Ирсият ва ривожланиш - Медицина - Рефераты

Ирсият ва ривожланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Ирсият ва ривожланиш Режа: 1. Ҳ ужайра ва ривожланиш. 2. Ҳужайраларнинг онтогенез даврида кўпайиши. 3. Жинсий ҳужайраларнинг ривожланиши. 4. Ирсият ва муҳит.

1940 йилда олимлар электрон микроскопдан фойдаланиб тирик материяни кузатдилар ва ҳужайра структурасининг хилма-хиллиги ва мураккаблигини тушуна бошладилар (Электрон микроскоплар юруғлик микроскопига қараганда 100 марта катта). Мураккаб тузилишга эга бўлган микроскоплардан фойдаланиб биокимёвий методлар, ҳужайра суюқлигиги, технология ва ген инженерияси, ҳужайра тушунчаси илгаридек шаклсиз суюқлик халтачаси бўлмай, балки мураккаб, ташкиллаштирилган ячейкадан тузилганлигини аниқладилар. Ҳужайра структураси ҳақида маълумот Одам организмидаги триллион ҳужайралар аниқ структура ва функциясини ўзгаришига кўра тахминан 200 турга бўлинади. Структура ва функцияларнинг хусусий бўлишига қарамай, турли ҳужайраларнинг аксарияти ўхшашдир. Плазматик мембрана Плазматик мембрана барча ҳужайраларни ташқи томондан ўраб олган бўлиб кимёвий таркибига липидлар молекулалари, оқсиллар ва мураккаб органик молекулалар гликопротеинлар, гликолипидлар ва жуда кам миқдорда бошқа бирикмалар киради Липид қатламнинг асосий функцияси мембрананинг механик турғунлигини ва сувда эрувчанлигини таъминлашдир. Плазматик мембрана ҳужайра ички муҳитини унинг ташқи муҳитидан ажратиб турувчи тўсиқдир. Плазматик мембрана ички муҳит билан ташқи муҳит ўртасида моддаларнинг алмашинувини таъминлайди. Ядро, унинг тузилиши, таркиби ва функцияси Ядро ҳужайранинг энг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Ядро қуйидаги функцияларни бажаради: ирсий ахборотни сақлаш ва кўпайтириш, ҳужайрадаги моддалар алмашинувини идора қилиш. Ядро қобиғи иккита мембранадан ташкил топган. Мембраналар орасидаги бўшлиқни ядро атрофи бўшлиғи дейилади. Ядронинг ташқи мембранасида рибосомалар жойлашиши ва эндоплазматик тўр каналчалари билан қўшилиши мумкин. Ядро қобиғи билан цитоплазма ўртасида моддалар

алмашинуви тинмай давом этиб туради. Бундай моддалар алмашинуви асосан икки хил усулда амалга ошади: қобиғида кўп тешиклар мавжуд бўлиб, ўша тешикчалар орқали цитоплазма билан ядро ўртасида моддалар алмашинади. Майда молекулалар диффузия йўли билан ўтиши мумкин. Ядро таркибида генетик материалнинг ҳужайраси ДНК (дезоксирибонеклеин кислота) бўлиб, асосан икки функцияни : 1) оқсилларни синтезлайди ва 2) ҳужайраларнинг репликацияси даврида генетик материалнинг асоси бўлиб хизмат қилади. ДНК ўзининг кодларига эга, шулар орқали оқсиллар синтези амалга ошади. РНК (рибонуклеин кислота) асосан ҳужайра цитоплазмасида рибосомаларда жойлашган бўлиб, унинг учта типлари бўлиб, ҳаммаси оқсил синтезида қатнашади. Рибонуклеин кислоталарнинг углевод компоненти рибозадир. РНК, асосан цитоплазмада, унинг кўп қисми рибосомада жойлашган. У рибосома структурасини, шаклини белгилайди ва оқсил синтези жараёнида рибосомалар билан боғланади ва бир комплекс шаклида жойлашади. РНКнинг уч типи: транспорт РНК, рибосомал РНК, информацион РНК ҳаммаси оқсил синтезида қатнашади. Ҳужайрада тРНК ўзига хос функцияни бажаради. Оқсил синтези жараёнида фаоллашган аминокислотани аминоацил учига бириктириб олиб, уни махсус жойга етказади ва ўзи рибосомалар юзаси бўйича тортилган иРНКнинг аниқ кичик қисмига комплементарлик асосида боғланади. Мана шу ташувчанлик вазифасини бажариш билан бир вақтда тРНК айни аминокислоталарни синтезланаётган оқсил молекуласининг маълум жойга ўрнашишини мРНКдаги код асосида амалга оширади, яъни адапторлик ролини ўйнайди. РНКнинг иккинчи типи информацион РНК (иРНК) ўзида ДНКдан кўчириб олинган информацияни сақлайди ва оқсил синтези жараёнида матрица (қолип, андааза) вазифасини бажаради, шунинг учун у матрица РНКси мРНК деб ҳам юритилади. иРНКдаги нуклеотидлар тартибининг бирин-кетин келиши аминокислоталарнинг қаторига ўтиши, яъни нуклеин кислотадаги маълумотни тегишли аминокислоталар қатори шаклида амалга ошиши информациянинг ўқилши деб аталади. Рибосомал РНК (рРНК) рибосоманинг

скелетини тузади. РНК скелетига яқин эллик хил оқсил молекулалари бирин- кетин маълум тартибда тизилиб рибосомани катта ва кичик паст бирликларини тузади. Оқсил синтези жараёнида рибосомаларнинг иРНК занжирида қадамба-қадам силжишлари, механик ҳаракатлари рРНК молекулаларига боғлиқ. Цитоплазма органеллалари Цитоплазма ҳужайранинг асосий массасм, унинг ички муҳити ҳисобланади. Цитоплазма ҳужайранинг ҳамма таркибий қисмларини бир- бирлари билан боғлаб, улар орасидаги алоқаларнинг амалга ошишида муҳим роль ўйнайди. Цитоплазманинг таркибий қисмларига гиалоплазма, органоидлар ва киритмалар киради. Ҳар бир органоид плазматик мембрана билан чегараланади. Органоидлар ҳужайранинг маълум тузилишга ва ҳар қайсиси ўзига хос функцияни бажаришга мослашган доимий таркибий қисмидир. Органоидлар моддаларнинг ташилиши, энергия ҳамда моддаларнинг айланиши, бўлиниш, ҳаракатланиш ва шунга ўхшаш кўпгина бошқа функцияларининг амалга ошишини таъминлайди. Ҳужайра тирик организмларнинг тузилиш, ривожланиш ва функционал бирлигидир. Ҳужайрани ҳар томонлама ўрганиш микроскопнинг кашф этилишига боғлиқ. “Ҳужайра” сўзини биринчи марта инглиз олими Р.Гук 1665 й фанга киритди. Ҳужайрани ўрганиш методлари ёруғлик микроскопиясидир. Бу микроскоплари объектни 3000 мартагача катталаштириш имконини беради. Электрон микроскоплари объектни юз минг, миллион марта катталаштириш имконини беради. Гистокимё ва цитокимё методлари ҳужайранинг кимёвий таркиби ва унда кечадиган биокимёвий жараёнларни ўрганишга ёрдам беради. Ҳужайра қобиғи ҳужайранинг ташқи муҳит билан ва бошқа ҳужайралар билан ўзаро муносабатларни таъминлайди. Ҳужайра қобиғи 3 та функцияни бажаради: 1.ҳимоя. 2.моддаларни ўтказиш. 3.рецептор. Ҳужайра қобиғининг асосий қисмини плазматик мембрана – плазмолемма ташкил этади. Мембрананинг асосини 2 қават липидлар ташкил этади. Липидларнинг асосий функцияси

мембрананинг механик турғунлигини сақлаш ва сувда эрувчанлиги таъминлашдир. Цитоплазма ҳужайранинг ички муҳити ҳисобланади. Гиалоплазма цитоплазманинг асосий, рангсиз коллоид системаси ҳисобланади. Гиалоплазманинг таркибида оқсиллар, ҳар хил ферментлар, РНК, полисахаридлар, липидлар учрайди. Ҳужайра органоидлари моддаларнинг ташилиши, энергия ҳамда моддаларнинг айланиши, бўлиниш, ҳаракатланиш ва бошқа функцияларни бажаради. Эндоплазматик тўр цитоплазманинг ичкарироқ қисмида жойлашган. Донадор эндоплазматик тўр мембранасида рибосомалар иштирокида оқсил синтезида қатнашади. Силлиқ эндоплазматик тўр мембранасида ёғ, углеводлар, ёғли гормонлар синтезида иштирокидир. Масалан, мускул ҳужайраларида силлиқ эндоплазматик тўр мускул толалари қисқаришида қатнашади. Эндоплазматик тўр тери безларининг ҳужайраларида, жигар ҳужайраларида яхши ривожланган. Рибосомалар ядродаги ядрочада синтезланиб, кейин цитоплазмага чиқарилади. Рибосоманинг асосий функцияси оқсиллар синтезидир. Голжи аппарати 1889 йилда италиялик олим К.Голжи томонидан нерв ҳужайраларида кашф этилган. Голжи аппаратининг функцияси углеводлар синтези, лизосомалар ва ҳужайра мембраналари ҳосил қилишда қатнашади. Митохондрияларнинг асосий функцияси энергия ҳосил қилиш, шунинг учун ҳам уни ҳужайранинг “аккумулятори” деб аташади. Митохонтрияда АТФ синтезланади. Ядро ҳужайранинг муҳим таркибий қисмларидан бўлиб, эукариот организмлар ҳужайраларининг ҳаммасида учрайди. Ядро функцияси: 1.ирсий ахборотни сақлаш ва кўпайтириш 2 ҳужайрадаги моддалар алмашинувини идора қилиш. Ядро ичида ядрочалар бўлади. Ядрочаларда хромосомалар бўлади. Нуклеин кислоталарни 1869 й. швейцариялик олим Ф.Мишер томонидан ажратиб олинган. Пренатал ривожланиш даври: зигота ҳосил бўлишдан бошланиб, туғилишгача давом этади. Пренатал (эмбрионал) даври зигота, майдаланиш, бластула, гаструла, органогенез босқичларига бўлинади. Зигота тухум ва уруғ ҳужайранинг қўшилиши натижасида ҳосил бўлади, лекин бўлинган

ҳужайралар ўсмаганлиги учун ҳосил бўлган ҳужайраларнинг ўлчамлари тобора майдалашиб боради. Сариқ модда ҳужайрада бир текис боради. Зигота дастлаб меридиан бўйлаб бўлинади ва бластомерлар деб аталади – 2, 4, 8, 16 ва ҳоказо бластомерлар ҳосил бўлади. Бластуланинг ичи суюқлик билан тўлган бўлади. Ҳужайралар секин-аста бўлиниб, гаструла босқичига ўтади. Ҳомиланинг икки қаватли босқичи гаструла бўлиб, унинг ҳосил бўлиш жараёни гаструляция дейилади. Гаструланинг ташқи қаватини эктодерма, ички қаватини эндодерма деб аталади. Эктодерма ва эндодерма эмбрион варақлари деб аталади. Гаструла ичидаги бўшлиғи бирламчи ичак деб аталади. У ташқарига бирламчи оғиз орқали очилади. Кейин гаструланинг учинчи қавати –мезодерма ҳосил бўлади. Эктодермадан нерв системаси, сезги органлари, терининг эпидермис қисми, тери ҳосилалари ривожланади. Эндодермадан ўрта ичак эпителийси, ҳазм безлари ва ўпкалар эпителийси ривожланади. Мезодермадан бириктирувчи ва мушак тўқималари, юрак –томир ва сийдик таносил системалари ривожланади. Гаструляция тугаганидан кейин ўзак органлар мажмуи ҳосил бўлади (бу босқич нейрула босқичи дейилади). Ўзак органларига нерв найчаси, хорда, ичак найчаси киради ва ихтисослашиб боради. Морфологик дифференциялашиш натижасида кўп ҳужайра турлари ҳосил бўлади. Биокимёвий дифференциялашиш натижасида специфик (махсус) омиллар синтезланади (гемоглобин, инсулин кабилар). Туғилиш онтогенезнинг постэмбрионал даври бошланади. Индивидуал ривожланиш натижасида белги ва хусусиятларга эга бўлган организм шаклланади. Ирсий хоссалар намоён бўлиши организмда бўлиб турадиган мураккаб ички жараёнларга боғлиқдир. Ички омиллар, нерв системаси ва ички муҳит қон орқали организмнинг ривожланишига таъсир этади. Ҳар бир организмнинг индивидуал ривожланишига ташқи муҳит омиллари таъсир этади.

Кўпайиш ёки ўз-ўзини қайта тиклаш органик табиатнинг ўзига хос хусусиятлардан биридир. Ота-она ва авлодлар ўртасидаги изчиллик фақат кўпайиш туфайли сақланиб туради. Тирик организмларнинг ўзини ўзи пайдо қилиш ва бошқа хусусиятлари ривожланиш билан узвий боғлиқдир. Ҳужайранинг яшаш муддати тузилиши ва функциясига боғлиқдир. Масалан нерв ва мускул ҳужайралари етук ривожланиш даври тугагандан кейин бўлинмайди ва организмнинг бутун умри давомида ўз функциясини бажаради. Бошқа ҳужайралар-суяк илиги, эпидермис, ичак эпителийси, ўпка ҳужайралари бутун умри давомида бўлиниб кўпаяди. Шундай қилиб, ҳужайранинг ҳаёт цикли бўлинишдан ҳосил бўлган янги ҳужайранинг нобуд бўлишигача ёки кейинги бўлинишигача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу вақтда ҳужайра ўсади, кўп ҳужайрали организмнинг тўқима ва органларида ўзига хос функцияни бажаради. Одамнинг ўртача умри 75 ёш бўлса, унинг айрим ҳужайралари бир неча кун яшайди. Масалан, эритроцитлар 120 кун яшайди. Организмларнинг ҳаёт фаолияти ва кўпайиши ҳужайраларнинг бўлиниши орқали таъминланади. Эукариот ҳужайралар асосан икки хил усулда кўпаяди: 1 Митоз соматик ҳужайраларнинг бўлиниши, 2 мейоз жинсий ҳужайраларнинг етилиши. Митос юнонча ип деган сўздан олинган. Митоз натижасида ҳужайраларнинг сони ортади, ўсади, ўлган ҳужайраларнинг ўрни тикланади. Митоз цикли деб ҳужайранинг бўлинишга тайёргарлик даври ҳамда митоз давом этишига айтилади. Бир митоздан иккинчи митозгача бўлган тайёрланиш даври интерфаза дейилади. Интерфаза 3 даврга бўлинади. 1.Синтездан аввалга давр. Ҳужайра ўсади. ДНК синтезлашга тайёр бўлади. 2.Синтез даври. ДНК икки ҳисса ортади. РНК ва оқсил молекулалари синтезланади. 3.Синтездан кейинги давр. Ҳужайранинг митозга тайёргарлигини якунлайди. Интерфаза тугагандан кейин митоз бошланади. Митоз тўрт босқичдан иборат. Профаза. Ядро катталашади.Хромосомалар спиралга ўралиб, катталашади ва йўғонлашади. Ядро қобиғи парчаланиб хромосомалар эркин ҳолда жойлашади. Метафаза. Хромосомалар экватор

текислигида бир текис жойлашади. Ҳар бир хромосома ўз центромерлари билан биттадан бўлиниш урчуғига бирикади. Анафаза. Хромосома хроматидларини бирлаштириб турувчи белбоғ узилади. Хроматидлар мустақил хромосомага айланади. Центромерага бириккан бўлиниш урчуғи микронайчалари қисқариши натижасида хромасомаларни ҳужайра қутбларига торта бошлайди. Телофаза. Митоз жараёни якунланади.Хромосомалар қутбларга тўпланади. Митоз бўлинишсиз кўп ҳужайрали организмларнинг тўқима ва органлардаги кўп сонли ҳужайраларнинг тузилиши ва функциясининг доимийлиги, ирсий материалнинг бир хил бўлишини таъминлашнинг иложи бўлмас эди. Жинсий ҳужайраларнинг етилиш жараёни гаметогенез (юнонча гамете аёл, гаметез эркак, генезис ривожланиш сўзларидан олинган) дейилади. Сперматозоидлар уруғдонда ривожланади ва сперматогенез дейилади. Тухум ҳужайранинг ривожланиши овогенез дейилади ва тухумдонда кечади. Гаметогенез шартли равишда 4 даврга бўлинади. Кўпайиш, ўсиш, етилиш, ва шаклланиш даврларига бўлинади. Кўпайиш, ўсиш, етилиш ва шаклланиш даврларига бўлинади. Кўпайиш даврида хромосомаларнинг диплоид тўпламига эга бўлган сперматогонийлар митоз йўли билан кўпаяди. Ўсиш даврида ДНК миқдори икки ҳисса ортади. Етилиш даврида бирламчи сперматозоидлар мейоз йўли билан кўпаяди. Шаклланиш даврида сперматозоидлар шаклланади. Овогенез . Овогенезнинг кўпайиши сперматогенезга ўхшайди. Ҳосил бўлган ҳужайраларни овогонийлар дейилади. Ўсиш даврида овогонийлар катталашиб, бирламчи овоцитларга айланади.Етилиш даврида кетма кет икки марта мейоз бўлиниши кузатилади. 1 мейозда ҳосил бўлган йирик ҳужайрани иккиламчи овоцит дейилади. Иккинчи ҳужайра кичик уни йўналтирувчи танача дейилади. Иккинчи мейоз иккиламчи овоцит бўлиниши натижасида яна битта йирик тухум ҳужайра ва кичик йўналтирувчи танача ҳосил бўлади. Кичиги бўлиниб майда ўзига ўхшаш ҳужайраларни ҳосил қилади.Овогенезда шаклланиш бўлмайди. Овогенез натижасида битта диплоид тўпламли

ҳужайрадан битта гаплоид тўпламли йирик тухум ҳужайра ҳ/бўлади. Қолган учта йўналтирувчи таначалар парчаланади. Мейоз. Жинсий усулда кўпаядиган организмларда ўзига хос бўлиниш усули мейоз кузатилади. Мейоз камайиш деган маънони англатади. Хромосомалар диплоид тўпламдан гаплоид тўпламли жинсий ҳужайралар ҳосил бўлади. Одам организми бир бутун мураккаб тизим бўлиб, у ўз навбатида бир нечта майда тизимлардан ташкил топган. Ушбу тизимнинг энг кичик морфо- функционал элементи ҳужайрадир. Ҳужайралар микротизимлардан тузилган бўлиб бир - биридан тузилиши ва функцияси билан фарқланади. Келиб чиқиши, тузилиши ва функцияси бир-бирига ўхшаш ҳужайралар йиғиндиси тўқималар деб аталади. Одам организмида эпителиал, бириктирувчи, суяк, мускул ва нерв тўқималари фарқланади. Ҳар бир тўқима маьлум функцияни бажаради ва ўзига хос хоссаларга эга бўлади. Масалан, мускул тўқимаси қисқариш хоссасига, нерв тўқимаси қўзғалувчанлик ва ўтказувчанлик хоссаларига эга. Тўқималардан аъзолар ҳосил бўлади. Аъзолардан тизим ҳосил бўлади ва маълум функцияни бажаради. Масалан, нафас олиш тизими, овқат ҳазм қилиш тизими, таянч-ҳаракат тизими ва ҳоказо. Организм ташқи муҳит билан доимо мулоқотда бўлиб, ташқи муҳит омилларига жавоб бериб ҳаёт кечиради, ўсади, ривожланади ва кўпаяди. Муҳит шароитига мослашмаган организм эса нобуд бўлади. Организмнинг ички муҳити –қон, лимфа ва тўқималар суюқликларидан иборатдир. Ички муҳит учун нисбийлик хосдир. Ички муҳитнинг барқарорлиги организм фаолияти учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Француз олими Клод Бернар биринчи бўлиб ички муҳит сезиларли даражада ўзгармаса, организм мустақил ҳаёт кечириши мумкин, деган хулосага келди. Қон, лимфа ва тўқима суюқлигининг барқарорлиги ҳужайраларнинг фаолияти учун зарур бўлган шароитни яратади. Ички муҳитнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссаларининг нисбий доимийлигига гомеостаз дейилади.

Гомеостазнинг сақланишида асаб ва эндокрин тизимларнинг ўрни жуда муҳимдир. Асаб тизими ташқи ва ички муҳитдаги ўзгаришларга жуда сезувчан бўлиб, гомеостазни сақлашда турли механизмларни ишга солади. Масалан, қонда глюкоза, натрий, кальций миқдорлари ва бошқалар эндокрин тизим иштирокисиз бошқариб бўлмайди. Организмнинг ҳаёт фаолияти давомида яшаш муддати тугаган ёки шикастланган ҳужайралар, тўқималар ва бошқа аъзоларнинг қайта тикланиши – регенерация дейилади. Организмнинг тўла ривожланиши унинг қариши билан поёнига етади. Ёш ўтиши билан қариш, аста-секинлик билан давом этиб боради ва физиологик қариш деб аталади.

Адабиётлар: 1. Қодиров У.З., Абдумажидов А.А., Аскорянц В.П. Болалар физиологияси. Тошкент..”Ибн Сино”. 1999. 2. Клемешева Л.М., Алматов К.Т., Матчонов А. Возрастная физиология.- Т.: НУУз., 2002. 3. Содиқов Б.А., Кучкарова Л.С., Қурбонов Ш.Қ. Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси. Т.2005 й. 4. Lauralee Sherwood. Fundamentals of Human Phsiology. West Virgina university.2012.

Похожие

Касалликнинг ривожланиш даврлари ва оқибати

Физиологиянинг ривожланиш тарихи

Ветеринария фанининг ривожланиш тарихи

Юкумли касалликлар фани ривожланиш тарихи

Спорт тиббиёти фани, мақсади, вазифалари,ривожланиш тарихи