoma membranalar o‘tkazuvchanligini pasaytiradi, yallig‘lanish o‘chog‘ining energiya bilan ta’minlanishi buzilishi (ATF hosil bo‘lishi kamayishi) natijasida yallig‘lanish mediatorlari (gistamin, serotonin, kininlar, immun xususiyatli moddalar, ayniqsa prostaglandinlar hosil bo‘lishi buzilishi, to‘qimalar tuzilishini buzadigan reagentlar), kislorod radikali va boshqalar yallig‘lanishda ishtirok etuvchi

moddalar tuzilishining o‘zgarishi bilan ularning sitostatik ta’siri tabiiy omillar xususiyatini oshiradi. Shu sababli bu dorilar kelib chiqish sababidan qat’i nazar har qanday yallirlanishni kamaytiradi. Masalan, steroid gormonlar, salitsilat kislota hosilalari, indometatsin qon tomirlar o‘tkazuvchanligini, yallig‘lanish o‘chog‘ining energiya bilan ta’minlanishini susaytiradi, ba’zi dorilar (masalan, kolxitsin, oltin preparatlari) esa faqat ma’lum turdagi yallig‘lanishgagina qarshi ta’sir qiladi. Nosteroid yallig‘lanishga qarshi qarshi dorilarning birinchi guruhiga salitsilat kislota hosilasi, Nfenilantranil, indolsirka, fenilalkan kislotalari^hamda pirazolon va anilin unumlari kiradi. Bular o‘tkir va surunkali yallig‘lanishlarni susaytiradi. Ularning bunday ta’siri soat yoki kun sayin ryvojlanib boradi. Bu guruhga kiruvchilar og‘riqni qoldirish va haroratni pasaytirish xususiyatiga ham ega. Mikroorganizmlar, viruslar, limfokinlar f a’sirida fagotsitlar, monotsitlarda, retikulotsitlarda haro ratni kuchaytiruvchi moddalar hosil bo‘ladi. Bu moddalar MNS da PG larni (ko‘proq issiqlikni boshqarishga aloqasi bo‘lgan PGE) ko‘paytiradi. PGlar gipotalamus hujayra membranalarida SAMF miqdorini ko‘paytirib yuboradi, bu o‘z navbatida kalsiy ionlarining orqa miya suyuqligidagi miqdori oshib ketishiga sabab bo‘ladi. Bu esa issiqlik ishlab chiqaruvchi markaz hujayralari q}’zg‘alUvchanli~ gini oshirishi natijasida issiqlik ishlab chiqarilishi hamda qon tomirlar markazining faolligi ortadi. Natijada periferik qon tomirlar torayib, issiqlikning organizmdan chiqarilishi kamayishi natijasida tana harorati ko‘tariladi. Nosteroid tuzilishiga ega bo‘lgan dorilar orqa miya suyuqligida PG lar miqdorini, ularning gipotalamus neyronlariga qo‘zg‘atuvchi ta’sirini kamaytiradi, bu esa o‘z navbatida issiqlik hosil bo‘lishini kamaytiradi va mayda qon tomirlarni kengaytirib, issiqlikning tanadan chiqib ketishini tezlashtiradi. Bu mexanizm ayniqsa 5—7 yoshgacha bo‘lgan bolalarda tana haroratini pasaytirishda katta ahamiyatga ega.

Haroratning foydali tomoni shuki (antitelalar hosil bo‘lishi va interferon faolligini oshiradi), u leykotsitlar faolligini va ularning fagotsitar xususiyatlarini, AKTG, GK sintezini kuchaytiradi, jigarning toksinlarni zararsizlantirish vazifasini oshiradi. Uning zararli tomoni shuki, u mikrotsirkulatsiyani va buyrakda qon aylanishini buzadi, katabolik jarayonlarni kuchaytirishi hisobiga miyaning kislorod bilan ta’minlanishi buziladi, miya to‘qimalari shishi natijasida bolalar shaytonlab qolishlari mumkin. Nosteroid dorilarni harorat ko‘tarilishi shaytonlashga sabab bo‘lganda, zotiljam, meningit rivojlangan paytlardagina tavsiya etish mumkin. Pediatriya amaliyotida tana haroratini pasaytirish uchun ishlatiladigan dorilarni ahamiyati jihatidan quyidagi tartibda joylashtirish mumkin: indometatsin, analgin, amidopirin, mefenam kislota, naproksen, paratsetamol, aspirin. Bolalarda haroratni pasaytirish uchun ko‘proq paratsetamol (10—15 mg/kg dan 4—6 soatda yoki naproksen 7,5 mg/kg kuniga 2 marta) tavsiya 20 j a d v a l Nosteroid yalliglanishga sarshi dorilarning solishtirma ta’siri Dorining nomi Har oratni pasaytiruv chi ta’siri Ta’sir kuchi, yallirlanishga qarshi ta’siri Og riq soldiruvc hi ta’siri Sen sibilizatsi yani susaytiruv chi ta’siri Al teratsiya E kssudats iya Pr oliferatsi ya ASK (aspirin) Amidopirin Analgin Butadion Paratsetamol Indometatsin Mefenam kislota Ibuprofen + +++ ++ + ++ + +"+++ ++ +'+ ++ ++'+ ++ + +++ + ++ +++ ++ +++ +++++ + + + ++ ++ + ++++ ++ + ++ ++ ++ + ++++ ++ etiladi. Pirazolon hosilalaridan ko‘proq analgin ishlatiladi, chunki u amidopiringa o‘xshab miqdori yetarli bo‘lmay qolganda bolalarda shaytonlashga sabab

bo‘lmaydi, qaltis holatlarda uni mushakka va venaga yuborish kerak. Zarurat bo‘lsa, har bir soatda kaytadan yuborish mumkin. Lekin harorat uzos vaqtgacha tushmasa, qon tomirlarni kengaytiruvchi, gistaminga qarshi dorilar, droperidol yuborish va fizik omillardan foydalangan ma’qul. Nosteroidlarning og‘riqni koldirish mexanizmi. Yallig‘lanish o‘chog‘ida PG lar miqdorining ortib ketishi, bu yerdagi og‘riq sezuvchi retseptorlarning yallig‘lanish vositalariga (gistamin, bradikinin), hujayralarning parchalanishidan hosil bo‘ladigan moddalar hamda shish suyuqligining mexanik bosimiga bo‘lgan sezuvchanligini oshirib yuboradi. Bu dorilarning markaziy asab tizimi (ayniqsa PGE va PGE2) sintezini kamaytirishi hamda og‘riq qoldiruvchi xususiyatlari borligi tufayli ko‘proq bo‘g‘im, mushak, asab tomirlari o‘tkir yallig‘lanishida, migrenda, tish, bosh og‘riqlarida tavsiya etiladi. Bularni og‘riq koldirish kuchiga ko‘ra quyidagi tartibda joylashtirish mumkin: indometatsin, brufen, analgin, amidopirin, mefenam kislota, butadion, paratsetamol, aspirin (20jadval). Yallig‘lanishga qarshi nosteroid dorilarning (YAQND) sensibilizatsiyani pasaytirish mexanizmi. Dorilarning bu xususiyati sekinlik bilan (2—6 oy mobaynida) rivojlanadi. Ular quyidagilar: 1. Yallig‘lanish o‘chog‘ida va boshqa to‘qimalarda PGE2 miqdoriniig kamayishi monotsitlarning xemotaksis xususiyati pasayishiga sabab bo‘ladi. 2. Gidrogeptanotriyen kislota hosil bo‘lishining kamayishi esa Tlimfotsitlar, eozinsfillarning xemotaksis xususiyatini susaytiradi. 3. PGE2 ishtirokida kechadigan limfotsitlar bo‘linishining kamayishi bilan tushuntiriladi. Yallig‘lanishga qarshi nosteroid dorilarning 2guruhiga xinolin hosilasi (xingamin) va oltin preparatlari kiradi. Bular ham haroratni pasaytirish, og‘riq qoldirish, yallig‘lanishga qarshi xususiyatlarga ega, lekin xingaminning so‘nggi ta’siri juda sekinlik bilan (bir haftadan keyin) yuzaga chiqadi. Oltin preparatlari faqat revmatoid artritlardagina foyda qiladi. Yallig‘lanishga qarshi nosteroid dorilarning OFRIQ qoldirish ta’siri narkotik og‘riq qoldiruvchi dorilarnikidan

21 j a d v a l Yallig‘lanishga qarshi nosteroid dorilarni qo‘llashga doir ko‘rsatmalar Dorilarning iomi Klinik jarayonlar ASK Brufen Butadion Indometatsin Yurak qopqoqchalari va bo‘gim bodi, yuqori nafas yo‘llari va o‘pka yalliglanishi. Deformatsiya bilan kechadigan bo‘g‘im YALLIYELANISHI , revmatik artritlar, kollagenozlar. Spondiloartroz, podagra, turli to‘qimalar yallirlanishi (mushak, sontomirlar va hokazo). Revmatik artrit, kollagenozlar, deformatsiyalovchi osteoartroz va boshqalar. farqli o‘laroq, uyqu va kayf qilish ta’siri bilan birga kechmaydi. Nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilarning a’zo va to‘qimalarga ta’sirida farq borligi bularni turli kasalliklarda tanlab ishlatishni taqozo qiladi (21jadval). YAQND ning a’zo yoki tizimlarda kelib chiqadigan salbiy ta’siri turli guruhdagi dorilar uchun kuchliligi bilan farq qiladi. Turli guruhga kiruvchi yaqinlarning ta’sir mexanizmi va farmakokinetikasi. Salitsilatlar me’daichak tizimida yaxshi so‘riladi, qonda parchalanib erkin salitsilat kislota hosil bo‘ladi. Qabul qilingan salitsilatlarning 75—90 foizi qon zardobida albumin oqsillari bilan bog‘langan holda bo‘ladi. Ayniqsa chaqaloqlarda salitsilatlarning qon oqsili bilan birikmagan qismi qonda, MNSda ko‘payib ketishi mumkin. Salitsilatlar l^igarda parchalanib, buyraklar orqali chiqariladi. Salitsilatlarning organizmdagi yarim chiqarilish vaqti 2,5—5,8 soat (aspirinniki 15 daqiqa). Zaharlanganda va jigar faoliyati buzilganda ularning buyrak orqali chiqish vaqti ko‘payadi. Ularning yarim chiqarilish vaqti 20—30 soatga ortishi mumkin. Salitsilatlarning qon zardobidagi miqdori 70—100 mg/l ga yetganda og‘riq

qoldiruvchi ta’siri, 200—350 mg/l da esa yallig‘lanishni to‘xtatuvchi ta’siri kelib chiqadi. Salitsilatlarning boshqa dorilar bilan o‘zaro ta’siri. Nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar ko‘p dorilarni, shu jumladan siydik haydovchi dorilarni oqsil birikmalaridan siqib chiqarishi mumkin. Bular glyukokortikoid gormonlar bilan bir vaqtda bemorga berilganda yallig‘lanishga qarshi ta’siri kuchayadi. Ularning me’daichak yo‘lidagi salbiy ta’siri ham ortadi. Aspirin paratsetamol bilan bir paytda berilsa, ularning orriq qoldirish kuchi ortadi va paratsetamol me’daichak yo‘li tomonidan aspirin chakiradigan salbiy ta’sirni susaytiradi. Salitsilatlarni qon ivishini susaytiruvchi va me’daichak yo‘lini ta’sirlovchi yoki shilliq pardalarni buzuvchi dorilar bilan bir paytda berib bo‘lmaydi. Salitsilatlar spiranolakton, furosemidlarning siydik haydash ta’sirini susaytiradi, benzilpenitsillinning orqa miya suyuqligidan qonga o‘tishini to‘xtatadi. Antatsidlar aspirinning qondagi miqdorini ko‘paytiradi, alkogol esa uning oshqozonichak shilliq qavatini shikastlovchi ta’sirini kuchaytiradi. Salitsilatlar trombotsitlardagi siklooksigenazani ingibitsiya qilishi hisobiga qon oqish xavfini kuchaytiradi. Shu sababli bu dorilarni operatsiyadan 7—10 kun ilgari va homiladorlikning oxir>gi haftasida berib bo‘lmaydi. Chunki ular yo‘ldosh orqali homilaga o‘tib, yangi tug‘ilgan bolada qon oqish xavfini ko‘paytiradi. Bunday paytlarda faqat qon quyishgina bolani bu xavfdan saqlab qoladi. Pirazolon hosilalari past ishqoriy muhitli bo‘lganligi sababli tez va to‘liq holda ingichka ichakda, oshqozonda so‘riladi. Ularni ovqatdan ilgari tavsiya etilganda oshqozonda so‘rilishi yanada kuchayadi. Amidopirin, analgin 80—90 foizgacha qon zarobi oqsillari bilan bog‘langan holda bo‘ladi. Bular glyukuronidlar holida jigarda parchalanib, metabolitlar hamda bir qismi o‘zgarmagan holda buyraklar orqali chiqariladi. 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda bu dorilar sekin parchalanadi. Masalan, amidopirinning yarim chiqish vaqti chaqaloqlarda 40 soat bo‘lsa, kattalarda 2—4 soatga teng. Buyraklar faoliyati buzilganda bular ortanizmda to‘planib qolishi mumkin. Butadion kam miqdorda induktor sifatida

jigar faoliyatini kuchaytiradi. Shu sababli u bolalarda bilirubin oshib ketganda uni davolash uchun ishlatiladi. Lekin uzoq muddat qabul qilinganda dori jigar, yurak faoliyatini buzadi. Pirazolon hosilalari salitsilatlar singari ko‘p dorilarni oqsildan siqib chiqaradi. Bundan tashqari, butadion xingamin bilan birga berilsa, teri yallig‘lanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Butadion digitoksinHHHir parchalanishini, insulinning qandni pasaytirish xususiyatini tezlashtiradi, xolestiramin butadionning so‘rilishini kamaytiradi. Yosh bolalarda amidopirin, analginning salbiy ta’siri natijasida oq qon tanachalari kamayib ketadi (leykopeniya, agranulotsitoz). Shu sababli bular uzoq muddat ishlatilganda periferik qon tarkibini tekshirib turish zarur. Oq qon tanachalari kamaysa, bu dorilardan foydalanishni to‘xtatish kerak. Butadionni dermatitlar, gastralgiya va organizmda suyuqlik ushlanib qolishi tufayli yuz bergan yurak yetishmovchshshgida buyurilmaydi. Ba’zi paytlarda butadion qon ivishini susaytiradi (siydikda qon paydo bo‘ladi) va yurak distrofiyasiga (EKG da ST tishi ko‘tariladi) sabab bo‘lishi mumkin. Butadion odam limfotsitlari xromosomalarida aberatsiya chaqirganligi tufayli uni homilador ayollarga berib bo‘lmaydi. Anilin hosilalarida (fenatsetin, paratsetamol) isitmani pasaytirish va og‘riqni qoldirish xususiyati ko‘proq bo‘ladi. Bulardan paratsetamol kam zaharli bo‘lganligi tufayli pediatriya amaliyotida ko‘proq ishlatiladi. Paratsetamolning biologik o‘zlashtirilish miqdori 63—89 foizgacha bo‘lishi mumkin. U qon zardobi oqsillari bilan 20—50 foizgacha bog‘lanadi. T5o kattalarda va bolalarda 1—4 soat atrofida bo‘ladi. Kattalarda qabul qilingan davo miqdorining 90—100 foizi siydik bilan glyukuronidlar, sulfatlar, sistein bilan bog‘langan holda, gidroksillangan, diatsetillangan qoldiqlar ko‘rinishida chiqib ketadi. Qolgan harorat pasaytiruvchilardan farqli o‘laroq paratsetamol trombaksan (TA2) sintezini buzmaganligi sababli qon oqish xavfini tug‘dirmaydi hamda bronx muskullarini toraytirmaydi (bronxospazm). Ayniqsa, bu yuqori nafas yo‘llarida allergiyasi bor bemorlar uchun katta ahamiyatga ega. Paratsetamol diabetta qarshi

dorilarni oqsildan siqib chiqarishi mumkin, antidiuretik gormon ta’sioini kuchaytiradi. Salbiy ta’siri juda kam, ba’zi bemorlarda teri qichishishi, oq qon "tanachalari kamayishi, chaqaloqlik davrida metgemoglobin hosil bo‘lishi mumkin. Indometatsin (metindol, indotsid). Boshqa YAQNDga nisbatan kuchli hisoblanadi. Me’daichak yulidan 100 foizgacha so‘riladi. Shamcha holida yuborilganda biologik o‘zlashtirishi 80 foizga teng, 97—99 foizi qon oqsillari bilan birgalikda, o‘smirlarda va katta yoshdagi odamdarda T5o 10—90 soat atrofida, chaqaloqlarda esa bir necha kundan 10 sutkagacha so‘rilishi mumkin. Bir marta berilgan miqdorining ko‘proq qismi siydik, o‘t suyuqligi va axlat orqali chiqariladi. 10—20 foizgacha indometatsin o‘zgarmagan holda siydik orqali chiqib ketadi. Yuborilgan miqdorning 50 foizi jigarda metil guruhini yo‘qotadi, 10 foizgacha qismi esa glyukuronidlar hosil qiladi. Indometatsinning kattalar uchun davolash miqdori 75—100 mg atrofida, kamdankam hollarda 125—150 mg ga teng. Indometatsin yallig‘lanish bilan kechadigan kasalliklarda (artrozlar, spondiloartrozlar, podagra, faol revmokarditda, revmatik poliartritlarda, resres qaytalanib turadigan revmatizmda, allergik miokarditlarda) indometatsin va prednizolon kombinatsiyasi yaxshi foyda beradi. Indometatsin 30—50 foiz bemorlarda turli xil salbiy ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin (ko‘vgil aynishi, oshqozon og‘rishi, ich ketishi, bosh aylanishi, bosh og‘rishi, teriga qichishadigan toshmalar toshishi). Katta miqdori oshqozon yarasiga sabab bo‘lishi mumkin, quloq shang‘illashi, sitopeniya ham kuzatiladi. Indometatsin oshqozonichak yarasida, asab tizimi va ruhiy kasalliklarda, yosh bolalarga (7—10 yoshgacha), emizikli va homilador ayollarga tavsiya etilmaydi (22jadval). Fenilpropion kislota hosilalaridan brufen (ibuprofen) va naproksinlar me’daichak yo‘lida, ayniqsa ovqat yeyilmaganda yaxshi so‘riladi. Soda eritmasi so‘rilishni kuchaytirsa, magniy oksidi, almagel, aksin

22 j a d v a l YAQND larning salbiy ta’siri va ularning sabablari Dorilarning nomi PGlarning kamayishi Salbiy ta’sirlari ASK, butadion PGE2, PS Ovqat hazm qilish tizimi shil liq pardalarinipg buzilishi, oshqozon shirasi tarkibidagi Salitsilatlar TXA2 HC1 miqdoriping oshib ketishi Oshqozonichak va boshqa a’zo Salitsilatlar. Pirazoyaon unum NGE2 PS lardan don odishi Syaydik miqdorining kamayishi, buyrak yetishmovchiligi belgila lari Salitsilatlar, in PGE2 Bronxospazm dometatsin cha, uning so‘rilishini susaytiradi. Qonda yuqori miqdori 1,5—2 soatdan keyin, ya’ni 15—20 mg foizi (0,2 g 2SO qabul qilinganida yoki 30—40 mg foizi 0,4 g qabul qilinganda) to‘planadi. Brufen qon zardobida 98— 99% gacha albuminlar bilan birikadi. T5o vaqti 1— 3,5 soatgacha, naproksinniki esa 13—14 soatga teng. Brufen jigarda metabolizmga uchraydi, noaktiv metabolitlar hosil bo‘ladi va buyrak orqali kuniga 45—80 foizi chiqariladi, naproksenning 30 foizigina (glyukuronid holida) buyraklar orqali chiqariladi. Bursit, tendovaginitlarda, miozit,

nevritlarda keng qo‘llaniladi. Ijobiy tomoni shuki, brufen bemorga yaxshi singadi. Shu sababli u me’da yarasi, gastriti bor bemorlarga tavsiya etiladi. Voltarennatriy kuchli yallig‘lanishga qarshi xususiyati bor dori, salbiy ta’siri kam, shu sababli uni bemorlarga uzoq muddatga tavsiya etsa bo‘ladi. Xinolin hosilalari. Xingamin uzoq vaqt yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadi va yaxshi so‘riladi, qonda davolovchi miqdori astasekin oshadi va uzoq saqlanib turadi, ko‘proq siydik va axlat bilan ajraladi. Siydikning ishqoriy muhitida uning ajralib chiqishi kamayadi. Plakvenilning 60 foizi siydik bilan o‘zgarmagan holda chiqariladi, qolgan qismi esa dezetilxloroxon, dezetiloksixlorin va bisetilxloroxin holida chiqariladi. Xolin hosilalari surunkali allergik tabiatli yallig‘lanish bilan kechayotgan va boshqa YAQND ta’sir qilmayotgan kasalliklarda (revmatoid artritlar, uzoq va to‘xtovsiz kechayotgan revmatizm, kollagenozlar, surunkali allergik miokardit, sarkoidoz, surunkali nefrit, amiloidoz) tavsiya etiladi. Xinol unumlari uzoq vaqt tavsiya etilganda (6—10 oydan so‘ng) o‘z ta’sirini ko‘rsata boradi, faqat katta miqdorlarda (xloroxin —0,3, plakvenil —0,5) uzoq vaqt berilganda teri kasalliklarini, teri qichishishi, dispeptik xodisalar, bosh aylanishi va ko‘rish qobiliyati buzilishi singari salbiy ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin. Lekin bu dorilar mikdorini kamaytirish yo‘li bilan uning salbiy ta’siri kamaytiriladi. Bu dorilarni homilador ayollarga, ko‘z pardasi kasalligida, sitopeniyada, jigar va ruxiy kasalliklarda tavsiya etilmaydi. Metotreksat (ametopterin, metioaminopterin) — folat kislotaning sintetik analogi bo‘lib,.aktimetabolitlar guruhiga kiradigan sitostatik modda. Metotreksat digidrofolinreduktazani raqobat yo‘li bilzn falajlashi natijasida huloyra ichida metil guruhininr umumiy tashuvchisi bo‘lgan folat kislota yetarli miqdorda hosil bo‘lmaydi. Buning natijasida uridinning timinga metillanishi buziladi, natijada esa DNQsintezi falajlanadi. Ba’zi olimlarning fikricha, metotreksat qaytar darajada raqobat yo‘li bilan timidilsintetaza fermentini blokada qiladi va immunokomplement hujayralari buzilishini S va S? bosqichida to‘xtatadi.

Metotreksat gumoral va hujayra immunitetini susaytiradi. U ko‘proq suyak to‘qimalarini ko‘chirib o‘tkazishda bemor organizmi uni «chiqarib tashlash» reaksiyasining oldini olish uchun ishlatiladi. Metotreksat suyak ko‘chirib o‘tkazilganda 100 kun davomida tanaffuslar bilan berib boriladi. So‘ngra bemorga azatioprin bilan prednizolonni kombinatsiyada qo‘llaniladi. Metotreksat ishlatiladigan ikkinchi kasallik psoriaz bo‘lib, bunda preparatbir hafta davomida 2,5— 5 mg dan kuniga 2 marta ichishga beriladi. Dorini haftasiga 7,5—50 mg dan mushakka, venaga yuborish ham mumkin. Metotreksat yuqorida keltirilgan tartibda yuborilganda kasallikning klinik va laboratoriya ko‘rsatkichlari yaxshilanadi. Metotreksat polimiozit va dermatomiozitlarda katta miqdorlarda (30—50 mg) hafta o‘rtasida oralatib berilganda yaxshi samara ko‘rsatadi. Dorining samarasi kasallikning boshlangan davrida yaxshiroq bo‘ladi. Preparat digidrofolureduktaza fermenti bilan mustahkam bog‘langanligi tufayli uning immun tizimini falajlash xususiyati uzoq saqlanadi. Erishilgan ta’sirini saqlab turish uchun uni haftasiga bir marta yuborib turish tavsiya etiladi. Yuborish yo‘lini aniqlash dorininr miqdoriga bog‘liq. Oz miqdorda (20 mg/ m2) yuborilganda dori me’daichaklarda yaxshi so‘riladi, yuqori miqdorining so‘rilishi turlicha kechadi. Dorining o‘rtacha va yuqori miqdori (ayniqsa venaga yuborilganda) farmakokinetikasi ikki bosqichda boradi: 1bosqich — tarqalish bosqichida yuborilgan miqdorning ko‘p qismi organizmdan chiqib ulguradi; 2oxirgi terminal bosqich. Ko‘p olimlarning fikricha, dorining bu bosqichida leykopeniya, anemiya kabi salbiy ta’sirlar kelib chiqadi. Dorining zaharli ta’siri uning yuboriladigan miqdoriga bog‘liq bo‘lib, uni berish to‘xtatilganda yoki kamaytirilganda o‘tib ketadi. Shu sababli metotreksat bilan davolanganda davo lash bosqichi tugagach leykotsitlar, trombotsitlar sonini 1—2 oy davomida haftasiga bir marta tekshirib turish kerak. Metotreksat sulfanilamidlar, salitsilatlar va antikoagulyantlar bilan bir

vaqtda ishlatilmaydi, chunki bunda ularning qon to‘qimasiga salbiy ta’siri kuchayadi. Asoratlaridan yana biri me’da yarasi, qorin sohasidagi og‘riq, axlatda qon bo‘lishi, ko‘ngil aynishi, ich ketishi kabi belgilardir. Eng xafli asoratlaridan (ayniqsa uzoq va katta miqdorlarda ishlatilganda) biri jigarning zararlanishi bo‘lib, ko‘p hollarda fibroz va sirroz bilan tugaydi. Jigarning zararlanishiga ko‘proq dorining katta miqdorda ishlatilishi, ayniqsa bemorning spirtli ichimliklar ichishi sabab bo‘ladi. Boshqa asoratlaridan buyraklarning zararlanishi, soch to‘kilishi, teriga toshmalar toshishi, uyqu bosishi, quloq og‘rishi, ko‘z og‘rishi kabi belgilar kuzatilishi mumkin. FarmakOkinetikasi. Dorining mikdoriga qarab farmakokinetikasida 2 ta bosqich: tez tarqaluvchi va terminal (oxirgi) bosqichlar farq qilinadi. Dori asosan jigarda parchalanadi va buyraklar orqali metabolit ko‘rinishida, ko‘p qismi esa o‘zgarmagan holda 8 soat ichida chiqib ketadi. Shu sababli ayollarda me’daichak kasalligida, suyak to‘qimasi kasalliklarida ishlatilmaydi. Vinblastni (rozevin, velban, vinkaleykoblastin) indol yadroli alkaloid bo‘lib, bo‘rigul o‘simligi va ba’zi bir boshqa dorivor o‘simliklardan olinadi. Vinblastin metafazaga ta’sir qiladigan zahar, uning hujayra zardobida oqsil sintezini buzishi hisobiga DNQ va RNK sintezi buziladi va mikronaycha qurilishi uchun zarur tubulin yetishmay qoladi. Vinblastin suyak to‘qimasida immunitetga mas’ul hujayralarning yetilishini buzadi. Preparat 0,05—0,1 mg/kg xisobida trombotsitopenik purpura va autoimmun gemolitik anemiyani davolash uchun haftasiga bir marta venaga yuboriladi. Davolash bosqichi uchun ishlatiladigan miqdori 100 mg dan oshmasligi kerak. Preparat qon elementlarini, ayniqsa leykopoez va trombopoezni susaytiradi. Shu sababli dori ishlatilganda bir haftada 3 marta qonni tekshirib turish tavsiya etiladi. 1 ml qonda leykotsitlar soni 3000, trombotsitlar soni 100 000 ga tushib qolganda dori berish to‘xtatiladi.

Vinblastin dispeptik o‘zgarishlarni, umumiy quvvatsizlik, qo‘lning bosh barmog‘i falaji, sariq kasalligi, stomatit, teriga turli toshmalar toshishi, depressiya, teri nekrozi, venaga yuborilganda vena tomirining yallig‘lanishi (flebit) kabi asoratlarni keltirib chiqarishi mumkin. Vinblastin qon to‘qimalari faoliyati pasayganda, oshqozonichakning o‘tkir kasalliklarida, yara kasalligida hamda kasallikning terminal bosqichida ishlatildi. Immunodepressiv dorilar — bular immunokompetent (limfoid) hujayralar tuzilishi va faolligining buzilishi hisobiga tana immun tizimi ishini pasaytiradi. Kortikosteroidlar, xinolin hosilalari, sitostatik dorilar immun tizimi ishini susaytiradi. Lekyn alkillovchi (siklofosfamid, dopan, leykoran) preparatlar va antimetabolitlar, merkaptopurin, azatioprin, metatreksat kabi dorilar immun tizimi faoliyatini susaytiruvchi dorilar hisoblanadi. Bu dorilar ko‘proq gematologiya, onkologiya amaliyotida ishlatiladi. Azatioprin (imuran) — kimyoviy tuzilishi va biologik xossalari jihatidan merkaptopuringa yaqin turadi, lekin uning sitostatik ta’siriga qaraganda immun tizimini susaytirish xususiyati ko‘prok, shu sababli azatioprin ko‘chirib o‘tkazilgan a’zolar (yurak, buyrak, jigar) ni saqlash uchun; revmatoid poliartrit, yo‘g‘on ichak yarasi, surunkali gepatitlarda sof holda yoki boshqa dorilar (prednizolon, antibiotiklar) bilan qo‘shib ishlatiladi. Azatioprin bemorlarning dorini ko‘tara olishiga hamda salbiy ta’sirlarining kechishiga qarab uzoq vaqt davomida tavsiya etiladi. Azatioprin bilan davolash paytida qon tarkibini (oq qon tanachalari miqdorini) kuzatib borish kerak. Bularning mikdori 4000 ga qadar tushib ketsa, dori miqdorini kamaytirish kerak bo‘ladi, 3000 ga tushganda esa dori berishni to‘xtatish zarur. Azatioprin ishtahani buzadi, ko‘ngilni aynitadi, uzoq va noto‘g‘ri ishlatilsa yuqumli gepatitni keltirib chiqaradi. Batriden organizmning immun xususiyatini pasaytirgani sababli uni glyukokortikoidlarga, antibiotiklarga qo‘shib, buyrak ko‘chirib o‘tkazilganda uni saqlab qolish uchun ishlatiladi. Batriden boshka sitostatiklar bilan qo‘shib ishlatilmaydi, chunki bunda ularsing salbiy ta’siri kuchayadi.

Immun tizilma ishini kuchaytiruvchi DOrilar. Bu guruhga kiruvchi dorilar organizmda kechayotgan immunologik jarayonlarni kuchaytiradi hamda immunokompetent hujayralar (T va Blimfotsitlar) va makrofaglar faolligini oshirish xususiyatiga ega. Bu moddalar regeneratsiyani kuchaytiradi, odam organizmining umumiy chidamliligini oshiradi. Shu tufayli bu dorilarni boshqa dorilarga qo‘shib (antibiotiklar, yallig‘lanishni susaytiradigan dorilar) yallig‘lanish bilan kechadigan yuqumli va yuqumsiz kasalliklarda hamda regeneratsiyani kuchaytirish maqsadida keng qo‘llaniladi. Levamizol (dekaris) ichakda parazitlik qiluvchi qurtlarni (gijjalarni) haydash uchun tavsiya etiladi. U organizm umumiy quvvatini oshirish kuchiga egaligi tufayli immun tizimi ishini kuchaytiruvchi dori sifatida ham ishlatiladi. Levamizol Tlimfotsitlar hamda fagotsitlarni o‘zgartirib, immun tizim hujayra mexanizmini tartibga soladi. U Tlimfotsitlarga tanlab ta’sir qiladi. Levamizol autoimmun tabiatli kasalliklarda, surunkali va teztez qaytalanib turuvchi yuqumli kasalliklarda, o‘sma kasalligida ishlatiladi. Levamizol ichilganda, teri ostiga yuborilganda qonga yaxshi so‘riladi. Yuqori miqdori qonda 2 soatdan keyin kuzatiladi. T5o — 4 soatgacha, lekin qonda 2 kundan keyin butunlay qoladi. Haftasiga bir marta ikki kun mobaynida berilganda ta’siri kuzatiladi, salbiy ta’sirlaridan eng xavflisi oq qon tanachalarining kamayib ketishidir. Teriga toshma toshishi, qon bosimi oshishi ham kuzatiladi. Levamizol homilador ayollarga tavsiya etilmaydi. Uni revmatizmga qarshi va qonni kamaytiradigan dorilar bilan birga qo‘shib ishlatilmaydi. Timalin. Immun tizimni faollashtiradi. T va Vlimfotsitlar miqdorini ko‘paytiradi, fagotsitoz va regeneratsiyani kuchaytiradi. Hujayra immun tizimining susayishi bilan kechayotgan kasalliklarda shu tizim ish faoliyatini kuchaytiruvchi dori sifatida ishlatiladi, jumladan, o‘tkir va surunkali yiringli yallig‘lanish kasalliklarida, kuyganda, uzoq bitmaydigan trofik yaralarda 10—30 mg dan kuniga 5—20 kun davomida mushakka 1—2 ml natriy xlorning izotonik eritmasida yuboriladi.

Prodigiozan — bakteriyalardan olingan polisaxarid. brganizmning nospetsifik va spetsifik kuchyyy oshiradi, ayniqsa Ttizim va buyrak usti bezi faoliyatini kuchaytiradi. Immun tizim ish faoliyati susaygan kasalliklarda, surunkali kasalliklarda, operatsiyadan keyingi davrda, nur kasalligida prodigiozan mushakka yuboriladi (sezuvchanlik aniqlangach, kattalarga 15 mg, bolalarga 10 mg, 3 kundan keyin esa 25— 30 mg dan), bolalarga sutkasiga 10—20 mg dan har 4 yoki 7 kunda bir marta yuboriladi. Dori berilgach, bemorning harorati ko‘tarilishi, boshi, bo‘g‘imlari og‘rishi, o‘zini yomon his etishi mumkin. Shu sababli bunday bemorlar vrach nazorati ostida davolanishi kerak. Asab kasalligida, o‘tkir yurak qontomir yetishmovchiligida, o‘tkir yurak infarktida tavsiya ztilmaydi. Pirogenal — mikroblardan olinadigan lipopolisaxarid. Ta’siri jihatidan prodigiozanga o‘xshash. Pirogenal yuborilgan bemorning tana harorati, oq qon tanachalari, to‘qimalar o‘tkazuvchanligi ham ortadi, kimyoterapevtik dorilarning to‘qimalarga kirishi yaxshilanadi. Pirogenal MNS jarohatlari va kasalliklaridan keyin tiklanish jarayonlarini tezlashtirish uchun, chandiqlarning so‘rilishi, yuqumli kasalliklarni davolash, ayniqsa ular uzoq va qaytalanish bilan kechayotganda ishlatiladi. Dori miqdori oshirilganda ba’zi bemorlarda tana harorati haddan tashqari ko‘tarilib ketishi mumkin, bel sohasida og‘riq paydo bo‘ladi. Bu hodisalar 6—8 soatdan keyin o‘tib ketadi, bunday paytda dori miqdorini kamaytirish kerak bo‘ladi. Glyukokortikoidlar (GK) gidrokortizon (kortizol), kortizon, prednizolon, prednizol, triamsinolon (polikartolon, kenalog), kepakort, deksametazon, metilprednizolon (urbazon), beklametazon (bekatil). GlyukOkortikoidlarning biologik ahamiyati. Bularning aksariyati me’daichakdan va teridan yaxshi so‘riladi, lekin triamsinolon atsetoid (ftorokort, kenakort) asosini tashkil qiladi, faqat mahalliy qo‘llash uchun chiqariladi. Bekatil ham ko‘proq mahalliy (aerozol holida) ishlatilganda ta’sir qiladi. Qon zardobida glyukokortikoidlar sof holda hamda globulin va transkortin bilan birikkan holda uchraydi. U vaqtivaqti bilan sof gormon ajratib turadi.

Sintez yo‘li bilan olingan glyukokortikoidlar kamroq (60—70%) bog‘langan holda bo‘ladi, shu sababli ular hujayralarga tez kiradi va o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. GK lar jigarda parchalanadi, bu jihatidan kattalar va bolalarDa Deyarli farq qilmaydi, siydik bilan uzoq vaqt davomida (72 soatda) ajralib chiqadi. Qonida oqsil kamayib ketgan kasallarda (gipoalbuminemiya) ularning qondagi erkin miqdori yanada ko‘proq bo‘ladi. Shu sababli bunday bemorlarga ularning bir martalik miqdorini ko‘proq tavsiya etish kerak. Sintetik glyukokortikoidlar to‘qimalarda sekinroq parchalanadi, shu tufayli ularning yarim biologik hayoti uzoqroqdir. Qortizonning yarim biologik hayoti 8—12 soat bo‘lsa, prednizolonniki 12— 36 soat, deksametazonniki esa 36—54 soat. Tabiiy GQ lar (gidrokortizon, kortizon) natriy xlor, bikarbonatlar va suvni organizmda ko‘proq ushlab qolsa, vodorod va kaliyning ko‘proq chiqarilganligi sababli metabolitik alkalozni keltirib chiqaradi. Sun’iy GQ larda yuqorida qayd qilingan xususiyatlar kamroq (prednizolon, prednizon) yoki butunlay yo‘q (metilprednizolon, deksametazon, triamsinolon). GQlar hujayralarga osonlik bilan kirib, hujayra sitoplazmasidagi retseptorlar bilan birikadi. U hujayra yadrosiga kirib, oqsil hosil bo‘lishida qatnashuvchi genlarga hamda apofermentlar va turli kofaktorlarga birikadi. Natijada fermentlar hosil bo‘lishini boshqarish, oqsil sintezi va moddalar almashinuvini idora etishda, shuningdek, to‘qimalarning biologik faol moddalarga reaksiyasini, shu jumladan asab oxiridagi mediatorlar sezuvchanligining oshib borishida ishtirok etadi. GQlarning yallig‘lanishni to‘xtatish mexanizmi: 1. Lizosoma membranalarini mustahkamlab, ulardan turli oqsillarni parchalaydigan fermentlar chiqishini kamaytirish hisobiga alteratsiya jarayonini kamaytiradi. 2. Fosfolipaza A2 faolligini kamaytiradi, bu o‘z navbatida araxidon kislota, PG, LT, serotonin, bradikinin, gistamin hosil bo‘lishini susaytiradi va ekssudatsiyani kamaytiradi. 3. Kislotali mukopolisaxaridlarning kamayishi qon zardobidan yallig‘lanish o‘chog‘iga tushgan suv va oqsillar birikishi susayishiga, fibrin to‘planishi (qon

tomirlarida va yurak qopqoqlarida) kamayishi esa proliferatsiya jarayoni pasayishiga sabab bo‘ladi. GK larning immun tizimga susaytiruvchi ta’siri. Timus po‘stlog‘idagi tinch yotgan limfa to‘qimalar ta’siriga bog‘liq bo‘lib, bu hujayra qobig‘idagi lizosoma fermentlarini faollashtirish orqali katabolizmga ta’sir etadi. U shuningdek, hujayrada oqsil sintezini tyozlashtirish yo‘li bilan antianabolityk ta’sir Etadi va natijada limfotsitlar soni kamayadi. Bundan tashqari, prednizolon suyak ko‘migida limfotsitlarning bo‘linish davrini uzaytirishi hisobiga Tlimfotsitda proliferatsiyani ham kamaytiradi. GK yallig‘lanish va allergiya bilan kechadigan turli kasalliklarda keng qo‘llaniladi. Difenin, barbituratlar, rifampitsin, GK larning parchalanishini tezlashtiradi. GK lar ichakda kalsiy so‘rilishini pasaytiradi, vitamin D almashinuvini buzadi, paratgormon ajralishini kuchaytiradi, faol revmatizmda prednizolon sutkasiga 25—30 mg dan tavsiya qilinadi. Agar kasallik rivojlangan bo‘lib, revmokardit serozit bilan kechayotgan bo‘lsa, dori miqdorini 40 mg ga qadar ko‘paytirish mumkin. Terapevtik samara olingach, prednizolon miqdori 2,5 mg (0,5 tabl.) dan har 5—7 kunda kamaytiriladi. Davolash vaqti 1—2 oy. Davolash kursiga ko‘pincha 500—800 mg miqdorda dori sarf bo‘ladi. Revmatik artritlarda sutkasiga 15—20 mg dan prednizolon tavsiya etiladi. Agar bemorning harorati yuqori bo‘lsa, dorining sutkalik miqdorini 40 mg gacha kamaytirish mumkin. Samara olingach, sutkalik miqdorining yarim yoki to‘rtdan bir qismini har haftada kamaytirib boriladi. Zarur bo‘lsa, 5—15 mg dan uzoq muddat berib borish mumkin. Immun tizim kasalliklarida gormonlar kasallikning og‘irengillik darajasini hisobga olgan holda sutkasiga 40—80—100 mg ga qadar tavsiya etiladi. Bu kasalliklarda prednizolonni sutkasiga 10—15 mg dan uzoq yillar davomida ichib yurish tavsiya etiladi. Gormonlar prednizolon allergik va yuqumliallergik tabiatli kasalliklar (miokarditlar, vaskulit, sarkoidoz, buyrak kasalliklari) ni davolashda 6 hafta davomida beriladi. Tez o‘tuvchi o‘tkir gepatitlarda 50— 100 mg prednizolon

kuniga, o‘tkir bo‘lmagan holatlarda 20—40 mg dan ichishga buyuriladi. Jigar kasalligida esa kuniga 100 mg dan tomirga yuboriladi. Pediatriyada gormonlar uzoq muddatli autoimmun gemolitik anemiyani, trombotsitepeniya, nefritning ba’zi bir ko‘rinishlari, yo‘g‘on, ichak yarasi, o‘tkir leykoz, bod, bronxial astma kasalligini davolashda tavsiya etiladi. Yuqorida nomi keltirilgan kasalliklarda va o‘tkir allergik sindromlarda glyukokortikoidlarning kunlik miqdori, yuborish tartibi bolaning tana og‘irligiga hamda kasallikning kechishiga va og‘irengilligiga qarab yakka tartibda tanlab olish bilan tavsiya etiladi. fK ning salbiy ta’siri. Dori qisqa muddat yuborilganda salbiy ta’siri kuzatilmaydi, lekin ba’zi bemorlarda ishtaha kuchayadi, tana vazni ortadi, qon bosimi ko‘tariladi, me’daichakda yara paydo bo‘lishi mumkin. GK. larning yuqorida sanab o‘tilgan salbiy ta’sirini kamaytirish uchun bunday ta’sirlarni kamaytiradigan (antibiotiklar, siydik haydovchi vositalar), qon bosimini tushiradigan va boshqa dorilarni tayyorlab qo‘yish kerak. GQ lar uzoq muddat berilganda (oylar, yillar davomida) buyrak usti bezi faoliyati pasayib ketadi. Shu sababli GK larni bunday bemorlarga berish birdaniga to‘xtatilganda asosiy kasallik belgilari zo‘rayib ketishi mumkin. Shu sababli bunday bemorlar operatsiya qilinadigan bo‘lsa yoki homilador ayolga GK lar miqdorini bir oz ko‘paytirish kerak bo‘ladi. Dorini to‘xtatish sindromining oldini olish uchun uzoq vaqt GQ qabul qilgan kasallarda GK lar miqdorini astasekin kamaytirib borib, so‘ngra butunlay to‘xtatish tavsiya etiladi. Bu vaziyatlarda uni kuniga bir marta yoki kunora berish tavsiya etiladi. Chunki bunday tartibda GQ larning biologik ta’siri yuzaga chiqsada, salbiy ta’sirlari paydo bo‘lishga ulgura olmaydi. Vrach GQ lardan to‘g‘ri foydalana bilsa ularning yuqorida keltirilgan salbiy ta’siri terapevtik ta’siridan orqada qoladi va kasallik sindromi kam uchraydq.

Похожие

Gistaminga qarshi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Psixotrop dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Gijjalar (glistlar)ga qarshi guruhdagi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Metabolizmga ta’sir qiluvchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Siydik va tuz haydovchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi