Оталаниш. Муртакни кўчириш (трансплантация) - Медицина - Рефераты

Оталаниш. Муртакни кўчириш (трансплантация)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95 KB

Оталаниш. Муртак ни кўчириш ( трансплантация ) Режа: 1. Оталанишнинг моҳияти , босқичлари , жойи , тухум хужайрасининг тузилиши . 1. Эмбрионларни трансплантациялаш. Унинг аҳамияти. 2. Донорларни танлаш ва уруғлантириш. 3. Муртакни ювиб олиш, баҳолаш ва сақлаш. 4. Муртакни реципиент бачадонига кучириш.

Оталаниш - деб сперматозоидларнинг тухум хужайраси протоплазмасига кириб ўзаро ассимилияция ва диссимиляцияга учрашидан иборат бўлган мураккаб физиологик жараёнга айтилади. Шу хужайраларнинг ўзаро бирикиши натижасида зигота ҳосил бўлиб, ундан янги организм вужудга келади. Ооцитлар оталанмаса узоқ яшамайди, яъни овуляциядан кейин 6-10 соат ўтиши билан уларнинг шакллари ўзгариб, ядроси буришиб қолади ва шу тариқа ҳалок бўлади. Тухум ҳужайранинг уруғланиши тухум йўлининг бошланиш қисмида содир бўлиб, шу ерда зиготанинг дастлабки ўсиш даври бошланади. Уруғланишнинг нормал ўтиши тухум ҳужайранинг кўплаб физиологик нормал сперматозоидлар билан учрашишига боғлиқ. Уруғланиш кимёвий ва морфологик жараёнлардан иборат. Кимёвий жараёнлар деганда эркак ва урғочи ҳайвон жинсий ҳужайраларининг ўзаро ассимиляцияси натижасида органик моддалар, асосан оқсиллар, нуклеопротеидлар ва липопротеидлар пайдо бўлиши тушунилади. Бундай ўзгаришларнинг рўй беришида турли ферментларнинг таъсири катта. Суперфекундация - деб битта жинсий цикл даврида бир неча тухум хужайраларининг оталанишига айтилади, бу жараён кўпроқ ит, мушук, чўчқаларда ва камроқ бияларда учрайди. Етилаётган фолликула (Грааф пуфакчаси)да биринчи тартиб ооцит бўлади. Тухум ҳужайра тухум йўлига иккинчи тартиб ооцит даврида тушади. Ушбу даврда биринчи қутбда тана ҳосил бўлиб, бу редукцион бўлиниш тугалланганлигини кўрсатади. Агар бу даврда сперматозоид тухум ҳужайра билан учрашмаса, меёз даври шу босқичда тугаб, ооцит тухум ҳужайрага айланмайди. Овуляция натижасида фолликуладан чиққан иккинчи тартибли ооцит ўзини ўраб олган фолликуляр хужайралар билан биргаликда тухум йўлига тушади. Тухум йўлининг перисталтик ҳаракати туфайли аста-секинлик билан бачадон томон силжий бошлайди. Ҳайвон ўз вақтида уруғлантирилган бўлса тухум

йўлида ооцит сперматозоидлар билан учрашади ва оталанаш содир бўлади. Оталаниш жараёни асосан уч босқичида кечади: Биринчи босқич - нурсимон тожни ўраб олган фиолликуляр хужайралар сперматозоидлар томонидан ажратилган гиалуронидаза ферментининг таъсирида емирилади. Бу жараёнда кўпгина сперматозоидлар иштирок этади. Иккинчи босқич да - 60-90 тага яқин сперматозоидлар тухум ҳужайраларнинг тиниқ пардаси ичига киради. Шундан сўнг, 23-36 тагача сперма тиниқ пардадан ўтиб, сариқлик танаси атрофидаги бўшлиққа тушади. Учинчи босқич - ҳақиқий оталаниш даври бўлиб, бу вақтда сариқлик олди бўшлиғидан битта сперматозоид сариғлик парда ичига ва кейин тухум хужайрасининг цитоплазмасига думи билан бирга ўтади ва бир неча вақтдан сўнг думи ажралади. Тўртинчи босқич да сперматозоид ўзаги тухум ҳужайра цитоплазмасини ассимиляция қилиши натижасида тезда катталашиб, тухум хужайрасининг ядроси катталигига тенглашади. Кейинчалик, тухум ва сперматозоид ядролари бир-бирига яқинлашиб, ўзаро ассимиляцияга учрайди. Натижада ривожланиш ва такомиллашишга лаёқатли бўлган зигота пайдо бўлади. Сперманинг танаси билан думи, шунингдек, қолган қисми ҳужайранинг ферментлари таъсирида эриб кетади ва зигота томонидан ўзлаштирилади. Зигота тухум йўлидан бачадон томон ҳаракат қилишда давом этади. Зигота овуляциядан кейин чўчқаларда 3-4, сигир ва қўйларда 4-5, бияларда 6-7 суткада бачадонга келиб тушади. Оталаниш натижасида қарама-қаршилик келиб чиқади, бу эса янги наслнинг яшовчанлик хоссаларини кучайтиради. Насл белгилари турлича бўлган жинсий хужайралар қўшилса, пайдо бўлган янги организм насл белгиларига бой ва янги шароитга тез мослашувчан бўлади. Шунинг учун табиатда насл белгиларига бой ораганизмлар эволюция жараёнида енгиб чиққан ва яшаб қолган. Урғочи ҳайвонларнинг жинсий аъзосига тушган сперматозоидларнинг бир қисми ҳалок бўлади, айримлари урғочи ҳайвон жинсий йўлининг шиллиқ

пардасига ёпишиб қолади. Қолган қисми тухум хужайраларга етиб боради. Сперматозоидларнинг тухум хужайраларига етиб бориш муддати турли ҳайвонларда турличадир. Масалан, қўйларда 30 дақиқадан 5-8 соатгача, сигирларда 5-9 соатгача, қуёнларда 2-3 соат давомида етиб боради. Сперматозоидлар урғочи ҳайвонларнинг жинсий йўлида думчалари ёрдамида ҳаракатланади. Сперматозоидларнинг бу ҳаракатига тухум йўли девори мускулларининг окситоцин гормони таъсирида қисқариши ҳам ёрдам беради. Сперматозоидлар урғочи ҳайвонларнинг жинсий аъзоларида узоқ яшаши мумкин. Г.А.Шмидтнинг таъкидлашича, буқанинг сперматозоиди сигирларнинг жинсий йўлида 25-30 соат, чўчқаларда 48-60 соат, бияларда 3-5 кун яшаши мумкин. Сперматозоидлар урғочи ҳайвоннинг жинсий аъзосига тушгандан сўнг жадал ҳаракат қилади, 1 дақиқада ўзининг буйига нисбатан 600-700 марта кўп масофага ҳаракат қилади. Сперматозоидарни урғочи ҳайвон жинсий аъзосига тушгандаги ҳаракат қилиш жараёнига реотаксис дейилади. Урғочи ҳайвонлар бачадон ва қин типида уруғлантириш турларига бўлинади. 1. Бачадон типида уруғлантириладиган ҳайвонларга (бия, эшак, чўчқа, ит ва туялар) киради. Бунда эякулят (уруғ) бачадонга қуйилади. 2. Қин типида уруғлантириладиган ҳайвонларга (сигир, қўй, эчки, буғу ва бошқа ҳайвонлар) киради. Бу ҳайвонларда эякулят (уруғ) қинга қуйилади. Урғочи ҳайвонларни уруғлантиришнинг самарадорлигини ошириш омиллари. Урғочи ҳайвонларни табиий ва сунъий уруғлантиришнинг самарали бўлиши, унинг вақтини аниқ белгилаш, сифатли уруғ билан қоидага риоя қилган ҳолда уруғлантиришга боғлиқ. Урғочи ҳайвонлар дастлабки куйикишда уруғлантирилганда оталаниш фоизи юқори бўлади. Масалан, сигирни туққанидан кейин 30-60 кун ўтмасдан дастлаб куйикканда уруғлантириш лозим. Улар ўз вақтида уруғлантирилмаса, кўпинча қисир қолади. Бу ҳайвонлар маҳсулдорлигининг камайишига олиб келади. Урғочи ҳайвонларнинг куйикиш аломатларини синчиклаб кузатиш ва улардаги жинсий қўзғалишни ифодаловчи хусусиятларни яхши билиш зарур.

Овуляциядан олдин, яъни тухумдондан тухум ҳужайралар ажралиб чиқмасдан уруғлантирилганда урғочи ҳайвон тухум ҳужайралари уруғланмайди. Шунинг учун куйикиш аломатлари йўқолгандан кейингина овуляция юз беришини унутмаслик керак. Ҳар бир ҳайвоннинг овуляция муддатини яхши билиш амалий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга. Ажралиб чиққан тухум ҳужайралар тез нобуд бўлади. Шунинг учун спермаларнинг оталантириш қобилиятини йўқотмасдан, тухум ҳужайрага етиб боришини таъминлаш лозим. Урғочи ҳайвонни бир марта уруғлантирилганда уни қуйидаги муддатларда уруғлантириш учун энг яхши вақт ҳисобланади: сигирларда дастлабки куйикиш аломатлари малум бўлгандан 12-13 соатдан кейин ёки куйикиш тамом бўлган заҳоти; эчки ва совлиқларда - дастлабки куйикиш аломатлари маълум бўлгандан 3-4 соатдан кейин ва 22-24 соатдан кечиктирмасдан; чўчқаларда куйикиш аломати бошлангач 24-26 соатдан кейин «ҳаракатсизлик рефлекси» пайдо бўлганда, биялар куйикишининг учинчи кунидан бошлаб уруғлантирилиши лозим. Йирик ҳайвонларда (бия, сигир) тўғри ичак орқали тухумдонни эҳтиёткорлик билан пайпаслаб кўриб овуляция вақтини аниқлаш мумкин. Урғочи ҳайвонларни бир жинсий циклнинг ўзида қайта уруғлантириш ва бунда ҳаётчанлик кўрсаткичлари юқори бўлган спермаларни қўллаш керак. Ҳайвонларнинг репродуктив хусусиятларини ошириш учун эркак ва урғочи ҳайвонларни биологик жиҳатдан тўлақимматли, юқори сифатли озиқалар билан боқиш ва яхши шароитларда парваришлаш лозим. Муртакни кўчириш деб - муртакни донор ҳайвонларнинг жинсий аъзоларидан олиб рецеп иент лар бачадон ига кўчириб ўтказишдан иборат биотехник жараёнга айтилади. Бунда рецеп иент ларнинг организмида нормал бўғозлик даври бошланади ва ҳомила ривожланади. 1891 йилда Хипп қуёнларда муртакни кўчириш бўйича илмий ишлар олиб борган. Кейинчалик, 1897 йилда В.С.Груздев биринчи марта сут эмизувчи

ҳайвонларнинг тухум хужайрасини ташқи шароитда оталантириш ва инкубация қилиш бўйича тажрибалар ўтказган. 1949-1953 йилларда А.В.Квасницкий дунёда биринчи бўлиб, чўчқаларда тухум хужайраси ва зиготани кўчириб ўтказиш билан бола олишга муваффақ бўлган. Муртакни кўчириш бўйича А.И.Лопырин раҳбарлигида қўйларда кейинчалик, қуён, қўй, эчки, сигир ва бияларда оталанмаган ва оталанган тухум хужайраларини кўчиришни амалга оширилган. 1973 йилда биринчи марта сигирлардан музлатилган муртакни кучириш йўли билан бузоқ олинган. Республикамизда ҳам ЎзЧИТИ тажриба хўжалиги ва Андижондаги Савай номли хўжаликда муртакни кўчириш пунктлари фаолият кўрсатган. Муртакни кўчириш орқали наслчилик ишларини бир йўналишда олиб бориш ва ҳайвонлар маҳсулдорлигини оширишга эришиш мумкин. Шунингдек, маҳсулдор ҳайвонлардан бола олишни кўпайтириш, муртакни музлатилган ҳолда узоқ муддатларга сақлаш билан қимматбаҳо ҳайвонлар уруғи заҳирасини (муртаклар банки) яратиш имкони туғилади. Бир бош юқори насиллик хусусиятига эга бўлган сигирдан бир йилда 30-50 бош бузоқ олиш мумкин. Муртакни кўчириш қўйидаги тартибда амалга оширилади: 1. Донар ва рецепиентларни танлаш; 2. Донарларда суперовуляция чақириш ва уларни уруғлантириш; 3. Донорлардан муртакни олиш. 4. Муртакни баҳолаш, ўстириш ва уларни сақлаш. 5. Реципиент ҳайвонлар жинсий циклини донор ҳайвонлар жинсий циклига синхронлаш; 6. Муртакни морула ёки бластула босқичида реципиент ҳайвон бачадонига кучириб ўтказиш. Д онарларни танлаш. Донар ҳайвонлар деб жуда яхши зотли ҳайвонларга айтилади. Уларда препаратлар ёрдамида кўп марта овуляция чақирилиб,

ҳамма жиҳатлари текширилган насдор буқаларнинг уруғи билан уруғлантирилади. Донарлик учун суперовуляция (кўплаб фолликулаларнинг етилиши) чақириш ва узоқ муддат кучириб ўтказиш учун яроқли муртак олиш имконини берадиган ҳайвонлар танланади. Донор ҳайвонларда суперовуляция чақириш учун уларга турли гормонал препаратлар (ББҚЗ бўғоз бия қон зардоби- бўғозликнинг 60 - 90-кунларида олинади, ФСГ кабилар) билан маълум режа асосида ишлов берилади. Донорлар сифатида 4-5 ёшдаги, елинлари яхши тузилишга эга ва машина билан соғиш учун мос келадиган сигирлар ишлатилади. Донар сигирларда туққандан кейин жинсий циклнинг биринчи қўзғалиш босқичи синхронли ва тўла қимматли, куйикиш феноменлари (оқиш, жинсий мойиллик ва овуляция) яхши номоён бўлиши керак. Муртак олиш учун юқори маҳсулдор, лекин қариб қолган сигирлардан ҳам фойдаланиш мумкин, сигирлар эмбриони 7-8 кунлигида трансплантация қилинади. Бунинг учун донор ва рецептент сигирлар 1:10 нисбатда олинади. Д онорларни уруғлантир иш. Бунинг учун энг яхши зотли буқалардан уруғ олиниб, унинг оталантириш қобилиятига эътибор берилади. Донор сигирларга гормонал препаратлар қўллангандан кейин уларнинг куйга келганлиги излаб топар буқалар ёрдамида аниқланади. Куйга келганлиги аниқланган сигирлар куйикиш давомида ҳар 12 соатда бир марта уруғлантирилади. Баъзи вақтларда 3-4 марта уруғлантиришга ҳам тўғри келади. Уруғлантириш учун юборилган сперманинг ҳар бир дозасидаги тирик ҳаракатчан сперматозоидлар сони 40-50 млн. дан кам бўлмаслиги керак. Кўпинча уруғлантириш ректоцервикал усулида бажарилиб, сперма бачадон буйинчаси каналига қуйилади. Кўпчилик чет давлатларида уруғ тўғридан- тўғри бачадон танасига юборилади. Уруғни ўнг ва чап бачадон шохига юбориш яхши натижа беради.

Уруғлантириш учун яхшиси, янги олинган уруғдан фойдаланиш керак, чунки музлатилган уруғга нисбатан унинг оталантириш қобилияти юқори бўлади ва жинсий цикл даврида 1-2 маротаба уруғлантирилса етарли бўлади. Жинсий мойиллик тугагандан кейин донорларни уруғлантириш мумкин эмас, чунки оталанган муртакни чиқариб олишга тўсқинлик қилади. Муртакни ажратиб олиш. Тухум хужайраларини оталаниши тухум йўлида амалга ошади. Ҳосил бўлган муртак бўлинади ва кўпинча 4 кун ичида бачадон шохига тушади. Муртакни ҳайвон сунъий уруғлантирилгандан кейинги 7-8 кунида (муртак тиниқ пардасидан ажралмасдан) олиниши мақсадга мувофиқ бўлади. Муртакни ажратиб олиш хирургик ва нохирургик усулларда бажарилади. Муртакни олишнинг нохирургик усули. Муртакни нохирургик усулда ажратиб олиш учун ҳайвон махсус станокларда фиксация қилинди. Тўғри ичак тезакдан тозаланиб, тухумдон, тухум йўллари ва бачадон батафсил текширилиб, ҳар бир тухумдонда неча донадан сариқ тана борлиги аниқланади. Тўғри ичак қисқаришларини тўхтатиш мақсадида 2% новокаин эритмасидан 10 мл эпидурал усулда юборилади. Муртакни бачадондан ювиб чиқариб олиш учун ҳар хил асбоблардан фойдаланилади. Кўпчилик муаллифлар Фолея катетеридан фойдаланишни тавсия этганлар. Катетерни эгилувчан мандрени ва шишадан иборат балончаси бўлиб, зарарсизлантирилган ҳолда ишлатилади. Катетер тўғри ичак орқали назорат қилиб туриш билан қиннинг юқориги қисмидан бачадон буйни орқали бачадон шохига юборилади. Бачадон шохига етгач, мандрени олиниб катетерни балончаси орқали 10-15 мл ҳаво юборилади, натижада катетер бачадон шохига ёпишиб, ювиш учун юбориладиган суюқлик катетердан бошқа жойга тукилмайди. Катетер жойлаштирилгандан кейин бачадон шохига Люэр шприци орқали 50-60 мл ювадиган суюқлик юборилади. Бачадон шохининг ҳажмига қараб, бир неча марта 40 - 60 мл ювиш учун суюқлик юборилади. Лекин ҳар бир шохига 500 мл дан ортиқ суюқлик юбориш мумкин эмас.

Қайтариб чиқариладиган эритманинг миқдори юборилган эритма ҳажмининг 95-98 фоизини ташкил этади. Чунки бир қисм эритма бачадонга сўрилади. Бачадон шохларини енгил массаж қилиш, шохнинг учини юқорига кўтариш, уни секин олдинга тортиш каби эҳтиётлик билан ўтказилган муолажалар суюқликнинг қайтиб чиқишини осонлаштиради. Бачадон шохи ювиб олингандан кейин резина балончадаги ҳаво чиқарилади, катетр оҳиста чиқариб олинади, катетрда қолган суюқлик шиша цилиндрга қуйилади. Навбатдаги шох ҳам стерил катетр ёрдамида шу тартибда ювилади. Ҳар қайси шохни ювиб олиш учун 10-15 дақиқа сарфланади. Ювиш учун муҳитлар сифатида Дюльбекко тавсия этган фосфатли-буферли- тузли эритма (ФБС) ишлатилади. Эритма уч марта дистилланган сувда тайёрланиб, бевосита ишлатишдан олдин унга қуйидаги компонентлари қўшилади (1 л эритмага): буқа қон зардобининг альбумини 4 г, глюкоза - 1 г (5,56 млмоль), натрий пируват - 0,036 г (0,03 ммоль), пенциллин (калийли тузи)-100000 ТБ. Ювиб олинган эмбрионлар шу заҳоти рецепиент сигирларга ўтказилади ёки термостатда (+37,5 0 С) махсус муҳитда 1-2 сутка сақланади, кейин музлатилган ҳолда узоқ муддат сақлаш мумкин. Турли асоратларни олдини олиш мақсадида бачадонга антибиотиклар (500 минг ТБ пенициллин ва 20 мг стрептомицин 0,5%-ли новокаин эритмасида) юборилади. Ювиб олинган суюқлик стерил боксга ўтказилади. Муртакни нохирургик усул билан олишнинг самарадорлиги овуляциялар сонига нисбатан 50-85%-ни ташкил этиб, гормонал препаратлар, муртакни йиғиб олиш мосламасининг конструкцияси, суюқликни тўлиқ чиқариб олиш, катетрни бачадонга юбориш чуқурлиги, ювиб олинган юза, ювиш суюқлигининг қайтиб чиқиш тезлиги ҳамда мутахассиснинг малакаси каби омилларга боғлиқ. Баъзан (30% ҳолларда) ювиб олинган муртаклар топилмайди. Бунга овуляция бўлмаслиги (ановулятор жинсий цикл), тухум хужайралари, зигота ёки муртакнинг тухум йўлидан ўтмай қолиши, оталанган ёки оталанмаган тухум

хужайраларининг дегенерацияга учраши ёки сўрилиб кетиши, бачадон шохларини ювишда катетрни нотўғри ҳолатда жойлашиши сабаб бўлиши мумкин. Муртакларни нохирургик усулда ювиб олиш муолажаси тўғри бажарилганда донорлар соғлиги учун зарарсиз бўлади ва ундан кўп марта муртак олиш мақсадида фойдаланиш мумкин. Муртакни хирургик усулда олиш. Бу усулда муртакни олишда ҳайвонда умумий ёки маҳаллий оғриқсизлантириш ўтказилади. Қориннинг оқ чизиғида ёки оч биқинда (ўнг ёки чап томондан) қорин бўшлиғи девори кесилиб (лапоратомия), бачадон шохи ташқарига яқин тортилади ва унинг асосига яқин жойидан кесилиб, махсус катетр ўрнатилади. Тухум йўлига ўрнатилган игна ёки канюла ёрдамида бачадон шохига махсус муҳит юборилиб, муртак ювилиб катетр ёрдамида йиғиб олинади. Бу усул ёрдамида 70% гача яшовчан муртакларни олиш мумкин. Муртакни баҳолаш , ривожлантириш ва сақлаш. Ювмадаги муртакларни топиш учун оғзи алюмин фалга билан ёпилган шиша цилиндрга солинган суюқликдаги муртаклар чўктириш учун улар 20 дақиқа давомида 37 0 С ҳароратдаги термостатга қўйилади. Сифон ёрдамида суюқликнинг устки қисми тахминан 60-80 мл суюқлик қолгунча олиб ташланади. Қолган суюқлик 3-4 дона Петри косачаларига кўчириб ўтказилади. Муртакларни излаш қўлай бўлиши учун Петри косачаларининг ости 1х1 см катталикдаги катакчаларга бўлиниб чизиб чиқилади. Муртакларни излаб топиш 15-20 марта катталаштирувчи лупа ёрдамида бажарилади. Топилган муртак бир томчи суюқлик билан биргаликда соат ойначасига кўчирилади ва тубига намланган фильтр қоғози қўйилган Петри косачасига жойлаштирилиб, бир оз муддат 37 0 С ҳароратдаги термостатга қўйилади. Муртакларни морфологик баҳолаш инвертировка қилинган, яъни ёруғлиги 100-150 марта оширилган микроскопларда амалга оширилади. Муртакни ҳар томонлама кўздан кечириш учун соат ойначаси секин чайқатилиб турилади.

Ҳайвонларга гормонал ишлов бериш орқали кузатилган суперовуляция туфайли олинган муртаклар ривожланиши, структураси, шунингдек, физиковий, кимёвий ва биологик хусусиятлари бўйича жиддий тафовутларга эга бўлади. Муртаклардаги бундай турли-туманлик нафақат турли донорлардан олинган, балки битта донордан олинган муртакларда ҳам кузатилади. Муртакларнинг турли сифатлилиги овуляция вақтининг чўзилиши, муртакларнинг тараққиёт тезлигидаги фарқ ва бошқа ички ва ташқи омилларга боғлиқ бўлади. Муртаклар сифатини (яшовчанлиги) баҳолашнинг бир неча усуллари мавжуд. Ферментлар фаоллигини, модда алмашинуви жадаллигини аниқлаш (глюкозани ютиши), тирик буяш, мембранадаги биоэлектрик потенциалларни аниқлаш, организмдан ташқи муҳитда ўстириш, цитологик, цитогенетик текширишлар шулар жумласидандир. Уларнинг аксарияти аниқ бўлсада, мураккаб жиҳозлар ва кўп вақт сарфлашни талаб этади. Шу сабабли ишлаб чиқариш шароитида қўллаш қийинлиги учун муртакларни морфологик белгилари бўйича баҳолаш кенг қўлланилади. Бунинг учун қуйидагиларга эътибор берилади: 1. Муртакнинг ривожланиш муддати билан ёшининг (мойиллик ва уруғлантиришдан кейин ўтган вақт) мос келиши; 2. Муртакнинг умумий ҳамда перивителлин бўшлиғи ва ялтироқ зонасининг ўлчами, шакли ва ранги; 3. Ялтироқ зонанинг бутунлиги; 4. Бластомерларнинг ҳолати, сони, ўлчовлари ва ҳолати (уларнинг бир текисда ривожланиши, хужайра мембраналарининг бутунлиги); 5. Хужайраларнинг компактлиги (ихчамлиги), чиқиб турган ва дегенератив бластомерлар сони. Овуляция натижасида чиққан тухум хужайралари тухум йўлларига тушади ва улар уруғлантиришадан кейинги биринчи кундаёқ оталанган бўлиши керак, чунки уларда қисқа вақт ичида дегениратив ўзгаришлар рўй беради. Тухум хужайра билан сперматозоид қўшилиб зигота ҳосил бўлади, зиготада модда

алмашинувлари ва бўлиниш тезлашади. Муртак ривожланишинииг илк босқичлари (2 ҳужайраликдан 16 ҳужайраликкача босқичлари) хужайралар сони билан ифодаланади. Хужайраларнинг кейинги бўлинишлари натижасида тут мевасига ўхшаш ҳужайравий шар шаклланади. Бу морула босқичидир. Кейинги босқичда ҳужайралардан зич масса шаклланиб, улар орасидаги чегаралар қийин фарқланади. Хужайравий масса перивителлин бўшлиғинииг 70-80 фойизини эгаллайди. Кейинчалик, муртакда бўшлиқ шаклланиб, бластоциста босқичи бошланади. Шу босқичда илк, кенгайган ва озод бўлган бластоцисталар фарқланади. Ишлаб чиқариш шароитида кўпинча 7-8 кунлик муртаклар кўчириш учун фойдаланилади. Ривожланишнинг шу босқичида муртак қуйидаги категорияларга бўлинади: Олий сифатли муртаклар - тўғри симметрик доирасимон шаклга эга, ялтироқ зонаси жароҳатсиз, бластомерлар цитоплазмалари бир хилда эркин, ҳужайралар орасида боғланиш мустаҳкам, марказий бўшлиқ (бластоцел) яхши ривожланган, ички ҳужайравий масса (эмбриобласт) ва трофобласт яққол ажралиб туради. Яхши сифатли муртаклар - тузилишида айрим нормадан оғишлар мавжуд, масалан, ташқи кўриниши нотекс, перивителлин бўшлиғида оз миқдорда қўшилмалар (гранулалар) бўлади, айрим бластомерлар буртиб чиқиб туради, мавжуд бластомерлар турли катталикда, кам миқдорда везикулалар (пуфакчалар) бор, трофобласт ва эмбриобласт хужайралари аниқ чегараланмаган бўлиши мумкин. Қониқарли (ўрта) сифатли муртаклар - айрим ўзгаришларга эга, масалан, бластомерларга боғланишнинг бузилиши, чиқиб турган хужайралар мавжуд, айрим (1 ёки 2 та) хужайраларда дегенирация белгилари, пуфакчалар ҳосил бўлган, бластоцел анча қисқарган, ички хужайравий масса ва трофобласт орасидаги фарқ яхши ифодаланмаган муртаклар.

Шартли яроқли (ёмон) муртаклар - яққол кўринадиган ўзгаршларга эга: ялтироқ зона деформацияга учраган, бластомерлар, уларнинг бўлакчалари ва гранулалари периветиллин бўшлиғига чиқиб кетган, цитоплазма ферментацияга ўчраган, дегенирацияга учраган ва турли катталикдаги хужайралар мавжуд, кўп сонли катта пуфакчалар, бластула бўшлиғи бужмайган, аммо эмбрионал масса яшовчан туюлади. Яроқсиз - оталанмаган тухум ҳужайралари, шакли ва ялтироқ зона бутунлиги сезиларли даражада бузилган, бластомерлар дегенирацияси яққол кўринади, нотекис бўлинишлар, хужарайралараро боғлар бузилган, муртак ривожланишдан орқада қолган. Баҳоланган нормал муртакларни қисқа муддат сақлашдан кейин ёки суюқ азотда -196 0 С ҳароратда музлатилган ҳолда узоқ муддат сақлангандан кейин ишлатиш мумкин. Кузатишлар «аъло» ва «яхши» сифатли муртакларни кўчиришда тахминан 40-60%, ўрта сифатли муртаклардан 80% ва ёмон сифатли муртаклардан 20% сигирлар бўғоз бўлиши мумкинлигини кўрсатади. МУРТАКЛАРНИ КЎЧИРИШ . Рецепиентларни танлаш . Рецепиент - деб донорлардан олинган муртакни бачадони шохига кучириб ўрнатилган ҳайвонга айтилади. Ҳар бир донор учун 6-8 бош зотдор рецепиентлар олинади. Бунинг учун 16-18 ойлик ғуножинлар ёки 7 ёшли сигирлар олинади. Рецепиентлар соғлом ҳайвонлар бўлиши керак. Реципиент ҳайвонни операцияга тайёрлаш. Муртакларни кўчириш учун махсус катетрлар ишлатилади. Кўпинча сунъий уруғлантириш учун шлатиладиган Кассу ускунасининг турли модификациялари қўлланилади. Зангламайдиган пўлатдан ясалган, узунлиги 54 см, диаметри 3 мм ва поршенли метал найчадан тузилган «Найштадт» типидаги катетрлари ишлатиш учун жуда қўлайдир. Ускунанинг ишчи қисми учи юмалоқланган ва ёнбош тешикли бураб ўрнатиладиган пойнакдан тузилган. Пойнакнинг

ичига тайёрлаб қўйилган муртакли (катетр) пайеттани қўйиб, поршенли метал найчага бураб ўрнатилади ва устидан полиэтилен ҳимоя қобиқ кийдирилади. Кассу типидаги ускуна шлатилганда муртак 8 см узунликдаги ва диаметри 1 мм бўлган ингичка найчага жойлаштирилади, унинг ичида муртак ҳаво пуфакчалари ва иккита муҳитли устунчалар орасидаги суюқликда бўлади. Тўлғазилган найчани стерил пенцит билан пойнак ичига солиб, ускунанинг асосий найчасига ўрнатилади. Ускуна шу ҳолда ишга тайёр бўлгач, мутахассиснинг қўлига бергунга қадар ускунани 37 0 С ҳароратли термостатда сақлаш мумкин. Хўжаликда соғлом сигир ва ғуножинлардан реципиентлар олдиндан танлаб кўйилади. Уларнинг мойиллиги донорлар билан бир кунда бўлиб ўтиши лозим. Фарқ ±12 соатгача бўлиши мумкин. Битта донорга бешта реципиент танланади. Реципиентларни танлаш учун ҳайвонлар сони кам бўлса унда донорлар ва раципиентлар жинсий циклининг қўзғалиш босқичи синхронланади (мослаштирилади). Муртакни кўчириш учун ҳайвон станокда фиксация қилинади, думи бинт билан бўйнига боғлаб кўйилади. Тўғри ичак тозаланади. Ректал усул билан қайси тухумдонда сариқ тана мавжудлиги ва унинг ҳолати аниқланади. Ташқи жинсий аъзолар ва чот соҳаси илиқ сув билан совинланиб ювилади ва 96%-ли диоцит ёки этанол билан зарарсизлантирилади. Бачадон қисқаришини камайтириш, тўғри ичак девори мускулларининг қисқаришлари ва дефикациянинг олдини олиш учун думғоза ва биринчи дум умуртқалари орасига 5-10 мл 2%-ли новокаин эпидурал усулда юборилади. Муртакни кучириш учун жинсий аъзоларга катетрни юбориш техникаси муртакни ювиб олиш усулига ўхшаш бўлади. Қинга юборилган катетр тўғри ичак орқали қўл билан назорат қилиниб, бачадон бўйнидан ўтказилади, Катетрни сариқ тана жойлашган тухумдон томондаги бачадон шохининг учки қисмига яқин юборилади. Муртакни

муваффақиятли кўчириш кўп жиҳатдан ускунани чуқурроқ юбориш ва муолажаларни тартиб ва эҳтиёткорлик билан бажаришга боғлиқдир. Катетрнинг учи керакли жойга киргизилгандан кейин, поршенни оҳиста босиб, муртак бачадон шохига чиқарилади, Ускуна бачадондан эҳтиёткор ҳаракат билан чиқариб олинади. Муртакни муваффақиятли кўчирилишига таъсир этувчи омиллар: 1. Реципиент ҳайвонларнинг соғлом бўлиши ва уларда жинсий циклнинг сифати; 2. Донор ва реципиентда жинсий цикл қўзғалиш босқичларинииг номоён бўлиш синхронлиги; З. Муртакнинг ривожланиш бо с қичи ва унинг си фати; 4. М уртакни бачадон шохи га юборилган ж ойи; 5 . Бач адонга микроорга ни зм ва замбуру ғ ларнинг тушиши га йўл қ ўймаслик; 6. К атетр н и юбор иш да бачадо н шиллиқ пардасини ж ароҳатламаслик ; 7. Муртакни кучирувчи м у тахассиснинг ма лака д аража с и; Муртак кўчириб бўлингандан сўнг реципиент ҳайвонларга оптимал парваришлаш ва озиқлантириш шароитлари яратилади. Бўғозликни илк даврида аниқлаш учун 10 кундан кейин реципиент ҳайвонларнинг олдига искаб-топар буқалар қўйилади. Икки ойдан кейин эса бўғозлик ректал усулда аниқланади. Донор ва реципиент ҳайвонлар соғлом, мустаҳкам конститутцияли, юқумли ва инвазион касалликлардан ҳоли бўлиши лозим. Донор сигирлар ҳар 6 ойда бир марта сил, бруцеллёз, лептоспероз, кампилобактериоз, трихоманоз ва ҳар 12 ойда юқумли ринотрахеит, паратуберкулёзли энтерит касалликларига текширилиб турилади.

Похожие

Жинсий Цикл Физиологияси

Одам эмбриологияси асослари. Жинсий хужайралар. Уруғланиш, майдаланиш ва гаструляция. Гаметогенез. Оталаниш

Ветакушерлик фани ҳақида

Тўқималарда патологик ўзгаришишлар

Хордалилар типи ривожланиши