Одам эмбриологияси асослари. Жинсий хужайралар. Уруғланиш, майдаланиш ва гаструляция. Гаметогенез. Оталаниш - Медицина - Рефераты

Одам эмбриологияси асослари. Жинсий хужайралар. Уруғланиш, майдаланиш ва гаструляция. Гаметогенез. Оталаниш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Одам эмбриологияси асослари. Жинсий хужайралар. Уруғланиш, майдаланиш ва гаструляция. Гаметогенез. Оталаниш Режа: 1. Одам эмбриологияси фани ҳақида тушунча. 2. Эмбрионал олди даври, гаметалар, эркаклар жинсий хужайралари, тузилиши, 3. Сперматогенез, босқичлари. 4. Аёллар жинсий хужайралари, 5. Овогенез. босқичлари. 6. Уруғланиш, босқичлари, зигота тузилиши. 7. Майдаланиш, жараёни. 8. Бластоцистанинг тузилиши. 9. Имплантация ва ҳомила овқатланиши .

Эмбриология фани тарихи ха қ ида қ ис қ а маълумот. Эмбриология фани қ адимий фан бўлиб, ҳ омила организмини нг тара ққ и ё т қ онунларини ў рганади. Инсон яратилибди к и, у ў зининг пайдо бўлиши бил а н қ изи қ иб келган. Ҳ омила ҳ а қ идаги биринчи маълумотлар “АВЕСТО” китобида хам берилган. Қ адимги Мисрда, Хитойда сунъий шароитда қ ушлар ў стирилган, йўлдош ха қ ида маълумотлар бўлган. Эмбриология ха қ идаги биринчи назарий маълумотлар биринчи марта Гиппоқрат), Аристотель ( IV аср бизгача ) асарларида эълон қи линган: Гиппоқрат «Етти ойли к ҳ омила», «Уруғ ха қ ида», «Бола табиати» ха қи да китоблар ё зган. Аристотель одам ва хайвонлар эмбриологияси ха қи да 5 та китоб ё зган («Уруғнинг келиб чи қ иши ха қ ида», «Хар хил хайвонлар бачадонлари шакли» ва ш. к), эпигенез на за риясини яратган. Лекин бу олимларда матер иалисти к тушунчалар бўлмаган. Масалан , Аристотель «ҳомила а ё л қ о н ига эркаклар уруғи қў шилгандан кейин ривожланади» деган ноту ғ ри ғ ояни илгари сўрган. XVII аср бошларид а машх у р фаранг файласуфлари Бе к он ва Де к артлар Гиппоқрат, Аристотель тушунчалари асоссиз, деб тажриба йўли билан фанни ривожлантириш лозимлигини куп ўқ тиришганлар. Шундан с ў нг , В.Гарвей тажрибалар асосида « қ он айланиш» назарияси, «хайвонлар ф ақа т тухумдан ривожланади» деган ғ ояларини илгари сўрди. Шу йилларда преформистлар «уруғларда тай ё р одамчалар бўлади» деган ташви к отлар ни киргиздилар. Немис олими К. Вольф (1733-1794) эпигенез ва ппроф омизм назария ларини қ атти қ тан қ ид қ илди ва асосли равишда « ҳо мила вара қ лари» назариясини яратди. У хайвонла р, қ ушлар эмбриологиясини чу қу р ў рганди, буйрак (Вольф ) таначасини , юрак тар аққ и ё тини асослаб берди. А.Левенг ук ва талаба Гам биринчи марта спермани миқрос к оп остида к ў рдилар ва « ҳ айвон уруғлари» - сперматозоидларини топдилар.

Ў рта Оси ё да дастлабки илмий эмбриологи к асарлар X - XIII асрларда Ибн Сино, Умар Чагминий к аби олимлар томонидан яратилди. Ў рта Оси ё да дин кучли бўлгани учун а нт е натал онтогенез чу қу р ў рганилмади, аксинча, асосий ишлар постнатал онтогенез буйича қ илинди. Инсон Олло ҳ томонидан я ратилади деган уму м коида яратилгани учун олимлар эмбрионал давлар ҳақида юзаки маълумотта эга бўлганлар Россияда XIX асрда рус олимлари Х.И.Пандер, К.Э.Бер ҳомила варақлари гистогенезини (аввал икки, кейин учта) ёздилар ва эволюцион назарияга асос солдилар. Умуман эмбриология тарихи асосчилари бўлиб К.Ф.Вольф, Х.И.Пандер, К.Э.Берлар хисобланади. Кейинчалик цитологиянинг ривожланиши, эмбриология фани ривожланишига катта хисса қушди. Мюллер ва Геккель томонидан «онтогенез филлогенезни қайтаради» деган қонунни очишгач, рус олимларидан А.Н.Северцев (1866-1936) филэмбриогенез фанини ривожлантирди ва филэмбриогенез механизмларини очиб берди. (анаболия, арголлаксис), П.Г.Светлов (1872- 1974) ҳомила тараққиётидаги қалтис даврларни, А.Г.Кнорре одамда эмбрионал гистогенез босқичларини чуқур ўрганди, эмбриология сохасида мукаммал атлас ва қўлланмалар чоп этди. Ўзбекистонда эмбриология сохасида бошланғич даврда анатомлар, кейинчалик гистологлар айрим аъзоларнинг эмбриогенез ва постнатал даврдаги тараққиётини ўргандилар. Р.Н.Худойбердиев, Х.З.Зохидов ва уларнинг шогирдлари юрак ва қон томирларни, нерв тизимини, академик К.А.Зуфаров ва унинг шогирдлари меъда, меъда ости бези, жигар, ичакларнинг онтогенезини умуморфологик ва цитофункционал, электромиқросопиқ даражада ўргандилар ва қатор қонуниятларни очдилар. Эмбриогенез даврлари. Одам эмбриогенез учта даврга бўлиб ўрганилади. 1. Ҳ омиладан олдинги (предэмрионал) давр.

2. Ҳ омила (эмбрионал) даври. 3. Ҳ омиладан кейинги (постэмбрионал) даврлар. I . Ҳ омиладан олдинги даврда прогенез-гаметогенез жинсий ҳ ужайраларнинг тара ққ и ё ти (сперматогенез – эркаклар уруғ ҳ ужайраларининг тара ққ и ё ти, овогенез – а ё ллар тухум ҳ ужайрасининг тара ққ и ё ти), жинсий ҳ ужайраларнинг тузлишлари ў рганилади. II . Эмбрионал давр турт бос қ ичга бўлинади: 1) уруғланиш – оталаниш; 2) майдаланиш ; 3) гаструляция ; 4) гисто-органогенез . Одатда эмбриологиқ давр акушерли к фанида уч бос қ ичга бўлинади: 1) бошлан ғ ич давр – 1 ҳ афта; 2) куртак давр – 2-8 ҳ афта; 3) ҳомила даври – 9 ҳ афтадан то ту ғ илгунча. III . Постэмбрионал давр – бу давр айрим олимлар фиқрича , бола ту ғ илгандан с ў нг бир ойгача бўлган даври, айримлар фиқрича , то жинсий бало ғ ат ё шигача бўлган даврни ў з ичига олади. Бу даврда организм ва унинг аъзолари катталар аъзоларига ў хшаб қ олади. Учинчи г у рух олимлари . Одам туғилгандан то ўлгунча бўлган даврни постэмбрионал давр деб тушинадилар. Бу холда эмбриогенез эса онтогенезни бир босқичи бўлиб хисобланади. Прогенез – гаметогенез Гаметогенез жинсий хужайраларнинг тараққий этишидир ва у сперматогенез ва овогензларга бўлиниб ўрганилади Сперматогенез – бу эркаклар жинсий ҳужайраларининг ривожланиши ва оталантириш қобилиятига эга бўлган сперматозоид ҳужайраларининг етилишидир. Сперматогенез жараёни уруғдонда уруғ ишловчи эгри каналчаларда кечади ва тўрт босқични ўз ичига олади: 1) кўпайиш; 2) ўсиш; 3) етилиш; 4) шаклланиш. Кўпайиш. Маълумки, эмбрионал даврда бирламчи жинсий ҳужайрара- гонобластар сариқлик қопи деворида ҳосил бўладилар ва миграция йўли билан ривожланаётган уруғдонга келадилар. Бу ерда гонобластлар ўзак ҳужайралар хисобланади (ёки улардан ўзак ҳужайралар ҳосил бўлади)

улардан эса, сперматогонийлар ҳосил бўлади. Сперматогонийлар митоз бўлиниш йўли билан ҳосил бўладилар. Ўсиш. Бу жараёнда сперматогонийдан 1-тартибли сперматоцит ҳосил бўлади, I - сперматоцит хажми катта бўлади ва мейознинг биринчи бўлиниш босқичига ўтади бу бўлиниш редўкцион бўлиниш дейилади. Бунда профаза жуда у зоқ ч ў зилади ва профазанинг S босқичида ДНК ми қ дори икки марта ортади. Профаза 5 та бос қ ичдан иборат бўлади. 1. Лептотен – (лептос-ип) хромосомалар ип шаклида к ў ринади; 2. Зиготен – (зигос- қў шилиш) ў хшаш хромосомалар қўшилиб жуфт- жуфт бўлиб ё тади. К онъюгация (бирлашувчи) хромосомалар ў ртасида генлар алмашинуви бўлади. 3. Пахитен – (пахис-й ўғ он) хромосомалар к алталашади ва спираллашиш натижасида й ўғ онлашади. Бунда хар бир хромосома икки хроматидага бўлинади, лекин центромер бўлинмайди. Т ў рттадан хроматидалар тутган тетрадалар ҳосил бўлади ва улар сони 23 та бўлади (23 та синаптотен хам дейилади). 4. Диплотен – (диплос- ё ри қ ) бос қ ичда хромосома учлари дан бўлина бошлайди, бир - бирига ў хшаш бивалент хромосомалар бир биридан Узоқлашадилар, лекин хромосома лар кесишган жойларда бо ғ ланиш са қ ланади. Бу ерда хар бир тетрада иккитадан к онъюгациялашган хромосомадан иборат бўлгани учун тетрадалар сони икки марта к ам – яъни 23 тадан гаплоид т ў пламда бўлади. 5. Диакинез – босқичида хромосомалар янада й ўғ онлашади ва кейинчалиқ ҳ ужайралар биринчи мейоз бўлининшни нг 1 метафаза бос қ ичи г а ў тади . Бу бос қ ич да х ромосомалар экваториал зонада жойлашадилар. 1 анафазада х а р бир бивалент ҳ ужайра қ утбларига тортилади. Телофаза 1 охирида иккита гаплоид т ў пламли ҳужайра 2-тартибли сперматоцитлар ҳ осил бўлади. Бу ред ук цион ( редукция к амайиши ) б ў линиши деб аталади. Етилишнинг иккинчи эквацион бўлиниши бошланади. И нт с рекинез қисқа бўлади, ДНК репли к ацияси к у затилмайди, бўлинишга тай ё ргарли к

к ў рилмайди. Анафаза 2 та хроматидлар бир бирид а н айирилади (монадалар ҳосил бўлади), центромерлар хам ажралиб Узоқлашади, охирида (ДНК са қ ловчи) гаплоид т ў пламли сперматида ҳ ужайралари ҳ осил бўлади. Шундай қилиб етилиш охирида бир сперматогонийдан 4 та сперматида ҳужайраси ҳ осил бўлади. Шаклланиш бос қ ичида сперматидалар сперматозоидларга айланади. Сперматидалар майда ҳ ужайралар бўлиб, уларнинг ядролари зичлашади. Гольджи аппаратидан ак ро бласт (кейинчалиқ унда акросома) ҳ осил бўлади. Ҳ ужайра маркази иккига – про к симал ва дистал қ исмларга бўлинади. Дистал центриоладан ўқ ип дум - ҳ осил бўлади. Ядро ҳ ужайраларнинг бош қ исмида қ олади. Сперматогенез ўрта хисобда 75 кун давом этади, ҳ осил бўлган сперматозоид, к ў пинча С ерто ли ҳ ужайра и ги га кирган ё ки унинг чуқур ойларига ботиб кирган бўлади Сперматозоиднинг тузилиши . Сперматозоид икки қ исм: бош ва дум қ исмларидан иборат. Бош қ исмида асосан иккита тузилма бор: гидролити к ферментлар – гиал у ронидаза, протеазалар тутувчи акросома ва ядро . .Бошчанинг олдинги ярмида ғилофча /акробласт/ жойлашиб, унинг ичида бевосита бошчанинг оддинги учида акросома ётади. Акросома уруғланиш учун зарур тузилма бўлиб, у ўзида кўп миқдорда тухум хужайра кобиғини емирадиган гиалуронидаза ферментини сақлайди. Сперматозоид бош қисми 4-5 мкм, дум қисми 55-60 мкм бўлиб, шундан оралиқ қисм 45 мкмни ташкил этади. Ядро зич гомоген ҳ олда бўлиб, у 23 хромосома га эга бўлади. Шундан биттаси жинсий Х ё ки У хромосома бўлади, қ олган 22 та си аутосомани таш к ил этади. Умуман олганда 50 фоиз сперматозидда хромосома У, 50 фоиз сперматозидда хромосома Х бўлади. Сперматозоиднинг дум қисмида яна 4 та тузилма ажратилади: 1) қисқа бўйин қисм, унда проксимал центриол жойлашган, бўйинни боғловчи қисм

ҳам дейилади; 2) оралиқ қисм, унда ўқ ип (аксонема хам дейилади) атрофида митохондриялар зич, спиралсимон жойлашади ва сперматозоид харақати учун энергия беради; 3) асосий қисм – кўприксимон тузилишга эга; 4) терминал – охирги қисм қисқарувчи ферментлар тутади. Сперматозоиднинг буйин қисмида ядронинг орқа қутби сохасида проксимал центриола тухум хужайрага ўтади ва уруғланган тухум хужайранинг ёки зиготанинг бўлинишида иштирок этади. Ядродан бирмунча узоқда бўлган дистал центриола икки бўлакдан иборат. Унинг таёқчасимон кўринишига эга бўлган биринчи ярми бўйин чегарасини хосил қилади ва ундан сперматозоиднинг танаси орқали думчасига ўтувчи ип бошланади. Дистал центриоланинг халқасимон шаклга эга бўлган иккинчи бўлаги эса тана охирида жойлашади. Шундай қилиб, сперматозоиднинг оралиқ қисми- танаси дистал центриоланинг таёқчасимон ва халқасимон бўлаклари орасида жойлашган тузилмалардан иборат. Бу ерда ўқ ип атрофида спирал холатда митохондриялар жойлашади. Сперматозоиднинг тана қисмида оксидланиш ферментларининг юқори активлги аниқланган. Бу қисмда гликоген, фосфатлар, шунингдек, кўп миқдорда АТФ сақланади. АТФнинг бўлиши ва митохондрияларнинг кўплиги сперматозоидни энергия билан таьминлаб туришидан далолат беради. Сперматозоиднинг думчаси асосий ва охирги бўлакларга бўлинади. Думчанинг асоси фақатгина ўқ иплардан ва уни ўраб турувчи аденозинтрифосфатаза /АТФ-аза/ ферментини тутувчи цитоплазмадан иборат. Бу фермент митохондрияларда синтезланган АТФ ни парчалайди ва шу йўл билан энергия ажралишини таъминлайди. Цитоплазмада ўқ ип атрофида спиралсимон кўриниишда нозик иплар жойлашиб, уларни кортикал спирал деб номлашади. Ўқ ип киприкчаларнинг ўқ ипига ўхшаш бўлиб, классик тузилишга эга. У гомоген матриксда жойлайган 10 жуфт микронайчадан иборат тутамдир. Бунда 9 жуфт микронайчалар ўқ ипининг перифериясида ётса 1 жуфти марказда жойлашади. Думчанинг асоси фақатгина ўқ иплардан ва думчанинг охирги бўлими эса жуда ингичка ўқ

ипдан ташкил топган. Охирги бўлимнинг ўқ ипи ташки томондан фақатгина плазмолемма билан ўралган. Клиниқада сперматограммадан фойдаланилади. Меъерий сперматограмма қуйидагича бўлади: 20-200 млн/мл сперматозоид, шундан 60 фоиз нормал, 30 фоиз атипик сперматозоидлар (миқро- макроформалар, икки думли, ёпишган бошли ва ш.к), сперматида, сперматоцитлар, 2 фоиз, бошқа ҳужайралар (лейкоцитлар, эпителиал ҳужайралар ва ш.к). Эякулят текширилаётганда 75 фоиз сперматозоид тирик бўлиши, фаол харакатланадиганлари 50 фоиз дан кўп бўлиши лозим. Сперматозоидлар нордон мухитда харакатдан тўхтайди ва уруғлантириш қобилиятини йўқотади Овогенез ва тухум ҳужайраларининг тузилиш . Овогенез – тухум ҳужайрасининг етилиш, сперматогенездан маълум даражада фарқ қилади ва уч босқичда кечади: 1) купайиш босқичи антенатал даврда кечади. Бу босқичда ичида овогоний (гонобластдан ҳосил бўлган) ҳужайрани сақловчи ва ташқи томонида бир қатор ётган фоллиқуляр, ҳужайралар ётган примордиал фолликулалар ҳосил бўлади. Қиз бола туғиладиган вақтда уларнинг умумий сони 400 000 – 500 000 атрофида бўлади ва улар тухумдоннинг пўстлоқ моддасида жойлашади. Овогенезнинг қолган икки даври қиз боланинг хаёт даврида кечади. Овогенезнинг иккинчи ўсиш босқичи икки даврга бўлинади. Биринчиси кичик ўсиш даври бўлиб, бу даврдаги ўсиш ФСТ гормонига боғлиқ бўлмайди. Бу кичик ўсиш даври фақат эмбрионал даврда кечади. 1-овоцитда хромосомалар лептотен босқичда сақланади. Кичик ўсиш даври жинсий балоғат давригача давом этади. Жинсий балоғат давридан сўнг ФСГ таъсирида катта ўсиш даври бошланади, фоллиқуляр ҳужайралар кўпаяди, катта ўсиш даври 12-14 кун давом этади.

Бунда ўсувчи фоллиқулдаги 1- овоцитда хромосомалар қонъюгацияси рўй беради, тетрадалар ҳосил бўлиши ва цитоплазмада сариқлик моддаси ҳосил бўлиши кузатилади. Катта ўсиш давридан сўнг фоллиқул етўқ учламчи фоллиқулга айланади. Тухум ҳужайра етилиш босқичига тайёр бўлади. Етилиш босқичи иккита бўлинишни ўз ичига олади. Биринчи бўлиниш учламчи фоллиқул ичида бўлади. Бу вақтда 2-тартибли овоцит ва йўналтирувчи танача ҳосил бўлади. Иккинчи тартибли овоцит ядросида 23 диада бўлади ва цитоплазмасида барча органеллар озиқланиш моддаси тўпланган бўлади, у йириқроқ бўлади, уни учта парда – плзмо-оволемма ятироқ парда ва нўрли тож ўраб туради. Етилишнинг иккинчи бўлиниши бачадон найида кечади. 2-тартибли овоцитдан етилган тухум ҳужайраси ва редукцион танача ҳосил бўлади. Редукцион таначада 23 та монада ва оз миқдорда цитоплазма бўлади ва бу танача оталаниш қобилиятига эга бўлмайди. Шундай қилиб, овогенез сперматогененздан қатор хусусиятлари билан фарқланади: 1. овогенез 28-30 кун, сперматогенез 72-75 кун давом этади. 2. Гаметогенезнинг к ў пайиш бос қ ичи эмбрионал дврда кечади, сперматогенез купайиш босқичи, эса жинсий бало ғ ат ё шидан бошланади. 3. Овогенезда ў сиш икки бос қ ичли бўлади, биринчи бос қ ич эмбрионал даврдан бошланади. 4. Овогенезда етилишнинг биринчи бўлиниши етилган фоллиқул ичида, иккинчи бўлиниши бачадон найида кечади. Сперматогенезда етилиш эгри найчаларда кеч а ди. 5. Овогенезда сперматогенездагидек шаклланиш бос қ ичи бўлмайди, яъни сперматогенезда 4 та бос қ ич бўлади. 6. Овогенезда бир етилган тухум ҳ ужайра ва 3 та редукцион танача, сперматогенезда эса 4 та етилган уруғ ҳ ужайраси ҳ осил бўлади. Тухум ҳ ужайрасининг тузилиши.

Тухум ҳ ужайра овоцит ( ovum -тухум) думало қ шаклга эга. Бало ғ ат ё шидаги елда хар 28-30 кун ичида 1-5 тагача жинсий ҳужайра етилади. Тухум ҳ ужайранинг тухумдондан чиқиши овуляция дейилади ва бу жара ё н асосан (ЛГ) лютропни гормони таъсирида кечади. Аё лни нг бутун бола ту ғ иш даврида 300-400 тухум ҳ ужайраси етилиши мумкин, лекин тухум ҳ ужайра сперматозоидларга ў хшаб харақат қ илолмайди. Одамда тухум ҳужайра олиго- ва иккиламчи изолецитал бўлади. Яъни тухум сариқлиги кам ва ҳужайра цитоплзмасида бир ҳил тарқалган бўлади. Тухум ҳ ужайра диаметри 130 мкм катталикда бўлади. Унинг атрофида н у рли тож бўлиб, у фоллиқуляр ҳ ужайралардан иборат, унинг остида ялтиро қ парда жойлаш а ди, ялтиро қ парда гли к опротеидларадан иборат в а унга фоллиқуляр ҳ ужайраларнинг майда с ў р ғ ичлар кириб туради. Фоллиқуляр ҳ ужайралар ов қ атлантириш, химоя вазифаларини ў тайдилар. Ҳ ужайра цитоплазмасида сари қ ли к таначалари тар кок ҳ олда бўлади. Гольджи к омплексини ҳ осил қ илган к орти к ал доначалар цитоплазманинг перифери к қ исмида жойлашади. К орти к ал доначалар уруғланиш даврида уруғланиш қ оби ғ ини ҳ осл қ иладилар. Тухум ҳ ужайрарида ҳ ужайра мар к ази бўлмайди. Тухум хужайраларини сариқлик модданинг миқдорига қараб ва сариқлик моддасининг жойлашишига қараб классификация қилиш мумкин. Сариқлик моддасининг миқдорига қараб: а/ сариқлик моддасини кам сақловчи олиголецитал б/ сариқлик моддаси ўртача миқдордаги тухум хужайралар -мезолецитал в/ сариқлик миқдори кўп-полицетиал тухум хужайраларига бўлинади. Олиголецитал хужайралар бирламчи ва иккиламчи турларга бўлинади. Бирламчи хужайра турларга ланцетникнинг тухум хужайраси мисол бўла олади. Иккиламчи турга сут эмизувчиларнинг тухум хужайраси мисол бўлиб, бу тухум хужайралар филогенетик тараққиёт давомида полилецитал тухум хужайралар ўрнида хосил бўлган. Эмбрион ривожланишининг она қорнида ўтиши кўп сариқлик моддаси

бўлишига хожат қолдирмайди. Сариқлик моддасининг тарқалишига /жойлашишига/ қараб: а/ изолецитал -бир хил, яьни сариқлик моддаси кам ва тахминан бир хил тарқалган тухум хужайралар; б/ ўрта телолецитал, яьни сариқлик моддаси миқдори ўртача, бошқа қисмларида хам бор, лекин кўпроқ тухум хужайрасининг вегетатив қутбида жойлашган ва в/ кескин телолецитал- сариқлик моддаси кўп ва асосан вегетатив қутбда жойлашган тухум хужайрлар тафовут қилинади. Бу хужайраларда анимал қутб тор бўлиб, у ўзида сариқлик тутмайдиган цитоплазма ва ядродан иборат. Бундай тухум хужайралар қушлар тухум хужайраларнинг бу қутби пушт хосил қилишда иштирок этади ва уни пушт гардиши деб аталади ва рептилийларга хосдир Эмбрионал давр. Бошланғич давр - тараққиётининг I - хафтаси . Э мбрионал давр тўртта босқичларини ўрганиб чиқиш. Уруғланиш. Уруғланиш жараёнида эркак ва аёл жинсий ҳужайралари қўшилади ва натижада янги, диплоид тўпламга эга бир ҳужайрали организм зигота ҳосил бўлади. Уруғланиш учун энг камида аёл қинига тушган хар бир 1 мл спермада энг камида 20 мл сперматозоид бўлиши керак. (Нормада 3 мл спермада 150 мл га яқин сперматозоид бўлади). Сперматозоиднинг уруғлантириш қобиляти 2 суткагача етади. Уруғланиш юз берган тақдирдан 2 сутқа давомида тухум ҳужайралар сўрилиб ёки тушиб кетади. Уруғланиш уч босқичда ўтади: А) дистант ; Б) к онтакт ва В) сперматозоиднинг овоцит цитоплазмасига кириши босқичларидан иборат. Уруғланиш бачадон найида кечади. Дистант босқичда сперматозоидлар ва тухум ҳужайра маълум масофада бўлишади., лекин улар ўзаро таъсир доирасида бўладилар. Бу босқичда сперматозоидлар томонидан уч хил фаолият кечирилади: 1. Капацитация. Маълумки, сперматозоидлар уруғ йўлларида гликокаликс қобиғи билан ўраладилар ва уларнинг харакати чекланган бўлади. Сперматозоидлар бачадон ва бачадон найида шиллиқ секрет таъсирида ва

ишқорий мухитда гликокаликс қобиғини йўқотадилар ва фаолашиб, харақатчан бўладилар. Шиллиқ секрет прогестерон таъсирида ажралади. Сперматозоидларнинг бундай харакатчан холатга келиши капацитация дейилади. Капацитация 7 соатча давом этади. Капацитация жараёнидан сўнг, сперматозоидлар бошчасидаги рецепторларга таъсир этиш осон бўлади. 2. Реотаксис сперматозоидларнинг суюқлик оқимга қарши харакатидир. Шиллиқ секрет бачадон найидан бачадон томон оқиб келади. лекин сперматозоидлар бу оқимни енгиб юқорида турган тухум ҳужайра томон харакат қиладилар. 3. Хемотаксис – бу жараёнда тухум Райра ишлаб чиқарган гипогамон 1 сперматозоидларда ижобий хемотаксис чақиради. Б. Контак т . Бу босқичда сперматозоид ва тухум ҳужайра бир-бирига тегиб туради. Бу босқичда қ уйидагилар юз беради: 1) к ў п сперматозоидлар тухум ҳужайрага – ҳужум қилганларида тухум ҳужайралари ў з ўқи атрофида айланма хара к атга келади, ўрта хисобда бир минутда 4 марта айланади ва бу хара к ат 12 соатча давом этади; 2) акросомал реакция. Маълумки, сперматозоид бошчасидаги қлпоқча шаклидаги акробласт ичида трипсин, гиалўронидаза, протеаза қаби ферментлар бўлади. Икки ҳужайра бир-бирига тек к ан вақтда бр фермнт ташқарига чиқади ва тухум ҳужайранинг н у рли тожини, ялтироқ пардасини бузиб юборади; 3) нўрли тож ҳужайралари бир - бирлари билан ё пишиб қонгломерат ҳосил қилади ва бачадон найи кипри к ли ҳужайралари таъсирида бачадонга чиқариб юборилади; В) уруғланишнинг учинчи босқичи сперматозоиднинг тухум ҳужайра ичига кириши пенетрация деб номланади. Бу босқичда спрематозоиднинг бош, бўйин ва оралиқ қисмлари тухум ҳужайралар ичига кириб олади. Шундан сўнг кортикал доначалар уруғланиш қобиғини ҳосил қиладилар ва бошқа сперматозоид тухум ҳужайра ичига киролмайди, яъни моноспермия юз беради. Полиспермияга қарши учта тўсиқ ҳосил бўлади: 1) уруғланиш қобиғи; 2) кортикал реакция; 3) гиноганон 2 тип таъсири. Уруғланиш қобиғи

акросомал реакциядан сўнг ялтироқ парда зичлиги йўқолади, унинг ичида майда бўшлиқлар ҳосил бўлади, парда сийрак тортади. Сийраклашган пардага ГАГ, гликопротеидлар, оқсиллар кириб, ялтироқ пардани мустахқамлайдилар; шу билан уруғланиш қобиғи ҳосил бўлади. Бу жараён кориткал реакция дейилади. Бу жараёнда тухум ҳужайра ичидан Са ионлари чиқади, бу ионлар таъсирида кориткал доначалардан ферментлар чиқиб ялтироқ парда ва оволемма ўртасида бўшлиқ ҳосил қилади. Бўшлиқда сув ва оқсиллар тўпланади. Бу бўшлиқ перивителлен бўшлиғи дейилади. Бу тўсиқлардан бошқа сперматозоидларни тухум ҳужайраларга кириши имконсиз бўлиб қолади. Сперматозоид тухум ҳужайраси ичида 180 градусга бўлинади, бунда сперматозоиднинг ҳужайра маркази тухум ҳужайра ўртасида икки ядро орасида туриб қолади. Ундан бўйин дукчаси ҳосил бўлади. Сперматозоид ва тухум ҳужайралари ядролари шишади, ва улар пронуклеуслар деб номланади. Пронуклиуслар яқинлашиб синкармон ҳосил бўлади. 23 та ота ва 23 та она хромосомалар қўшилади ва хромосомалар сони 46 бўлади Зиготанинг майдаланиши . Майдаланиш – бу зиготанинг кетма-кет митотик йўл билан майда бластомерларага (бластос-куртак, мерос-қисм) бўлинишидир. Лекин бластомерлар хажми она ҳужайра хажмидан кичик бўлади, шунинг учун майдаланиш деб айтилади. Маълумки, майдаланиш турли хайвонот ва к илларида турли хилда кечадилар: 1. Т ўлиқ , синхрон , текис майдаланиш. 2. Тўлиқ синхрон , нотекис майдаланиш. 3. Меробластиқ ( қ исман) майдаланиш. Одамда тўлиқ асинхрон, нотекис майдаланиш юз беради. Биринчи бўлиниш , уруғланишдан сўнг чамаси 30 соатлардан сўнг бўлади ва 2 та о қиш , кичи к ва тўқ рангда бўлган катта бластомерларга бўлинади. (расм 36). Оқиш бластомерлар – трофобластлар, тўқлари – эмбриобластлар дейилади.

Оқиш бластомерлар тезро қ бўлинадилар, ва улардан ҳомилани озиқлантирувчи трофобласт, тўқ бластомерлардан ҳомилани ҳосил қилувчи эмбриобласт ҳосил бўлади. Майдаланиш давомида аввал морула (ҳужайралар т ў плами), ва охирида ичидаги бўшлиқда суюқлиги бўлган бластоциста ҳосил бўлади. Уруғланишнинг учинчи куни 12-15 бластомердан ташкил топган морула 4-куни бластоциста ҳосил қилиб 4-5 кун ларга бориб бачадонга тушади. Бачадонда «озод» бластоциста бўлиб, у Ўзида 100 дан к ў п бластомерлар тутади. Бластоциста деворини трофобластлар ташкил этади, эмбриобластлар эса бластоциста ичида т ў планиб, «ҳомила тугуни» ни ҳосил қиладилар. Бластоцистанинг катталашуви бачадон безлари ишлаган шиллиқ секретни сўрилиши хисобига бўлади. Майдаланиш бластомерларда ядро, цитоплазма муносабати сомати к ҳужайралардаги муносабатга тенглашганда т ў хтайди ва уруғланиш қобиғи эрий бошлайди. Шундан сўнг бластоцистани нг имплантацияси бошланади. (расм 37 Аф.) + Имплантация Имплантация-бу ҳо м иланинг бачадон шиллиқ пардасига ичига киришидир (имплантацио-ўсиб кириш). Имплантация икки босқичда кечади: 1) адг е зия- ё пишиш-ҳомила бачадон юзасига ёпишиб олади; 2) инвазия- бластоцистанинг бачадон шиллиқ пардаси ичига ботиб кириши. Уруғланишининг 7 куни бластоцистада имплантация учун тай ё ргарли к кетади: ҳомила тугуни ҳомила қ ал қ онига айланади , имплантация билан бир вақтда гаструляция босқичи бошланади. Имплантация ўрта хисобда 40 соатча давом этади. Инвазия вақтида трофобласт қаватдан цитотрофобласт ва симпластотрофобласт қ аватлар дифференциров к а қиладилар. Симпластотрофобласт сўр ғ ичлар ҳосил қилади ва улар протеолити к ферментлар ишлаб , бачадон шиллиқ парда эпителий ва хусусий қ аватларини парчалаб уларни бузади, аввал имплантация ч у қ у рлиги ҳосил б ў лади. Бу ва қ тда ҳомила парчаланган тўқима хисобига овқатланади (гистотроф

овқатланиш), 2 чи хафталардан сўнг гематотроф овқатланиш бошланади. Бачадон шиллиқ пардасида гли к огенга бой децидуил ҳужайралар к ў паяди. Бластоциста шиллиқ парда ичига тўлиқ жойлашгандан сўнг, 10 кунда ипмлантация ч у қ у рлиги пролиферация йўли билан купая ё тган эпителий хисобига тўлиқ бер к илади. 12 кунда бластоциста атрофини симпластотрофобласт (синцитиотрофобласт) тўлиқ ўраб олади, эндометрийда лакуналар пайдо бўлиб, улар кенгая бошлайди

Похожие

Одам ирсиятининг моддий асослари

Ирсият ва ривожланиш

Кўпайиш аъзолари физиологияси

Одам эмбриология. Гистоорганогенез ва провизор аъзолар

Оталаниш. Муртакни кўчириш (трансплантация)